આપણે ખરા અર્થમાં જ્ઞાન લેવા જતા જ નથી. ડોંગરે મહારાજની કે કૃષ્ણશંકર શાસ્ત્રીજીની કે શંભુ મહારાજની ભાગવત સપ્તાહમાં અનેકવાર ગયા હોઈશું, અગર સંન્યાસ આશ્રમમાં દરરોજ ધક્કા ખાતા હોઈશું. પરંતુ ત્યાં કદાપિ ખરેખર જ્ઞાન લેવા આપણે જતા જ નથી. માત્ર દેખાવ કરવા જ અગર તો જાણે કે મનોરંજન કાર્યક્રમમાં ભાગ લેવા જતા હોઈએ છીએ - જીવ તો ઘરમાં, સ્ત્રી-પુત્રાદિકનાં કાથાકબલામાં જ ભરાઈ રહેલો હોય છે. પછી જ્ઞાન કેવી રીતે મળે?
તમે અનાજબજારમાં ઘઉં લેવા જાઓ પરંતુ કોથળો લીધા વગર હાથ હલાવતા જાઓ તો હોશિયાર વેપારી તરત જ સમજી જાય કે આ માણસ ઘઉં લેવા આવ્યો નથી, માત્ર ભાવ પૂછવા જ આવ્યો છે. એટલે બજારમાં મણનો ત્રીસ રૂપિયાનો ભાવ ચાલતો હોય તો વેપારી તમને અઠ્ઠાવીસ રૂપિયાનો જ ભાવ બતાવે, કારણ કે તે જાણે છે કે આ માણસ ખરેખર ઘઉં લેવા નીકળ્યો જ નથી. પછી તમે બીજી ચાર-પાંચ દુકાનોએ ભાવ પૂછો તો ત્યાં તમને ત્રીસ રૂપિયાનો ભાવ કહે. એટલે તમને વિશ્વાસ થાય કે પહેલા વેપારીની દુકાને જ વ્યાજબી ભાવે ઘઉં મળે છે.
અઠવાડિયા પછી જયારે તમે હાથમાં કોથળો લઈને સાચેસાચ ઘઉં લેવા પહેલા વેપારીની દુકાને જાવ એટલે તે સમજી જ જાય કે હવે આ માણસ ચોક્કસ ઘઉં લઈને જ જવાનો છે. એટલે તે તમને મણના બત્રીસ રૂપિયાનો ભાવ બતાવે. તમે પૂછો કે, “કેમ ભાઈ? તમે પહેલા તો અઠ્ઠાવીસનો ભાવ કહેતા હતા, હવે બત્રીસ રૂપિયા કેમ માંગો છો?” તો પેલો વેપારી ખંધુ હસીને મિઠાસથી જવાબ આપે કે, “ભાઈ, અઠ્ઠાવીસના ભાવના ઘઉં તો વેચાઈ ગયા અને હવે ત્રણચાર દિવસથી માલની ખેંચને કારણે ભાવ વધી ગયા.” એટલે તમે તેના ઉપરના અગાઉના વિશ્વાસમાં તણાઈને બે રૂપિયા ઠગાઈને ઘઉં લેતા જાઓ.
તમે દહીં લેવા જાઓ તો પણ વેપારી તમને પૂછે કે દહીં શેમાં લઇ જશો? કાંઈ પાત્ર (વાસણ, તપેલી વગેરે) લેતા આવ્યા નથી તો શેમાં ખિસ્સામાં લઇ જશો? દહીં લેવા જાવ ત્યારે પણ તમારે પાત્ર (તપેલી) લઈને જવું પડે અને તે પણ શુદ્ધ પાત્ર (કલાઈ કરેલું) હોવું જોઈએ, નહિ તો દહીં કટાઈ જાય.
