વેદાંત વિચાર

ઉપર આપણે જોઈ ગયા કે બ્રહ્મ અને માયા (પ્રકૃતિ) બંને અનંત અને અનાદિ છે. અને તેમાંથી અનંતકોટી (બ્રહ્માંડ) જગત ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી જગત પણ અનંત અને અનાદિ છે. અનંત એટલે જેનો અંત નથી, કે જેની સીમા નથી. અસીમ - જેનો કોઈ છેડો નથી. બ્રહ્મ અનંત અસીમ છે તો તેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલું જગત પણ અનંત અને અસીમ છે.

આપણે એક વૃક્ષ ઉભેલું જોઈએ છીએ, તેની સીમા આપણે દેખાય છે, વૃક્ષને આપણે માપી શકીએ છીએ કે તે કેટલું ઊંચું છે, કેટલું પહોળું છે, કેટલું વજનદાર છે, પરંતુ બહુ વિચારપૂર્વક જુઓ તો વૃક્ષ પણ અસીમ અને અમાપ છે. આ વાત સમજવા માટે જરા ઊંડો વિચાર કરશો તો સમજાશે કે વૃક્ષ પૃથ્વી વગર રહી શકે નહીં અને પૃથ્વી વગર ના રહી શકે તેનો અર્થ એ કે તે પૃથ્વી પણ વૃક્ષનો હિસ્સો જ છે. વૃક્ષની જડો પૃથ્વીમાં ફેલાયેલી હોય છે તેમાંથી વૃક્ષ રસ-જીવન મેળવે છે એટલે પૃથ્વી વૃક્ષનો જ હિસ્સો છે. અને આ પૃથ્વી બહુ જ મોટી છે. વૃક્ષ ન હતું ત્યારે પણ પૃથ્વી હતી અને અત્યારે પણ વૃક્ષની અંદર જ પૃથ્વી દોડી રહી છે, વહી રહી છે.

એવી જ રીતે હવા વિના પણ વૃક્ષ રહી જ શકે નહીં કારણ કે વૃક્ષ પણ શ્વાસ લે છે અને વૃક્ષના પ્રાણ પણ વાયુથી જ ચાલે છે, એટલે વાયુમંડળ પણ વૃક્ષનો જ હિસ્સો છે.

એ જ પ્રમાણે સૂર્યના કિરણો અને પ્રકાશને લીધે જ વૃક્ષ જીવન પ્રાપ્ત કરે છે. સૂર્ય ના ઉગે તો વૃક્ષ મરી જાય. સૂર્ય દસ કરોડ માઇલ દૂર છે પરંતુ તેના કિરણોથી જ વૃક્ષ જીવિત રહે છે. એટલે સૂર્ય પણ વૃક્ષનો જ હિસ્સો છે અને તેની સીમા કેટલી બધી અસીમ છે? વૃક્ષનો વળી ફેલાવો આકાશ(space )માં છે એટલે આકાશ (space) પણ વૃક્ષનો હિસ્સો છે અને આકાશ તો અનંત અસીમ છે, તેનો કોઈ સીમા - છેડો નથી

એથી આગળ જોઈએ તો વૃક્ષનો ફેલાવ - વિકાસ (development) સમયકાળમાં થાય છે, જયારે આ વૃક્ષ ઉગ્યું ન હતું ત્યારે તે એક બીજરૂપે હતું. જે બીજ બીજા કોઈ એક વૃક્ષ ઉપર લાગેલું હતું એટલે એ બીજા વૃક્ષ વગર આ વૃક્ષ થઇ શક્યું જ ન હોત, અને તે બીજા વૃક્ષનું બીજ પણ તેની આગળના વૃક્ષમાં પેદા થયું ના હોત તો આ બંનેમાંનું એક પણ વૃક્ષ ના હોત. આ રીતે આગળ આગળ જોતા વિચાર કરીએ તો એમ જ લાગે કે હાલનું વૃક્ષ અગર તો એનું બીજ અનાદિ અનંત કાળથી ચાલ્યું આવે છે, એટલે આ વૃક્ષ અનાદિ સુધી ફેલાયેલું છે. અનંત સુધી આગળ ફેલાયેલું છે અને અનંત તરફ ચોતરફ પણ ફેલાયેલું છે. સમય અને ક્ષેત્ર (Time and space) બંનેમાં વૃક્ષનો ફેલાવો છે. સમય અને ક્ષેત્ર અનાદિ અનંત છે - Time and space are eternal.

