બુદ્ધ્યા વિશુદ્ધયા યુક્તો ધૃત્યાત્માનં નિયમ્ય ચ ।
શબ્દાદીન્વિષયાંસ્ત્યક્ત્વા રાગદ્વેષૌ વ્યુદસ્ય ચ ॥ ૫૧॥
વિવિક્તસેવી લઘ્વાશી યતવાક્કાયમાનસઃ ।
ધ્યાનયોગપરો નિત્યં વૈરાગ્યં સમુપાશ્રિતઃ ॥ ૫૨॥
અહઙ્કારં બલં દર્પં કામં ક્રોધં પરિગ્રહમ્ ।
વિમુચ્ય નિર્મમઃ શાન્તો બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે ॥ ૫૩॥
બ્રહ્મભૂતઃ પ્રસન્નાત્મા ન શોચતિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।
સમઃ સર્વેષુ ભૂતેષુ મદ્ભક્તિં લભતે પરામ્ ॥ ૫૪॥
ભક્ત્યા મામભિજાનાતિ યાવાન્યશ્ચાસ્મિ તત્ત્વતઃ ।
તતો માં તત્ત્વતો જ્ઞાત્વા વિશતે તદનન્તરમ્ ॥ ૫૫॥
સર્વકર્માણ્યપિ સદા કુર્વાણો મદ્વ્યપાશ્રયઃ ।
મત્પ્રસાદાદવાપ્નોતિ શાશ્વતં પદમવ્યયમ્ ॥ ૫૬॥
તેવો વિશુદ્ધ બુદ્ધિવાળો યોગી દ્રઢતાપૂર્વક પોતાનું નિયમન કરી શકે, શબ્દ સ્પર્શ વગેરે વિષયોનો ત્યાગ કરીને રાગદ્વેષ છોડી દઈ મિતાહાર તથા એકાંતસેવન દ્વારા વાણી, શરીર તથા મનને વશ કરી, નિત્ય મારા ધ્યાનયોગમાં પરાયણ રહી, વૈરાગ્ય ધારણ કરી, અહંકાર, બળ, ઘમંડ, કામ, ક્રોધ અને પરિગ્રહનો ત્યાગ કરીને મમતારહિત અને શાંત થાય છે. આથી તે બ્રહ્મભાવને પ્રાપ્ત થવા યોગ્ય બને છે. (૫૧-૫૩)
બ્રહ્મભાવને પ્રાપ્ત થયેલો તે પ્રસન્નચિત્ત મનુષ્ય કશાનો શોક કરતો નથી કે કશાની આકાંક્ષા કરતો નથી અને સર્વ ભૂતોમાં સમભાવથી રહેતો મારી પરમ ભક્તિને પામે છે. (૫૪)
મારી પરમ ભક્તિ દ્વારા તે મનુષ્ય હું કેવો છું તે યથાર્થરૂપે જાણે છે. અને પછી મને એ પ્રમાણે ખરેખરા સ્વરૂપે જાણવાથી મારામાં પ્રવેશ કરે છે. (૫૫)
તેવો મારો પરાયણ થયેલો મનુષ્ય સર્વ કર્મો રોજ કરતો હોવા છતાં પણ મારી પ્રસન્નતાથી અવિનાશી શાશ્વત પદને પ્રાપ્ત થાય છે. (૫૬)
ભાવાર્થ:
બ્રહ્મજ્ઞાનીનાં ૧૮ લક્ષણો (શ્લોક ૫૧ થી ૫૬)
(૧) વિશુદ્ધયા બુદ્ધયા યુક્ત: |
જ્ઞાની શુદ્ધ બુદ્ધિવાળો હોય છે. તેની બુદ્ધિમાં કપટ આદિ દોષો હોતા નથી. નિર્દોષ સત્યજ્ઞાન તેની બુદ્ધિમાં હોય છે.
(૨) ધૃત્યા આત્માનામ નિયમ્ય ચ |
જ્ઞાની ઘણા ધૈર્યથી આત્માનું નિયમન કરે છે. મન:સંયમ, ઇન્દ્રિયદમન કરીને પોતાની બધી વાસનાઓને પોતાને આધીન રાખે છે. તેને માટે ઘણા ધૈર્યની આવશ્યકતા છે, જેનાથી પ્રલોભન સામે આવીને ઉભું રહે તો તેમાં ફસાવાય નહિ.