સિંહણના દૂધ માટે સોનાનું પાત્ર જોઈએ, ચપ્પણિયું ના ચાલે. આ પ્રમાણે જ્ઞાન લેવા જાઓ ત્યારે પણ તમારી પાસે શુદ્ધ પાત્ર વૈરાગ્યથી નિર્મળ થયેલું અંત:કરણ જોઈએ. જ્યાં સુધી મોટર-બંગલા, દેહ, સ્ત્રી-પુત્રાદિકમાં આસક્તિ છે અને અંતકરણમાં અનેક જન્મ-જન્માંતરની કામનાઓ અને વાસનાઓના લપેડા થયેલ છે અને કંચન-કામિનીના કાટ ચઢેલા છે ત્યાં સુધી શુદ્ધ જ્ઞાન થશે નહિ.
જ્ઞાન ન ટકે રે વૈરાગ્ય વિના, કરીએ કોટી ઉપાય
જ્ઞાન એટલે શું તે સ્પષ્ટ સમજી લેવાની જરૂર છે. માત્ર બી.એ, બી.કોમ, એમ.એ. થયા કે એમ.કોમ., એલ.એલ.એમ. કે સી.એ. થયા એટલે જ્ઞાની થયા ના કહેવાઈએ. અમેરિકાની તમામ નદીઓના નામ મોઢે બોલી જાઓ કે રશિયાના તમામ પર્વતોના નામ આવડી જાય કે આફ્રિકાના તમામ જંગલોના ક્ષેત્રફળ ગોખી નાખો કે ઓસ્ટ્રેલિયાની સોનાની તમામ ખાણોના ઉત્પાદનોના આંકડા જાણી લો કે ઇંગ્લેન્ડ, અમેરિકા વગેરે દેશોના બંધારણનો અભ્યાસ કરો તો તે જ્ઞાન ના કહેવાય. એ તો માત્ર માહિતી કહેવાય.
જ્ઞાનીનાં લક્ષણો તો ભગવદ્દગીતાના તેરમા અધ્યાયના આઢથી બાર(પાંચ) શ્લોકમાં આપેલા છે. તેમાં પોણા પાંચ શ્લોકમાં જ્ઞાનનાં લક્ષણ આપેલા છે અને માત્ર ૧/૪ શ્લોકમાં અજ્ઞાન શું છે તે જણાવ્યું છે, જે નીચે પ્રમાણે છે.
અમાનિત્વં અદમ્ભિત્વં અહિંસા ક્ષાન્તિરાર્જવમ્ ।
આચાર્યો પાસનં શૌચં સ્થૈર્યમ આત્મવિનિગ્રહઃ ॥
ઇન્દ્રિયાર્થેષુ વૈરાગ્યમ અનહંકાર એવ ચ ।
જન્મમૃત્યુજરાવ્યાધિદુઃખદોષાનુદર્શનમ્ ॥
અસક્તિ: અનભિશ્ચન્ગ પુત્રદારગૃહાદિષુ ।
નિત્યં ચ સમચિત્તત્વમ ઈષ્ટાનિષ્ટોપપત્તિષુ ॥
મયિ ચાનન્યયોગેન ભક્તિ: અવ્યભિચારિણી ।
વિવિક્તદેશસેવિત્વમ અરતિર્જનસંસદિ ॥
અધ્યાત્મજ્ઞાનનિત્યત્વં તત્ત્વજ્ઞાનાર્થદર્શનમ્ ।
એતદ્ જ્ઞાનમિતિ પ્રોક્તમ અજ્ઞાનં યદતોઽન્યથા ॥
(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૧૩/૮-૧૨)
અમાનિત્વં-અદંભીત્વં-નિરભિમાનપણું- નિર્દમ્ભપણુ વગેરે જે ગુણો ઉપરના પોણા પાંચ શ્લોકોમાં જણાવેલ છે તે જેનામાં હોય તે જ્ઞાની કહેવાય અને તે સિવાયનું બાકીનું તમામ અજ્ઞાન કહેવાય.