ઉપરના દાખલથી સમજાશે કે એક વૃક્ષની સીમા પણ જો આપણે નક્કી કરવા બેસીએ તો સમગ્ર વિશ્વની સીમામાં આપણને વૃક્ષ દેખય. આ રીતે જગતના એક નાનામાં નાના પ્રાણી અગર પદાર્થ જડ અગર ચેતનની સીમા ખોલવા નીકળીએ તો આપણને તેની અંદર સમગ્ર વિરાટ બ્રહ્મ દેખાય.

એટલે સમસ્ત પ્રાણી, પદાર્થ, જગત ક્યાંથી શરુ થાય છે અને ક્યાં આગળ સમાપ્ત થાય છે તે કોઈ કહી શકે તેમ નથી. ન તો કોઈ શરૂઆત છે, ન તો કોઈ અંત છે. પરમાત્મા અનાદિ અનંત છે તેમ તમે, અમે અને આખું બ્રહ્માંડ અનાદિ અનંત છે અસ્તિત્વમાં જે કાંઈ છે તે તમામ અનાદિ અનંત છે,

એટલે ભગવાન ગીતામાં કહે છે -

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।

પ્રકૃતિ (creation-matter) જગત અને પુરુષ ( ચેતના - energy) બંને અનાદિ છે.

પરમાત્મા અવિનાશી છે માટે તેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલું જગત (પ્રકૃતિ - creation-matter) પણ અવિનાશી છે.

પરમાત્માથી ઉત્પન્ન થયેલા જગતમાં પરમાત્માના અનાદિ, અનંત, અવિનાશી વગેરે ગુણો દેખાય છે. જેમ સાકરમાંથી બનાવેલું રમકડું હાથી હોય તો ભલે તેનો આકાર હાથીનો હોય છતાં તેમાં સાકરના ગુણ તો હોય જ. સાકારમાંથી બનાવેલા હાથીના પાછલા બે પગ, પૂછડું તોડીને તેને દૂધમાં નાખીએ તો દૂધ ગળ્યું થાય. કારણ કે વાસ્તવિક રીતે તે હાથીના પગ અને પૂછડું નથી, પરંતુ માત્ર સાકર જ સાકર છે.

આવી જ રીતે આ સમગ્ર વિરાટ બ્રહ્માંડ જગત એ પણ માત્ર બ્રહ્મ જ છે.

सर्वम् खलु इदम् ब्रह्म |

તેમ છતાં જગત અને ચેતના(creation-matter - પ્રકૃતિ અને energy )માં જે તફાવત છે તે સમજાવતા ભગવાન ગીતામાં કહે છે:

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।
विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् ॥

પ્રકૃતિ અને પુરુષ (matter - જગત અને energy) - બંને અનાદિ અનંત અને અવિનાશી હોવા છતાં પ્રકૃતિમાં (matter) વિકાર થાય છે. એટલે કે તેનું રૂપ સદાકાળ બદલાતું રહે છે.

Matter is indestructible but it changes its form. જગત અને જગતના તમામ પ્રાણી-પદાર્થો નાશ પામતા નથી. પરંતુ તેના રૂપ, આકાર, નામ, અવસ્થા વગેરે સદાકાળ બદલાતા જ રહે છે. તેમ છતાં નદીની માફક જગત પ્રવાહરૂપે સત્ય અને સતત ભાસે છે, પ્રતીત થાય છે. એટલે જગત સત્ છે તેમ કહી શકાતું નથી. સત્ તેને જ કહેવાય જે સદાકાળ ત્રણે કાળમાં એકસરખું જ રહે અને હોય.

જે ભૂતકાળ અનાદિકાળ પહેલા પણ હોય, વર્તમાનકાળમાં પણ હોય અને ભવિષ્યકાળમાં અનંત કાળ પછી પણ જરાપણ ફેરફાર સિવાય એકસરખું જ રહે તેને સત્ કહેવાય. એટલા માટે બ્રહ્મ સત્ કહેવાય છે. કારણ કે તેમાં ત્રણે કાળમાં કોઈ વિકાર થતો નથી. તે નિર્વિકાર છે જયારે જગત દરેક ક્ષણે દરેક પળે સતત બદલાતું જ રહે છે એટલે તેને સત્ છે, સાચું છે તેમ કહી શકાતું નથી. છતાં જગત જૂઠું છે, અસત્ છે એમ પણ કેવી રીતે કહી શકાય? જગત છે તો છે જ. તેનો આપણને દરેક ક્ષણે અનુભવ થાય છે જેવી રીતે સ્વપ્ન અને તેમાં દેખાતા તમામ દ્રશ્યો અને પદાર્થો પ્રાણીઓ વગેરે ખરેખર તો નથી જ. છતાં સ્વપ્ન નથી જ એમ કેવી રીતે કહી શકાય?