(૩) શબ્દાદીન વિષયાન ત્યક્ત્વા |
શબ્દાદિ વિષયોનો ત્યાગ કરે છે અર્થાત અત્યંત આવશ્યક જેટલો ભોગ છે તેટલા જ ભોગો તે ભોગવે છે અને તેટલા જ ભોગ્ય પદાર્થોનો તે સંગ્રહ કરે છે.
(૪) રાગદ્વેષો વ્યુદસ્ય ચ |
રાગદ્વેષ નષ્ટ કરીને એટલે કે દ્વંદ્વોના આઘાતની થતી ચંચળતાને દૂર રાખીને મન:સ્થિતિની સમતા જાળવી રાખે છે અને તેથી પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિમાં પણ તે ગભરાતો નથી.
(૫) વિવિક્તસેવી |
જ્ઞાની એકાંત સેવન કરે છે. ખાસ જરૂરિયાત સિવાય તે બહુજનસમાજમાં ભળતો નથી.
અરતિ: જનસંસદિ | વિવિક્તદેશસેવિત્વં | (ગીતા - ૧૩/૧૦)
તેના ઉપર જનસમાજમાં નહિ આવવાનું બંધન હોતું નથી. અને જનસમાજમાં રહે તો પણ તેની વૃત્તિઓ ચંચળ થતી નથી. તેમ છતાં ઘણે ભાગે જનસમાજથી દૂર જ રહેવા ઈચ્છે છે.
(૬) લઘુ આશી |
મિતાહારી, યુક્તાહારી, માત્ર ક્ષુધાનિવૃત્તિ પૂરતું જ પાચન શક્તિને અનુકૂળ પડે તેટલું જ અને તેવું જ ભોજન કરે છે.
(૭) યત - વાક - કાય - માનસ: |
વાણી, શરીર અને મનને સ્વાધીન રાખે છે. ગીતા અધ્યાય ૧૭ના શ્લોક ૧૪, ૧૫, અને ૧૬માં જણાવ્યા મુજબનું શારીરિક, વાચિક અને માનસિક તપનું અનુષ્ઠાન કરે છે. વૃથાવાદ, વૃથાગતિ, વૃથાસ્મૃતિથી દૂર રહે છે.
(૮) ધ્યાનયોગપર: નિત્યમ |
સદા ધ્યાનયોગમાં તત્પર રહે છે.
(૯) વૈરાગ્યમ સમુપાશ્રિત: |
ઇન્દ્રિયજન્ય વિષયભોગો પ્રત્યે વૈરાગ્ય, આસક્તિ રહિત અને ભોગો પ્રત્યે દોષ દ્રષ્ટિ, મિથ્યાભાવ રાખે છે.
ઈંદ્રિયાર્થેષુ વૈરાગ્યમ || ( ગીતા અધ્યાય - ૧૩/૮)
(૧૦) અહંકારં બલં દર્પં કામં ક્રોધમ પરિગ્રહમ ચ વિમુચ્ચ |
અહંકાર, ઘમંડ, ગર્વ, બળનો દુરુપયોગ, કામી વૃત્તિ, ક્રોધ અને અનાવશ્યક ભોગ-સાધનોના સંગ્રહનો તે ત્યાગ કરે છે.
(૧૧) નિર્મમ: શાંત: બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે |
કોઈના ઉપર મમત્વબુદ્ધિ રાખતો નથી. હું અને મારુ એવો ભાવ છોડી દે છે. દરેક સાથે સમભાવથી વર્તે છે. તે કારણથી તે શાંત હોય છે. આ પ્રકારનો બ્રહ્મજ્ઞાની તે બ્રહ્મના મહત્વને મેળવે છે જાણે કે તે બ્રહ્મ જ હોય.
(૧૨) બ્રહ્મભૂતઃ પ્રસન્નાત્મા ન શોચતિ ન કાંક્ષતિ |
જે બ્રહ્મભૂતઃ બને છે તે સદા આનંદયુક્ત હોય છે.
