ભગવાન ગીતામાં કબૂલ કરે છે કે

કિં કર્મ કિમકર્મેતિ કવયોઽપ્યત્ર મોહિતાઃ ।

તત્તે કર્મ પ્રવક્ષ્યામિ યજ્જ્ઞાત્વા મોક્ષ્યસેઽશુભાત્ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૪/૧૬)

કર્મ શું છે અને અકર્મ શું છે એવા આ વિષયમાં બુદ્ધિમાન પુરુષો (કવિઓ) પણ મોહિત થઇ ગયા છે.

કર્મ શું છે અને અકર્મ શું છે તેમાં બુદ્ધિમાન માણસો પણ નિર્ણય કરી શકતા નથી. આ વાત દેખીતી રીતે બહુ વિચિત્ર લાગે છે. કારણ કે કર્મ શું છે ને અકર્મ શું છે તે તો સાધારણ બુદ્ધિનો અને અભણ માણસ પણ સમજી શકે.

કર્મ શું કહેવાય અને કર્મ શું ના કહેવાય તે તો આપણે બધા સાધારણ જીવો પણ જાણતા હોઈએ તેવું લાગે છે, તો પછી ભગવાન એમ કેમ કહે છે કે બુદ્ધિમાન માણસો એટલે કે જ્ઞાનીઓ પણ કર્મ અને અકર્મનો ભેદ સમજી શકતા નથી. માટે ભગવાનની વાણીમાં કંઈક ગૂઢ અર્થ સમાયેલો છે, જે આપણે જાણવો જોઈએ. કદાચ આપણે જેને કર્મ કહીએ છીએ તે ભગવાનના અર્થમાં કર્મ નહિ ગણાતું હોય અને આપણે જેને અકર્મ માનીએ છે તે કદાચ અકર્મ નહિ હોય? ગીતાની ભાષા અટપટી નથી પરંતુ જીવન અટપટું છે. એટલે આપણને એવું લાગે છે.

આપણે જેને કર્મ કહીએ છીએ તે ખરેખર કર્મ Action નથી હોતું પરંતુ ઘણે ભાગે તે પ્રતિકર્મ Reaction હોય છે.

કોઈ પણ આપણને ગાળ દે અને આપણે તેની સામે ગાળ દઈએ તો આપણે જે ગાળ દીધી તે આપણું કર્મ - Action ના ગણાય પરંતુ તે પ્રતિકર્મ - Reaction કહેવાય.

કોઈ આપણું બહુમાન કરે - હાર પહેરાવે અને આપણે તેની પ્રશંસા કરીએ - આનંદિત થઈએ તે આપણે આનંદિત થયા, પ્રશંસા કરી તે આપણું કર્મ - action નહિ પરંતુ પ્રતિકર્મ - reaction ગણાય.

ખરેખર તો આપણે મોટે ભાગે જીવનમાં કર્મ નહિ પરંતુ પ્રતિકર્મ - reaction જ કરતા હોઈએ છીએ. આપણા તમામ કર્મ મોટે ભાગે આપણી અંદરથી, સહજભાવે, સ્વાભાવિક સ્ફુરણાથી spontaneous થતા હોતા નથી. પરંતુ બહારના પરિબળોથી પ્રેરાઈને કરાતા હોય છે.

કોઈ આપણને ધક્કો મારે અને આપણને ક્રોધ આવી જાય, કોઈ આપણું બહુમાન કરે અને આપણો અહંકાર જાગ્રત થાય, કોઈ આપણને ગાળ દે અને આપણે તેને સામી ગાળ દઈએ. કોઈ આપણને પ્રેમના શબ્દો કહે ને આપણે ગદગદિત થઈ જઈએ, આ બધા આપણા પ્રતિકર્મ - reaction છે.

સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિથી જુઓ તો કોઈ આપણને ગાળ દે ત્યારે આપણે સામી ગાળ દેતા નથી પરંતુ દેવી પડે છે. જો તમે ગાળ દો તો તે કર્મ અને ગાળ દેવી પડે તો તે પ્રતિકર્મ કહેવાય, પરંતુ મને કોઈ ગાળ દે અગર ધક્કો મારે છતાં તમે ઉપેક્ષાવૃત્તિથી તેને સામી ગાળ ના દો તો તમે ગાળ ના દેવાનું કર્મ કર્યું ગણાય. એવી જ રીતે તમારું કોઈ બહુમાન ના કરે તો પણ તેની પ્રશંસા કરો, તો તમે તે પ્રશંસા કરવાનું કર્મ કર્યું ગણાય. તમને કોઈ પ્રેમના શબ્દો ના કહે છતાં તમે તેના પ્રત્યે પ્રેમભાવે ગદગદિત થઇ જાઓ તો તે તમારું કર્મ ગણાય.