આ પ્રમાણે જગત છે એમ પણ ના કહી શકાય અને નથી એમ પણ ના કહી શકાય. એટલે વેદાંતે તેના માટે એક ત્રીજો અનોખો જ શબ્દ વાપર્યો છે કે જગત મિથ્યા છે. મિથ્યા એટલે છે, છે તો મિથ્યા છે, નથી જેવું. અનિર્વચનીય છે એટલે પ્રકૃતિ(જગત)ને માટે અનિર્વચનીય શબ્દ વેદાંતમાં વપરાય છે.

અનિર્વચનીય શબ્દને સમજવો મુશ્કેલ છે. આ શબ્દ સમજવામાં મદદગાર થયેલો એક રમુજી પ્રસંગ તમને કહું.

ઈ.સ. ૧૯૩૮ની સાલમાં અમદાવાદમાં ભદ્રકાળી માતાના મંદિરને અડીને બાજુમાં એક મોટું પણ થોડું અંધારિયું મોગલોના વખતનું કે તે પહેલાનું બંધાવેલું સરકારી મકાન છે. જેમાં તે વખતે દસકોઈ મામલતદારની કચેરી બેસતી હતી, તેમાં હું નોકરી કરતો હતો. આ મકાનના મેડે મામલતદાર સાહેબ બેસતા હતા અને ફર્સ્ટ ક્લાસ મેજિસ્ટ્રેટ તરીકે ચોરી વગેરેના કેસો ચલાવતા. ચોરીમાં જે મુદામાલ પકડાતો તે મેડે ચડતા નિસરણીની પાછળ જે કોલો પડતો હતો ત્યાં એક અંધારી ઓરડીમાં નાખી રખાતો. તેમાં ચોરીમાં પકડાયેલી સાયકલોનો તૂટેલો ફૂટેલો ભંગાર, બિનવારસી મુદામાલ, સાયકલોના પૈડાં, ટાયરો પડ્યા રહેતા અને તેમાં અસંખ્ય જાળાંબાવા બાઝી રહેતા.

એક વખત આ ઓરડીમાં એક ભયંકર કાળો ભમ્મર સાપ દેખાયો. તે જાણે કે ફેણ માંડીને સ્થિર ગુંચળું વળીને હાલ્યાચાલ્યા વગર બેસી રહેલો. તેને જોઈને અમે બધા ભડક્યા અને તેની નજીક જઈને નસાડી મુકવાની અમારી હિંમત ચાલી નહીં. તેથી કારંજ પોલિસ સ્ટેશને ફોન કર્યો. એટલે ત્યાંથી રિવોલ્વર સાથે ફોજદાર સાહેબ અને કડિયાળી ડાંગોવાળા બે પોલીસવાળા આવ્યા. તેમણે આ સાપને ભગાડવા થોડા હાકોટા-પડકારા કર્યા. પરંતુ સાપ તો બિલકુલ સ્થિતપ્રજ્ઞ અવસ્થામાં નિર્ભય રીતે જરાપણ હાલ્યાચાલ્યા વગર ફેણ બિલકુલ સ્થિર, ઊંચી રાખીને બેસી રહ્યો. તેમાં એક મુસલમાન પોલીસ જરા હિમંતવાળો અને ગુસ્સાવાળો હતો તેણે કહ્યું, "અબે, તુમ લોગ દેખતે રહીયો, મેં એક જ ફટકાસે ઉનકા સિર તોડ ડાલુંગા." અમે કહ્યું, "અરે મિયાંસાબ, સાચવજો! નહી તો ફટકો વાગતાની સાથે સાપ ઉછળીને ગળે બાઝશે તો પાણી માંગવા પણ નહીં રહો." અને આટલું બોલતા બોલતામાં તો મિયાંસાબે જોરથી ફટકો લગાવી દીધો. અને જે જોરથી સાપ ઉછળ્યો છે! મારા બાપ, સાપ જોરથી ઉછળ્યો અને અમે બધા ચીસ પાડીને નાઠા. ઓરડીના બે ત્રણ પગથિયાં હતા તે ગભરાટમાં ચુકી ગયા અને બધા એકબીજાના ઉપર પડ્યા. અમે બરાબર પટકાયા. કોઈના ઢીચણ છોલાયા, કોઈની કોણીઓ છોલાઈ, કોઈની દાઢી છોલાઈ. જરાક જ વારમાં અમે બધા પાછા એકદમ ગભરાટમાં ઉભા થઇ ગયા અને પાછું વળીને જરાક જોયું તો સાપને બદલે લાબું છટ થઈને પડેલું કાળું ભમ્મર જેવું જૂનું પુરાણું કડક બંગડી જેવું થઇ પડેલું સાઇકલનું ટાયર અમે જોયું. અમે બધા ચાટ પડીને એકબીજા સામે જોઈ રહ્યા. ના હસી શક્યા, ના રડી શક્યા (પટકાયા છતાં)

