કેટલાક લોકો મરતા મરતા જીવતા હોય છે, જયારે કેટલાક જીવતા જીવતા મરી શકતા હોય છે. એટલે કે તેમનું 'મૃત્યુ મરી ગયું રે લોલ' - મૃત્યુ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરી ચુક્યા હોય છે. કેટલાક મરણની ક્ષણે પણ એટલા જીવતા હોય છે કે તેમના મૃત્યુને મૃત્યુ કહી શકાય જ નહીં. બુદ્ધના મૃત્યુને મૃત્યુ ના કહેવાય. આપણે જીવીએ છીએ પરંતુ તે જીવતા ના કહેવાય. As if we live because we breathe. બુદ્ધના મૃત્યુને મુક્તિ - નિર્વાણ કહેવાય. જેને આપણે આપણું શરીર કહીએ છીએ તે શરીર નહીં પરંતુ તે ચાલતીફરતી કબર કહેવાય, હરતું-ફરતું મડદું કહેવાય, રોગ અને વાસનાનું જાળું કહેવાય, મળમૂત્રનો કોથળો કહેવાય, સાડાત્રણ હાથનું જાજરૂ કહેવાય જેમાં આપણે કાયમ બેઠેલા હોઈએ છીએ.

મૃત્યુનો કાળ - મૃત્યુનો માર્ગ સુનિશ્ચિત છે. આ જગતમાં કશું આકસ્મિક નથી. મૃત્યુ પણ આકસ્મિક નથી. વર્તમાનને જે ઓળખે છે તે મૃત્યુની ક્ષણ સાચવી જાણે છે. વર્તમાનની પ્રત્યેક ક્ષણ અંતિમ ક્ષણ છે, મૃત્યુની ક્ષણ છે. પ્રત્યેક શ્વાસ અંતિમ શ્વાસ છે એમ જ સમજવું. એક શ્વાસ ઉપડ્યો છે તે હેઠો બેસશે કે કેમ તે નક્કી નથી. અગર તો એક શ્વાસ હેઠો બેઠો પછી ઉપડશે કે કેમ તે નક્કી નથી. માટે પ્રત્યેક શ્વાસ લેતા અને મૂકતા રામનું નામ લેવું.

પ્રતિશ્વાસં સવિશ્વાસં રામમ ભજ દિને દિને |

ન વિશ્વાસં પુન:શ્વાસમ આગમિષ્યતિ વા ન વા ||

વર્તમાનની પ્રત્યેક ક્ષણ મૃત્યુની ક્ષણ છે. આપણે કા તો ભૂતકાળને વાગોળીએ છીએ - કાં તો ભવિષ્યના મહેલ ચણીએ છીએ...તેમાં વર્તમાનની ક્ષણને ચુકી જઈએ છીએ - આ મરી ગયેલા જીવતા માણસનું લક્ષણ છે. પુનર્જન્મ મનનો થાય છે, સ્થૂળ દેહનો નહીં - આત્માનો પણ નહીં. મન કાં તો ભૂતકાળને વાગોળે છે, કાં તો ભવિષ્યના સ્વપ્ના સેવે છે. મન અતીત અને ભવિષ્યની જોડ છે.

મન = અતીત + ભવિષ્ય.

વર્તમાનની ક્ષણ મનનો હિસ્સો નથી. જે વર્તમાનમાં જ જીવે છે તે મનની બહાર - સમયની બહાર થઇ જાય છે. Present is not a part of time. જે ક્ષણ સમયનો હિસ્સો નથી તે મનનો પણ હિસ્સો નથી. વર્તમાનમાં મન પણ અમન થઇ જાય છે ( એટલે કે મન મરી જાય છે) અને તે ક્ષણે શરીર છૂટે તો પુનર્જન્મ (જે મનનો જ થાય છે તે) થાય જ નહીં. વર્તમાન સમયનો પણ હિસ્સો નથી અને મનનો પણ હિસ્સો નથી. તે ક્ષણે દેહ છૂટે તો (in the state of no mind) મૃત્યુ મિત્ર બની જાય, મુક્ત થવાય. વાસનાનો ક્ષય અને મનનો લય તેનું નામ મોક્ષ.

જાતો હિ કો યસ્ય પુનર્નજન્મ |

મૃતો હિ કો યસ્ય પુનર્નમૃત્યુ: ||

(શંકરાચાર્ય)

ખરો જન્મ્યો એ જ કહેવાય કે જેનો હવે પછી કોઈ પણ નવો જન્મ થવાનો નથી; અને ખરો મરી ગયો એ જ કહેવાય કે જેનું હવે પછી કદાપિ મૃત્યુ થવાનું નથી.

તનડો મરે પણ મનડો મરે નહીં |

તો તનડો મર્યા વિના અર્થ સરે નહીં ||

તનડો (શરીર) મરે પરંતુ મનડો (મન - વાસનાનું જાળું) મરે નહીં તો મનડો તુરત જ બીજો તનડો પકડાવી જ દે, માટે તમે મરી જાઓ. તમે, એટલે 'બનાવટી' 'હું' - મન - અહંકાર - ego, મરી જાઓ એટલે વાસનાઓનો ક્ષય (મનનો - અહંકારનો લય). તમે મરી જાઓ પછી સ્થૂળ શરીરને તો જયારે મરવાનું થશે (પ્રારબ્ધ પૂરું થયે) ત્યારે જ મરશે (છૂટશે) તેની તમે ચિંતા કરશો નહીં. સ્થૂળ શરીર તો આ જીવનના પ્રારબ્ધ પૂરા થશે ત્યાં સુધી ફર્યા કરશે (સ્વીચ બંધ કર્યા પછી પંખો થોડી વાર ફર્યા કરે તેમ), પરંતુ તમે (બનાવટી 'હું' - ego ) તો આજે જ, હમણાં જ મરી જાઓ.

