એવું શ્રુતિવાક્ય છે એટલે મોક્ષનું સાક્ષાત કારણ તો જ્ઞાન જ છે, પરંતુ પ્રાણીમાત્રના અંતઃકરણમાં રહેલા ત્રણ દોષ (મળ, વિક્ષેપ, આવરણ) પ્રાણીઓના જન્મમરણાદિ સર્વ દુઃખોના હેતુ છે. આ ત્રણ દોષો દૂર થવાથી મુમુક્ષુઓ મોક્ષસુખને અનુભવી શકે છે. પ્રાણીમાત્ર ઉપર અનુગ્રહ કરી સર્વજ્ઞ સર્વશક્તિમાન પરમેશ્વરે કર્મ, ઉપાસના(ભક્તિ) અને જ્ઞાનથી પૂર્ણ ત્રણ કાંડરૂપ વેદની રચના કરી એટલે આ ત્રણ દોષો દૂર કરવા માટે અનુક્રમે કર્મ, ઉપાસના (ભક્તિ) અને જ્ઞાન એ ત્રણ સાધનોને મુમુક્ષુઓના હિતને માટે વેદોમાં પરમેશ્વરે કહ્યા. દોષ ત્રણ જ હોવાથી પરમાત્માએ ત્રણ જ કાંડ રચ્યા.
વેદોનો સાર ગીતા છે, ગીતામાં ૧૮ અધ્યાય છે. તેમાં પ્રથમના છ અધ્યાયમાં (અ. ૧ થી ૬) મોટે ભાગે કર્મની મીમાંસા છે. વચલા છ અધ્યાયમાં (અ. ૭ થી ૧૨) ઉપાસના (ભક્તિ)ની મીમાંસા છે અને છેલ્લા ત્રણ અધ્યાયમાં (અ. ૧૩ થી ૧૮) જ્ઞાનની મીમાંસા છે. આ પ્રમાણે આખી ભગવદગીતામાં કર્મયોગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનયોગના (એટલે કે ત્રણેય વેદોનો) સમન્વય છે.
આ પૈકી મળરૂપ દોષ (કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ, માત્સર્યં)ની નિવૃત્તિ માટે નિષ્કામ કર્મયોગ અનિવાર્ય છે.વિક્ષેપ રૂપ દોષ (રાગ, દ્વેષ)ની નિવૃત્તિ માટે ભક્તિયોગ(ઉપાસના)ની ખાસ જરૂરિયાત છે. અને ત્રીજા દોષ આવરણ (અહંકાર)ની નિવૃત્તિ જ્ઞાનયોગ દ્વારા થતા જ આત્મજ્ઞાન સિદ્ધ થાય છે.
ઋતે જ્ઞાનત ન મુક્તિ: |
આત્મજ્ઞાન વગર મુક્તિ છે જ નહિ. માનવ જીવનનું ચરમલક્ષ્ય મોક્ષ (મુક્તિ) છે. મુક્તિ એટલે જન્મમરણના ચક્કરમાંથી મુક્ત થવાય તે. કર્મથી મુક્તિ નથી. કારણ કે કર્મ માત્ર બંધન છે - શુભ કર્મ કરો તો સુખ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો જ પડે, તે સોનાનું પાંજરું છે. અશુભ કર્મનું ફળ દુઃખ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો પડે તે લોખંડનું પાંજરું છે. સુખ અગર દુઃખ ભોગવવાનું સાધન દેહ છે. અને દેહ ધારણ કરવો પડે તે બંધન છે કારણ કે ત્યાં સુધી જન્મમરણના ચક્કરમાંથી મુક્ત થવાય જ નહિ. કર્મ કરવા છતાં કર્મના બંધનમાં આવવું ના પડે એવો કુશળતાપૂર્વક કરવાનો નિષ્કામકર્મયોગ પરમાત્માએ ગીતામાં સમજાવ્યો છે.
યોગ: કર્મસુ કૌશલમ |
નિષ્કામકર્મયોગ દ્વારા તમામ મળ (કામ, ક્રોધ વગેરે) દૂર થતા અંતઃકરણની શુદ્ધિ થાય છે, જયારે ભક્તિયોગ દ્વારા વિક્ષેપો (રાગ, દ્વેષ વગેરે) દૂર થતા માણસ પરમાત્માની અનન્ય શરણાગતિ સ્વીકારે છે. તે વખતે તેનું અંતઃકરણ મળ અને વિક્ષેપ રહિત થઈને અત્યંત વિશુદ્ધ (Transparent) થઇ જાય છે. જયારે જ્ઞાનયોગ દ્વારા તેના અંતઃકરણનું આવરણ (અહંકાર) દૂર થઇ જાય છે. અને જ્ઞાનનો પ્રકાશ પડતા જ તેને આત્મજ્ઞાન (સ્વરૂપ જ્ઞાન) ઉપલબ્ધ થાય છે. નિષ્કામ કર્મયોગ અને ભક્તિયોગ દ્વારા મુક્ત તો થવાય પરંતુ હું "મુક્ત થયો છું" તેનું ભાન તો જ્ઞાનયોગ દ્વારા જ થાય.
જ્ઞાનયોગ (એટલે કે આત્મજ્ઞાન) કોઈ બજારુ ચીજ નથી જે પૈસા આપીંને ખરીદી શકાય. જ્ઞાન તો તમારું નિજી સ્વરૂપ છે. જ્ઞાન તો તમારી અંદર મોજુદ છે. અસલમાં તો તમે પોતે જ્ઞાન સ્વરૂપ જ છો. ફક્ત તે વાતની તમને વિસ્મૃતિ થઇ ગઈ છે. અને તે સ્મૃતિ જ્ઞાનયોગ દ્વારા તમે પ્રાપ્ત કરી શકો છો. It is the realization of your own original eternal immortal self. જ્ઞાન કોઈ ભૌતિક પ્રાણી, પદાર્થ, વસ્તુ કે વ્યક્તિ ઉપર નિર્ભર નથી. એ તો શુદ્ધ અનુભૂતિ છે.
મહાન પાપીમાં પાપી દુષ્ટ માણસની અંદર પણ જ્ઞાનના પ્રકાશનું એક નાનામાં નાનું કિરણ પણ હોય છે જ જે કદાપિ બુઝાતુ નથી. That spark is unextinguishable. અને અંતઃકરણ વિશુદ્ધ Transparent થતા જ તે જ્ઞાનનું કિરણ પ્રકાશિત થાય છે. ત્યારે તેના ઝળહળ પ્રકાશમાં આત્માના સ્વરૂપનું દર્શન થાય છે. આત્મસ્વરૂપ દર્શન થતા જ તમામ પ્રકારના કર્મ ક્ષણમાત્રમાં સાફ થઇ જાય છે.
જ્ઞાનનો મહિમા ભગવાને ગીતાના ૧૮માં અધ્યાયમાં શ્લોક ૫૧ થી ૫૬માં વર્ણવ્યો છે અને જ્ઞાનીનાં લક્ષણો ગીતાના ૧૩માં અધ્યાયમાં શ્લોક ૭ થી ૧૧માં જણાવ્યા છે જે આ પુસ્તકમાં વાંચી જવા વિનંતી છે.