યો ન હૃષ્યતિ ન દ્વેષ્ટિ ન શોચતિ ન કાંક્ષતિ | (ગીતા - ૧૨/૧૭)
તત્ર કો મોહ: ક: શોક: એકત્વમ અનુપશ્યત: ||
કોઈ શોક નહિ, કોઈ આકાંક્ષા નહિ, તે સદા નિત્યતૃપ્ત જ રહે છે.
(૧૩) સમ: સર્વેષુ ભુતેષુ |
ભૂત માત્ર પ્રત્યે સમવૃત્તિથી વ્યવહાર કરે. તેને કોઈ સ્વકીય નહિ, કોઈ પરકીય નહિ. તેથી તેનું તમામ પ્રત્યે આચરણ નિર્દોષ હોય છે.
અદ્વેષ્ટા સર્વ ભૂતાનામ મૈત્ર: કરુણ એવ ચ | (ગીતા - ૧૨/૧૩)
સમઃ શત્રૌ ચ મિત્રે ચ | (ગીતા - ૧૨/૧૮)
તુલ્યો મિત્ર-અરિપક્ષયોઃ | (ગીતા - ૧૪/૨૫)
(૧૪) મદભક્તિમ લભતે પરામ |
બ્રહ્મજ્ઞાની પરમાત્માના સત્યરૂપને યથાર્થ રીતે જાણતો હોવાથી અને પરમાત્માનો જ અંશ છે તેનું તેને જ્ઞાન હોવાથી તેનામાં પરમાત્મા પ્રત્યે અનન્યભક્તિ આપોઆપ જ પેદા થાય છે.
મયિ ચાનન્યયોગેન ભક્તિરવ્યભિચારિણી । ગીતા - ૧૩/૧૧)
(૧૫) ભક્ત્યા મામ અભિજાનાતિ યાવાન ચ ય: અસ્મિ ચ તત્ત્વતઃ ।
પરાભક્તિ દ્વારા બ્રહ્મજ્ઞાની તત્વે કરીને બરાબર જાણી શકે છે કે પરમાત્મા શું છે અને કેવા પ્રભાવવાળા છે.
ઈશ્વર કેટલો મોટો છે તથા તેનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ કેવું છે એ બધું તેને ભક્તિ દ્વારા યથાર્થ માલુમ પડે છે અને અનુભવાય છે અને પરમાત્માનું તેને નિઃસંદેહ જ્ઞાન થાય છે.
(૧૬) તત: મામ તત્ત્વત: જ્ઞાત્વા તદ અનંતરમ્ મામ વિશતે |
સત્ય દ્રષ્ટિએ ઈશ્વરને જાણીને તે જ્ઞાની પરમેશ્વરમાં જ પ્રવેશ કરે છે. ઈશ્વરમાં પ્રવિષ્ટ થાય છે, તે પોતાને ઈશ્વરથી વિભિન્ન વિભક્ત જોતો નથી. તે સદા ઈશ્વરથી અવિભક્ત એટલે પરમભક્ત બની જાય છે. પોતાને ઈશ્વરમાં જ અનુભવે છે. એક જ સત્ય આત્મરૂપ સર્વત્ર છે એમ તેને પ્રત્યક્ષ દેખાય છે.
(૧૭) સર્વકર્માણી અપિ સદા કુર્વાણ: મદ્વ્યપાશ્રયઃ |
તે ઈશ્વરનો આશ્રય કરીને સદા પોતાના તમામ કર્મો કરે છે. તે પોતાના કર્તવ્ય કર્મોનો કદાપિ ત્યાગ કરતો નથી અને કર્મ કરવા છતાં પણ તે ઈશ્વરના આશ્રયનું સદા સ્મરણ કરે છે. અર્થાત તમામ કર્મમાં તેને ઈશ્વરનો આધાર છે.
(૧૮) મત્પ્રસાદાત અવાપ્નોતિ શાશ્વતં પદમ્ અવ્યયમ્ |
આવા જ્ઞાનીને ઈશ્વરની પ્રસન્નતાથી શાશ્વત અને અવ્યય પદની પ્રાપ્તિ થાય છે. જ્યાંથી તે કદાપિ પણ ચ્યુત થતો નથી.