ખરેખર ધ્યાનથી જોયું તો સાપ મિથ્યા (અસત્) હતો અને માત્ર સાઇકલનું ટાયર સત્ય હતું. સાપ તો જો કે મિથ્યા જ હતો પરંતુ અમારા બધાના ઢીચણ, કોણીઓ, દાઢી છોલાયા તે સત્ (સાચું) હતું.

સાપ મિથ્યા હતો. અનિર્વચનીય હતો એટલે કે તે કેવો હતો તે કહી ના શકાય તેવો હતો.

પ્રકૃતિ (માયા) અનિર્વચનીય છે તે સમજાવતા ભાષ્યકાર શ્રી શંકરાચાર્ય કહે છે:

सन्नाप्यसन्नाप्युभयात्मिका नो
भिन्नाप्यभिन्नाप्युभयात्मिका नो ।
साङ्गाप्यनङ्गा ह्युभयात्मिका नो
महाद्भुतानिर्वचनीयरूपा ॥

(વિવેક ચુડામણી)

(૧) सत् न अपि असत् न अपि उभयात्मिका न |

સત્ પણ નહીં અને અસત્ પણ નહીં અને સત્ અગર અસત્ સિવાયની ત્રીજી કોઈ પરિસ્થિતિવાળી પણ નહીં

(૨) भिन्न अपि न अभिन्न अपि न उभयात्मिका अपि न |

બ્રહ્મથી ભિન્ન પણ નહીં, અભિન્ન પણ નહીં અને ભિન્ન અગર અભિન્ન સિવાયની ત્રીજી કોઈ પરિસ્થિતિવાળી નહીં.

(૩) स् अङ्ग अपि न अ सङ्ग अपि न उभयात्मिका न |

અંગસહીત પણ નહીં, અંગ રહિત પણ નહીં અને અંગસહિત અગર અંગરહિત સિવાયની ત્રીજી કોઈ પરિસ્થિતિ વાળો પણ નહીં. તો પછી કેવી?

महद्भुता अनिर्वचनीय रूपा |

મહાન અદભુત અનિર્વચનીય એટલે કે કેવી છે તે  કહી જ ન શકાય તેવી.

આ શ્લોકને ઉપરના દાખલા સાથે સમજીને નીચેના સવાલજવાબ પર ઊંડો વિચાર કરો:

સવાલ - સાપ સત્ હતો? સાચો હતો?

જવાબ - ના, સાપ હતો જ નહીં. ખરેખર તો માત્ર ટાયર જ હતું.

સવાલ - તો પછી તમે એમ કહો છો કે સાપ ન હતો? અસત્ હતો? જૂઠો હતો?

જવાબ - એમ તો ના કહેવાય કે સાપ ન હતો. ખરેખર તો અમે સાપને જોઈને જ ગભરાયા હતા, ટાયરને જોઈને નહીં.

સવાલ - તો શું સાપ ટાયરથી ભિન્ન હતો? અલગ હતો?

જવાબ - ના, એમ તો કેવી રીતે કહેવાય? સાપ અને ટાયર બંને અલગ અલગ પડેલા ન હતા. પણ અમે તો સાપ જોઈને ભડકેલા. ટાયર તો અમને દેખાતું જ ન હતું.

સવાલ - તો પછી સાપ અને ટાયર બંને અભિન્ન હતા? બંને ભેગા થઇ ગયા હતા?