કર્મ એટલે સહજ સ્વાભાવિક રીતે સ્વેચ્છાએ spontaneous સ્વધર્મ સમજીને કરેલું નિયત અને શાસ્ત્રવિહિત કર્મ - Prescribed action, જે શુદ્ધબુદ્ધિ, વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિથી સ્ફુરણાથી પ્રેરીત - inspired થયેલું હોય તે કર્મ. જયારે પ્રતિકર્મ એટલે બહારના પરિબળોથી પ્રયુક્ત થયેલું propelled - મજબૂરીથી કરેલી ક્રિયા.

ભગવાન બુદ્ધ સંબંધી એક વાર્તા મારા વાંચવામાં આવી છે.

એક માણસ ભગવાન બુદ્ધ ઉપર થુક્યો. બુદ્ધે સહજ ભાવે પોતાની ચાદર વડે તે થુંક લૂછી નાખ્યું અને બિલકુલ મનમાં પણ ક્રોધ લાવ્યા સિવાય સ્વાભાવિક ભાવથી પૂછ્યું કે, "બીજું કાંઈ કહેવું છે?"

પેલો માણસ એકદમ વિચલિત થઇ ગયો. અને થોડો ખચકાયો. શું જવાબ આપવો તે તેને સૂઝ્યું નહિ. બુદ્ધ કંઈક પ્રતિકર્મ કરશે, કંઈક ગુસ્સો કરશે, કેમ થુક્યો એવું કાંઈ પૂછશે તે આશાથી તે માણસ પોતાનો સાચો જવાબ તૈયાર કરી આવેલો. પરંતુ આવું કાંઈ બન્યું નહિ, તેથી તે દ્વિધામાં પડી ગયો, મુશ્કેલીમાં મુકાઈ ગયો અને બુદ્ધને પૂછ્યું, "તમે આ શું પૂછો છો?"

બુદ્ધે કહ્યું: "હું બરાબર પૂછું છું કે તમારે બીજું કાંઈ કહેવું છે?"

પેલા માણસે કહ્યું: "પણ મેં તમને કાંઈ કહ્યું નથી. માત્ર આપની ઉપર થુક્યો છું."

બુદ્ધે કહ્યું, “તમે થુંક્યાં, પણ હું સમજ્યો તમે કંઈક કહ્યું. કારણ કે થુંકવું એ પણ કંઈક કહેવાની એક રીત છે. કદાચ તમારા મનમાં એટલો બધો ક્રોધ ભરાઈ ગયો હશે કે જે શબ્દોમાં તમે ના કહી શક્ય તે તમે થુંકીને કહ્યું, કારણ કે ક્રોધ એટલી બધી હદે પહોંચી ગયો હશે કે તે શબ્દો દ્વારા વ્યક્ત કરવો શક્ય નહિ હોય. હું પણ કેટલીક વખત ઘણી વાતો કહેવાની ઈચ્છા કરું છું જે શબ્દોથી નથી કહી શકતો ત્યારે ઇશારાથી એ વાતો કહેવી પડે છે. તેવી જ રીતે તમે તમારો ભયંકર ક્રોધ શબ્દોથી પ્રદર્શિત ના કરી શક્યા તેથી થુંકીને ઇશારાથી જણાવ્યો તે વાત હું સમજી ગયો.”

પેલા માણસે કહ્યું: “તમે કાંઈ સમજ્યા નથી. મેં તો માત્ર ક્રોધ કર્યો છે”

બુદ્ધે કહ્યું: “હું બરાબર સમજ્યો છું કે તમે ક્રોધ કર્યો છે.”

પેલા માણસે પૂછ્યું, "તો પછી તમે સામે ક્રોધ કેમ નથી કરતા?”

બુદ્ધે કહ્યું, “તમે મારા માલિક નથી. તમે ક્રોધ કરો એટલા માટે હું પણ ક્રોધ કરું તો હું તમારો ગુલામ કહેવાઉં. હું તમારી પાછળ પાછળ ચાલનારો તમારી છાયા નથી. તમે ક્રોધ કર્યો, બસ વાત ખતમ થઇ ગઈ. હવે મારે શું કરવું તે હું કરીશ.”