આ પ્રકારનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા શુદ્ધ વૈરાગ્યવાન અંતઃકરણ જોઈએ અને એવું જ્ઞાન મેળવવા સતત પુરુષાર્થ કરીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવો એ જ કાયદાનો હેતુ છે.
મરણકાંઠે બેઠેલા પરીક્ષિતે શુકદેવજી પાસેથી સાત દિવસ સુધી શ્રીમદ્ ભાગવતનું જ્ઞાન સાંભળીને મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો. શ્રીમદ્ ભાગવતમાં એ તાકાત છે કે હજુ આજે પણ તે સાત દિવસમાં જીવનો મોક્ષ કરી શકે, પરંતુ તેને સંભળાવનાર શુકદેવજી જેવો જ્ઞાની હોવો જોઈએ અને તેને સાંભળનાર પરીક્ષિત જેવો વૈરાગ્યવાન હોવો જોઈએ.
આપણે અનેક વખત ભાગવત સપ્તાહમાં ગયા છીએ અને ભાગવત સાંભળ્યું છે, પરંતુ હજુ સુધી મારો કે તમારો મોક્ષ થયો નથી કે થતો નથી. તેનું કારણ કાં તો ભાગવત કહેનાર - વાંચનાર ડફોળ અગર તો તે સાંભળનાર ડફોળ. આજે તો મોટે ભાગે ભાગવત સંભળાવનાર- વાંચનાર શુકદેવજી બિચારા પાંચસો કે હજાર રૂપિયાનો કોન્ટ્રાકટ કરીને વ્યાસપીઠ પર બેઠા હોય છે અને આખો દિવસ ભાગવત વાંચતા વાંચતા પણ તેમનો જીવ તો કેટલા કેળા આવ્યા, કેટલા નારિયેળ આવ્યા, કેટલા રૂપિયા પોથી ઉપર આવ્યા અને કેટલા બ્લાઉઝપીસ ગોરાણી માટે અને પોતાને માટે કેટલા થેપાડા અને માદરપાટ આવ્યા તેમાં જીવ ભરાઈ પડેલો હોય છે. આ દશા બિચારા શુકદેવજીની હોય છે.
જયારે પરીક્ષિતની (જેણે ભાગવત સપ્તાહ બેસાડી છે તેમની) દશા તો તેનાથી પણ ખરાબ છે. પરીક્ષિત તો પગ વાળીને કથા સાંભળવા બેસી જ શકતો નથી. એ તો બિચારો હાંફળો-ફાંફળો કેટલા વેવાઈ આવ્યા, કેટલી વેવાણો આવી, કેટલા જમાઈ રિસાયા, મનાયા અને જમાડવામાં કેટલો મગસ વપરાયો તથા કેટલા ડબ્બા તેલ વપરાયું અને હજુ બ્રાહ્મણોને કેટલી દક્ષિણા આપવી પડશે એની ચિંતામાં ને ચિંતામાં બિચારો સાત દિવસમાં થાકીને લોથપોથ થઇ જાય છે.
આજે જ્યાં શુકદેવજીની અને પરીક્ષિતની બિચારાની આવી દશા હોય ત્યાં શ્રીમદ્દ ભાગવત કોનો મોક્ષ કરે તે તમે જ કહો. બાકી શ્રીમદ્દ ભાગવતની તો આજે પણ તાકાત છે કે માત્ર પરીક્ષિત જેવા સંસ્કારી જીવનો તો શું પરંતુ ધુંધુકારી જેવા પ્રેત, પિશાચનો પણ તે મોક્ષ કરી શકે!
જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવું અને તેનાથી તમામ સંચિત સંચિત કર્મોને ભસ્મસાત કરવા તે ચણા-મમરા ફાક્વા જેવું સહેલું કામ નથી. તેને માટે પ્રબળ પુરુષાર્થ કરવો જોઈએ.