ઉપરોક્ત ૧૮ લક્ષણોથી બ્રહ્મજ્ઞાની ઓળખાય છે. તેને સિધ્ધ કહે છે અને તે જ બ્રહ્મરૂપ થાય છે. બ્રહ્મજ્ઞાનીનાં ૧૪માં લક્ષણમાં બતાવ્યું છે કે તે મારી પરાભક્તિને પ્રાપ્ત થાય છે. (મદભક્તિ લભતે પરામ). પરાભક્તિ તે ભક્તિની એવી અવસ્થા છે કે તેમાં પરમાત્મા પાસે કઈ પણ માંગવાનું રહેતું જ નથી. જ્યાં ભક્તિ જ પોતે પોતાનામાં પોતાનો આનંદ હોય, જ્યાં ભક્તિ સાધન નહિ પણ સાધ્ય બની જાય તે પરાભક્તિ કહેવાય.
અગર ભક્ત થઈને તમે પરમાત્મા પાસે કઈ માંગણી કરો તો તે તમારી ભક્તિ હજુ પરાભક્તિ ના કહેવાય. તમે પરમાત્મા પાસે એટલી માંગણી કરો કે મને મોક્ષ આપો, વૈકુંઠધામ આપો તો પણ તમારી તે ભક્તિ પરાભક્તિ ના કહેવાય. કારણ કે હજુ તમારી માંગણી ચાલુ છે અને તમે પરમાત્માને આંગણે ભિખારી થઈને ઉભા છો - એવું નહિ. પરમાત્માને આંગણે તમે સમ્રાટના (પરમાત્માના) દીકરા તરીકે ઉભા રહી જાઓ, ભિખારી તરીકે નહિ, તો ત્યાં તમારું સ્વાગત થાય અને ત્યારે તમારી ભક્તિ પરાભક્તિ બની જાય.
પરાભક્તિની ક્ષણમાં ભક્ત અને ભગવાન એક થઇ જાય છે. ભક્તિમાં ભક્ત ભક્ત છે અને ભગવાન ભગવાન છે. બંને અલગ અલગ છે. તેમાં દ્વૈત છે, સેવક-સેવ્ય ભાવ છે. જયારે પરાભક્તિમાં ભક્ત અને ભગવાન વિભક્ત નથી પરંતુ અવિભક્ત રહે છે, અદ્વૈત સધાય છે. આ જ્ઞાનની પણ પરાકાષ્ઠા છે. પરાભક્તિ એટલે પરમ તૃપ્તિની ક્ષણ, આત્મકામ પૂર્ણકામની ક્ષણ, Absolute fulfillment, અત્યંત કૃતકૃત્યતા, નિ:સ્પૃહતાની ક્ષણ -
નાન્યાસ્પૃહા રઘુપતે હૃદયે મદીયે
સત્યં વદામિ ચ ભવાન ખિલાન્તરાત્મા |
ભક્તિં પ્રયચ્છ રઘુપુંગવ નિર્ભરા મે,
કામાદિદોષરહિતં કુરુ માનસં ચ || (સુંદરકાંડ)
મત્પ્રસાદાદવાપ્નોતિ શાશ્વતં પદમવ્યયમ્
શાશ્વત પદ એટલે હંમેશા એકરસ રહેનારું સ્થાન અને આવું સ્થાન એક જ છે અને તે આત્માનું, આત્મસ્થિતિ, આત્મરતિ, આત્મતૃપ્તિ. બધાય કર્મો કરવા છતાં એ પરમાત્માનું શાશ્વત પદ પામવાનો એક માત્ર ઉપાય છે, તેનો (પરમાત્માનો) વ્યપાશ્રય :- વ્યપાશ્રય એટલે ભગવાનનો પાલવ પકડવાનો તે. તદ્દન નિષ્કપટ સરળ હૃદય ભાવે બાળકની માફક ભગવાનના ખોળે પોતાનું સમગ્ર જીવન ધરી દેવું તેનું નામ વ્યપાશ્રય:.