બુદ્ધે કશું ના કર્યું. ક્રોધ ના કર્યો. થુંક લૂછી નાખ્યું. પેલો માણસ ચાલ્યો ગયો.

પેલો માણસ બીજે દિવસે ક્ષમા માંગવા આવ્યો. માથું પગમાં મૂક્યું, આંખમાંથી આંસુ આવ્યા.

માથું ઊંચું કરીને પેલા માણસે બુદ્ધ સામે જોયું.

બુદ્ધે પૂછ્યું: "હવે કાંઈ કહેવું છે?"

પેલા માણસે કહ્યું, "આપ આ શું કહો છો?

બુદ્ધે કહ્યું, "હું સમજી ગયો. તમારા મનનો ભાવ એટલો ઘેરો બની ગયો છે કે શબ્દોથી તમે તે કહી શકતા નથી. તો આંસુ કાઢીને, પગે માથું અડાડીને ઇશારાથી તે ભાવ વ્યક્ત કરો છો. કાલે પણ તમે કંઈક કહેવા માંગતા હતા, જે તમે શબ્દોથી કહી શક્યા નથી. માત્ર થુંકીને ઈશારો કરીને જણાવી શક્યા. આજે પણ તમે કંઈક કહેવા માંગો છો, પરંતુ શબ્દોથી કહી શકતા નથી તેથી આંખમાં આંસુ કાઢીને, પગે માથું મૂકીને આવા ઈશારા - gestures કરીને કહો છો, તે હું સમજી શકું છું.”

પેલા માણસે કહ્યું: “હું ક્ષમા માંગવા આવ્યો છું, મને ક્ષમા કરો"

બુદ્ધે કહ્યું, "હું શા માટે ક્ષમા કરું? મેં ગઈ કાલે તમારી ઉપર ક્રોધ કર્યો જ નથી, પછી ક્ષમા કરવાનો સવાલ રહેતો જ નથી. જેવી રીતે કાલે તમે થુંક્યાં એવી રીતે આજે તમે મને પગે પડ્યા. બસ, વાત ખતમ થઇ ગઈ. એથી વધારે કર્મમાં પડવાની મારી શી જરૂર? હું કાંઈ તમારો ગુલામ નથી કે તમે કહો ત્યારે ક્રોધ કરું અને તમે કહો ત્યારે ક્ષમા કરું.”

પ્રતિકર્મ ગુલામી છે, જે બીજા તમારી પાસે કરાવે છે. જે ગુલામ નથી પરંતુ સ્વતંત્ર છે તે કર્મ કરે છે, પ્રતિકર્મ કરતો નથી. એટલે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ કહે છે કે કર્મ અને અકર્મનો ભેદ બુદ્ધિમાન માણસો પણ સમજી શકતા નથી.

અકર્મ(Inaction)નો અર્થ પણ આપણે સૂક્ષ્મ દ્રષ્ટિથી સમજી લેવો જોઈએ. કાંઈ પણ ના કરવું, માત્ર ખાલી બેસી રહેવું - Non-action તેને આપણે અકર્મ - Inaction સમજીએ છીએ તે બરાબર નથી.

બિલકુલ કાંઈ કર્મ કરવું જ નહિ તેને (નૈષ્કર્મ્યને) અકર્મ કહેવાય નહિ. તેણે નૈષ્કર્મ્ય સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી કહેવાય નહિ. ભગવાન ગીતામાં કહે છે કે

ન કર્મણામનારમ્ભાન્નૈષ્કર્મ્યં પુરુષોઽશ્નુતે ।

ન ચ સંન્યસનાદેવ સિદ્ધિં સમધિગચ્છતિ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૩/૪)