તમામ વાસનાનો ખતમ થઇ ગઈ એટલે વાસનાઓનું જાળું જે મન છે તે એની મેળે ખતમ થઇ જશે - મરી જશે - મટી જશે એટલે તમે (બનાવટી 'હું' ego ) આપોઆપ મરી ગયા. પછી શરીર તો બધા પ્રારબ્ધ ભોગવાઈ જશે એટલે આપોઆપ આંબા ઉપરથી જેમ પાકી સાખ થઇ ગયેલી કેરી જરાક જ પવનનું ઝોકું લાગે ને ડાળીથી છૂટી જાય તે રીતે શરીર મૃત્યુના પાશથી છૂટી જશે. એ પ્રકારે તમે (બનાવટી હું - ego ) તો શરીર છૂટતા પહેલા (પ્રાક શરીર વિમોક્ષણાત ) આજે જ, હમણાં જ મરી જાઓ. તમે મરી ગયા પછી તમારો તો મરવાનો ભય જ મટી ગયો અને પછી તમારો દેહ જેટલો ટકે તેટલો વખત તમને તેમાં રહીને જીવન જીવવાનો અનેરો આનંદ આવશે. ત્યારે તમે ખરી ખુમારીથી અને અદ્ભૂત મસ્તીથી મુક્ત રીતે જીવી શકશો. જ્યાં સુધી મૃત્યુનો ડર માથા ઉપર છે ત્યાં સુધી જીવન જીવવાની ખરી મસ્તી - ખરી ખુમારી - ખરો આનંદ કદાપિ નહીં આવે.

માટે હમણાં જ ઘેર જઈને બધાને કહી દો કે 'આજથી હું મરી ગયો છું.' પછી જુઓ કે તમે રાગદ્વેષથી પ્રેરાયા સિવાય - કર્તાપણાના અહંકાર સિવાય - સમષ્ટિના કલ્યાણ માટે - નિષ્કામ ભાવે - ઈશ્વરપ્રીત્યર્થે જે કાંઈ કર્મ કરશો તેમાં તમને અવર્ણનીય આનંદ આવશે અને જીવન જીવવામાં એક પ્રકારની ખુમારી - મસ્તીનો અનુભવ કરશો. તમારા સગા - સંબંધીઓને તમામને તમારા હાથે જ પત્ર લખી નાખો કે આજથી હું મરી ગયો છું માટે અત્યાર સુધીમાં તમને મારા થકી કાંઈ પણ મનદુઃખ થયું હોય તેને માટે હું આપની હૃદયપૂર્વક માફી માંગુ છું. તેમ જ મારાથી તમને કાંઈપણ દુઃખ અપાયું હોય તો તે બધું આપ કૃપા કરીને માફ કરશોજી. અને આપને મારા જે કાંઈ દોષો દેખાયા હોય તે ઉદાર દિલથી ભૂલી જશોજી. જુઓ પછી તમારું હૈયું કેટલું હળવુંફુલ થઇ જાય છે.

તમે મરી ગયા પછી મરવાનો તો ભય તો ગયો જ. હવે મસ્તીથી, ખુમારીથી જીવો. હવે તમે મરી ગયા એટલે તમે પુરુષ પણ નહીં - સ્ત્રી પણ નહીં અને તેમનામાં રહેલી વાસનાઓ પણ નહીં પછી તમે કામ - ક્રોધ - લોભ - મોહ - મદ - મત્સર - રાગ - દ્વેષ વગેરેથી પર થઇ ગયા. કારણકે આ બધા ષડરિપુઓ મરી ગયેલા માણસમાં ના હોય. પછી તમારે કોઈ જાતિભેદ નહીં. તમારી કોઈ સ્ત્રી નહીં, કોઈ પુત્ર-પૌત્રાદિ નહીં, કોઈ બંધુ નહીં, કોઈ મિત્ર નહીં, કોઈ માતા-પિતા નહીં, તેથી કોઈ જન્મ પણ નહીં. પછી તો તમે તમારા શુદ્ધ, સત-ચિત્ત-આનંદ સ્વરૂપમાં જ છો તેવી અનુભૂતિપૂર્વક આ શરીર ટકે ત્યાં સુધી તે શરીરને ઓઢીને મસ્તરામ તરીકે સંસારમાં મસ્તીથી - ખુમારીથી - અભય થઈને અનાસક્ત ભાવે વિચરણ કરી શકો છો.

ઇતિ અવસિત: વિચારમી અસ:|

શંકરાચાર્ય લખે છે તેમ તમે

ન મે મૃત્યુશંકા ન મે જાતીભેદો

પિતા નૈવ મે નૈવ માતા ન જન્મ |

ન બન્ધુર્નમિત્રમ ગુરુનૈવ શિષ્ય:

ચિદાનંદ રૂપ: શિવોહં શિવોહં ||

ઇતિ अलम्