આપણે જયારે કોઈ પણ કર્મ કરીએ છીએ ત્યારે તેના કોઈક ચોક્કસ પરિણામને નજરમાં રાખીને જ કરીએ છીએ. આપણા ધાર્યા મુજબનું પરિણામ આવે ત્યારે આપણે તે કર્મ 'સફળ' થયું ગણીએ છીએ અને આપણા ધાર્યા મુજબનું ફળ ના આવે ત્યારે આપણે તે કર્મને 'નિષ્ફળ' થયું ગણીએ છીએ.
કોઈ પણ કર્મના બે જ પરિણામ હોઈ શકે - સફળતા અગર તો નિષ્ફળતા. ખરેખર તો કોઈ પણ કર્મ નિષ્ફળ હોતું જ નથી. કોઈ પણ કર્મ કરો, તેનું ફળ તો મળવાનું જ. એટલે તમામ કર્મ સ-ફળ જ હોય છે તમારા ધાર્યા મુજબનું પરિણામ ના આવે એટલે તમે તેને નિષ્ફળ થયું ગણો છો, અને ત્યાં જ તમારી ભૂલ થાય છે. કોઈ પણ કર્મ નિષ્ફળ (ફળ પેદા કર્યા સિવાય) જતું નથી. પરંતુ તે ફળ તમારી ધારણા પ્રમાણે જ આવે એવી કોઈ ગેરંટી નથી. તમારી ધારણા પ્રમાણેનું ફળ ના આવે તો તે કર્મ અગર તે કર્મ કરવાની પદ્ધતિમાં ક્યાંક દોષ સમજવો. ફળ તો ઈશ્વરના કાયદા મુજબ જ મળે અને કર્મનું ફળ આપવામાં કોઈ અન્યાય કે લાગવગશાહી ચાલે નહિ.
કર્મ કરવાની શરૂઆતમાં, કર્મ કરતી વખતે અને કર્મ પૂરું થયા પછી પણ ...... જો તમે માત્ર ફળની ઉપર જ નજર રાખીને કર્મ કરો તો તે થવું જોઈએ તેટલા ઉત્તમ પ્રકારનું થાય જ નહિ અને તેના પરિણામે તેનું ફળ તમારી ધારણા મુજબનું આવે નહિ.
એટલે ભગવાને ગીતામાં આજ્ઞા કરી કે 'માં કર્મ ફળ હેતુ: ભૂ:" - માત્ર કર્મના ફળનો જ હેતુ ધ્યાનમાં રાખીને તમે કર્મ કરો તો તે કર્મનું જે કઈ પણ ફળ આવે તેથી તમને લાભ થાય નહિ, એટલું જ નહિ પરંતુ તેનાથી નુકશાન જ થાય. આ વાત બહુ સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિથી સમજવા જેવી છે.
જો ધારણા કરતા ફળ ખરાબ મળે, અગર ઓછું મળે તો -
૧. તમને મનમાં અત્યંત ગ્લાનિ થવાની.
૨. તમારું મન ડહોળાઈ જવાનું.
૩. ઈશ્વરની ન્યાયબુદ્ધિ વિષે તમને મનમાં શંકા ઉપજવાની
૪. મને કર્મ કરતા જ નથી આવડતું, તેવી હીનતાની ભાવના ઉભી થવાની.
૫. ઈશ્વર આગળ હું લાચાર છું તેવો ભાવ પેદા થવાનો.
૬. હવે કર્મ કરવાનો કોઈ અર્થ જ નથી તેવી નિરાશા જન્મવાની
૭. અને તેમાંથી કર્મ છોડી દેવાની વૃત્તિ ઉઠવાની.
જો કર્મનું ફળ ધારણા કરતા અનેકગણું સારું મળ્યું તો પણ હાનિ થવાની. જેમ કે -
૧. પોતાની કર્તુત્વશક્તિ માટે અહંકાર પેદા થવાનો
૨. મળેલ ફળને લીધે અભિમાન થવાનું
૩. હું ધારું તેવું કરી શકું છું તેવો ગર્વ થવાનો.
૪. ભવિષ્યમાં થનારા બીજા કર્મોમાં રાખવી જોઈતી કાળજી ઘટી જવાની.
આમ બંને રીતે નુકસાન જ થાય. કર્મ તો ફળ આપ્યા સિવાય રહે નહિ. પરંતુ તે ફળ ભોગવતા તમારા મનનું સમત્વ તમે ગુમાવી બેસશો અને 'સમત્વં યોગમુચ્યતે' સમત્વ એટલે જ યોગ એમ ભગવાને ગીતામાં કહ્યું છે. સમત્વ એટલે મનની સમતુલા - પ્રસન્નતા ગુમાવવી એ જ મોટામાં મોટું નુકશાન છે.
मा फलेषु कदाचन અને मा कर्मफल हेतुर्भू: - આ બે આજ્ઞાઓનો અર્થ વધારે ઊંડાણથી સમજવાની જરૂર છે. કર્મ કરતા પહેલા ફળનો બિલકુલ ખ્યાલ જ ન રાખવો, અને કર્મ આંખો મીંચીને ધીબે જ રાખવું એવો અર્થ પણ નથી. ભગવાનની વાણી ઘણી જ ગર્ભીત અને અર્થપૂર્ણ છે. તેનો ઉપરછલ્લો અર્થ ના કરાય. સમજી-વિચારીને તેનો અર્થ વ્યવહારમાં ઉપયોગી થાય તેવી રીતે ઘટાવવો જોઈએ. કર્મ કરતા ફળનો ખ્યાલ રાખવો જ પડે.
દાખલ તરીકે કોઈ ખેડૂત ખરા ઉનાળામાં જ્યાં પાણીની બિલકુલ સગવડ ના હોય તેવી તદ્દન ઉષળ અને ખરાબા જેવી ખારી જમીનમાં અનાજનું ઉત્તમ બી નાખે તો તે ધોમધખતા તાપમાં બળી જ જાય. કર્મના ફળનો વિચાર નહિ કરવો, એનો અર્થ એવો છે કે કર્મના ફળમાં આસક્તિ-લોભ નહિ રાખવો. પરંતુ કર્મનું ઉત્તમ પ્રકારનું ફળ પ્રાપ્ત થાય તેવો સમજણપૂર્વકનો પુરુષાર્થ તો કરવો જ જોઈએ.
ગીતામાં ફળત્યાગનો ઉપદેશ છે, તેનો અર્થ એવો નથી કે ફળને ઉસેટી દેવું. કર્મનું ફળ ના મળવું જોઈએ અગર ફળ ના લેવું જોઈએ, એવો ગીતાનો ઉપદેશ નથી. ગીતા તો કહે છે કે કર્મ ફળ આપ્યા સિવાય છોડશે નહિ.
મારે કર્મનું ફળ જોઈતું નથી એવું કોણ કહે? ચોર, વ્યભિચારી, દુષ્ટ કર્મ કરનાર જ એમ કહે કે મારે મારા કર્મનું ફળ (પાપ-દુઃખ) જોઈતું નથી. પણ તે ના ચાલે. કર્મ ફળ આપે જ, અને તે ભોગવવું જ પડે.
માટે ફળ મળશે તો જ 'કર્મ' કરીશ એવા ખોટા ભ્રમમાં ભટકાવુ નહિ.