કોઈ પણ કર્મનો આરંભ ના કરવો અને કહો કે કર્મ માત્રનો સંન્યાસ-ત્યાગ કર્યો છે માટે મેં નૈષ્કર્મ્ય સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે તે વાત ખોટી છે. આપણે અકર્મણ્યતા (non-action)ને, અકર્મ (inaction) સમજીએ છીએ તે ખોટું છે. કાંઈ પણ ના કરવાથી અકર્મ ના થઇ શકે. કારણ કે તમે કાંઈ પણ કરતા નથી હોતા અને હાથપગ જોડીને, આંખ - કાન - જીભ બંધ કરીને બેસી રહ્યા હો છો ત્યારે પણ તમે ઘણા કર્મ કરી રહ્યા છો. માત્ર બધી ઇન્દ્રિયોનો વ્યાપાર બંધ કરીને મનથી અનેક જાતના સંકલ્પ-વિકલ્પ કરો, કામનાઓના અને વાસનાઓના વિચાર કરો તો તે પણ કર્મ કહેવાય - અકર્મ ના કહેવાય. આમ કરવાથી તો ઉલ્ટું તમે મિથ્યાચાર (hypocrisy) કર્યો ગણાય અને તે માણસ વિમૂઢાત્મા ગણાય.

ભગવાન ગીતામાં આ વાત સ્પષ્ટ રીતે કહે છે કે -

કર્મેન્દ્રિયાણિ સંયમ્ય ય આસ્તે મનસા સ્મરન્ ।

ઇન્દ્રિયાર્થાન્વિમૂઢાત્મા મિથ્યાચારઃ સ ઉચ્યતે ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૩/૬)

જયારે તમે બહારની ઇન્દ્રિયોનો વ્યાપાર બંધ કરો છો ત્યારે તમે અંદર મનોમન ઘણું કર્મ કરો છો. તમે દેખાઓ છો કર્મહીન પણ અંદરખાને તમે અત્યંત સક્રિય છો. પલંગમાં હાથપગ લાંબા કરીને સુઈ જાઓ એ અકર્મ ના કહેવાય. તમારું મન બજારમાં ભમતું હોય છે, કોઈને ગાળો દેતું હોય છે, કોઈની પ્રશંસા કરતુ હોય છે, ના જાણે કેટલા કર્મો કરતુ હોય છે! જેટલું કર્મ તમે ભાડા ખર્ચીને, દોડીદોડીને, ખુબ વકત બગાડીને પણ ના કરી શકો તેટલું કર્મ તમે પલંગમાં પડ્યા પડ્યા વગર ભાડું ખર્ચે, વગર દોડાદોડ કર્યે, વગર ટાઈમ બગાડયે કરતા હો છો. એટલે તે અકર્મ ના કહેવાય.

રાત્રે તમે નિષ્ક્રિય થઈને શરીર ઢીલું કરીને પલંગમાં પડ્યા પડ્યા ઊંઘો છો ત્યારે પણ તમે સ્વપ્નાવસ્થામાં આખી રાત દોડાદોડ કરો છો, રડો છો, ચોરી, વ્યભિચાર, હત્યા વગેરે જે તમે દિવસ દરમિયાન કરી શકતા નથી તે પણ તમે રાત્રે સ્વપ્નાવસ્થામાં કરો છો. આખી રાત તમારી ચેતના ગહન કર્મ કરી રહી હોય છે એટલે તે વખતે પણ તમે અકર્મમાં છો તેમ ના કહેવાય.

અકર્મ એટલે બાહ્ય ઇન્દ્રિયોથી નિયતકર્મ થતું હોવા છતાં અંતરના મનમાં કર્મફળની કોઈ કામના, વાસના, આસક્તિ, રાગદ્વેષ ના રહે અને માત્ર સમષ્ટિના કલ્યાણ માટે ઈશ્વરપ્રીત્યર્થે સ્વધર્મની ભાવનાથી જે કર્મ સ્વાભાવિક રીતે સહજ ભાવે થયા કરે તે.

આવી રીતે કર્મ અને અકર્મ વચ્ચેનો નાજુક અને સૂક્ષ્મ વિવેક જે સમજે છે તે જ બુદ્ધિમાન ગણાય છે એમ ભગવાન કહે છે. અકર્મ એટલે આંતરિક મૌન, અંતરમાં કર્મના તરંગો ના ઉઠે - કર્મફળમાં આસક્તિ - રાગદ્વેષ - વાસના ના જાગે પરંતુ બહારથી કર્મનો અભાવ ના દેખાય તેનું નામ અકર્મ. જયારે અંતરમાં કર્મની વાસના ઉઠે ત્યારે કર્તા બની જાય. પરંતુ કર્મફળની વાસના - આસક્તિ - રાગદ્વેષ અંતરમાં ના રહે તો તે કર્મનો કર્તા પણ ના બચે. કર્તા શૂન્ય થઇ જાય. માત્ર નિષ્કામ કર્મ જ રહે તેનું નામ અકર્મ.