જવાબ - ના, ના, સાપ અને ટાયર એમ બે વસ્તુઓ જ ન હતી. ખરેખર તો એકલું ટાયર જ હતું, પરંતુ અમને એક સાપ જ દેખાતો હતો.

સવાલ - સાપ અંગવાળો (શરીર વાળો) હતો?

જવાબ - અરે ભાઈ, સાપ હતો જ નહીં. રબ્બરનું ટાયર જ હતું.

સવાલ - તો પછી સાપનું શરીર હતું જ નહીં? તો સાપ છે તેવું કેવી રીતે માલુમ પડ્યું? સાપ શરીરરહીત હતો?

જવાબ - શરીર વગરનો સાપ કેવો હોય? અરે રામ, જ્યાં સાપ જ ન હતો ત્યાં વળી શરીરવાળા કે શરીર વગરનો હતો તે પ્રશ્ન જ ક્યાં રહ્યો? રબ્બરના ટાયરમાં સાપ જેવું દેખાતું હતું, પ્રતીત થતું હતું.

સવાલ - તો પછી તમે સાપ શું જોયો?

જવાબ - મહાન અદભુત! ઢીચણ, કોણીઓ, દાઢી છોલી નાખે તેવો, અનિર્વચનીય. કેવો હતો તે કહેવામાં માલ નથી. અમારી મશ્કરી કરવાનું બંધ કરો.

ઉપરના દાખલથી આપને સમજાયું હશે કે માયા, પ્રકૃતિ, જગત(સાપ) મિથ્યા - અનિર્વચનીય છે અને બ્રહ્મ (ટાયર) જે તેનું અધિષ્ઠાન છે, જેમાં તે ભાસે છે, પ્રતીત થાય છે તે જ સનાતન સત્ય છે.

જે વસ્તુતઃ નથી તેને જે સાચોસાચ બતાવે તે માયા (અવિદ્યા).

વિદ્યાચરણ સ્વામી કહે છે:

इन्द्रजालमिदं द्वैतनित्यरचनात्वत् |

જેની રચના અનિત્ય તેથી ઇંદ્રજાળ જેવી - તે માયા.

अजामेकाम् लोहित शुक्लकृष्णाम् |

એ શ્રુતિ પણ માયાને જન્મરહિત ગણે છે. જ્ઞાનથી માયાની (અવિદ્યાની નિવૃત્તિ થાય છે) તે સિદ્ધ વાત છે. માયાની નિવૃત્તિ થતા માયાના કર્મરૂપ સંસારની પણ નિવૃત્તિ થાય છે.

कारणापाये कार्यापाय: | - કારણનો નાશ થતા કાર્યનો પણ નાશ થાય છે.

ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः | (શ્વે - ૪ - ૧૬)

બ્રહ્મને જાણ્યા પછી સર્વ બંધનો તૂટી જાય છે.

तमेव विदित्वा अति मृत्युमेति नान्य: पन्था: विद्यतेऽयनाय |

બ્રહ્મને જાણ્યા પછી માયાની નિવૃત્તિ થાય છે.

अनादिभावं रूपं यत् विज्ञानेन विलीयते |

तद् अज्ञानभीति प्राज्ञा: लक्षणं सम्प्रचक्षते ||

માયા (અવિદ્યા) અનાદિ છે તો પણ જ્ઞાનથી તેનો નાશ થાય છે. જેમ અંધકાર ઘરને આશ્રયે રહે છે તો પણ ઘરને પોતાનાથી ઢાંકી દે છે. જેમ જળની શેવાળ જળને આશરે રહે છે તો પણ તે જળને ઢાંકી દે છે તેમ માયા બ્રહ્મને આશરે રહે છે તો પણ બ્રહ્મને - આત્માને ઢાંકી દે છે.

માયા અનિર્વચનીય છે એટલે તે સત્ય નથી તેમ અસત્ય પણ નથી. બ્રહ્મજ્ઞાનથી માયાનો નાશ થાય છે. માટે માયા સત્ય નથી, તેમ સસલાના શિંગડાની માફક (असत्) તુચ્છ પણ તેને કહેવાય નહીં. માયાની પ્રત્યક્ષ પ્રતીતિ નથી જેથી માયા સત્, અસત્ અને સત્-અસત્ ઉભયરૂપ પણ નથી. માયા વસ્તુતઃ બ્રહ્મથી ભિન્ન છે એમ પણ કહેવાય નહીં કારણ કે વેદાંતનો સિદ્ધાંત છે કે પરમાર્થપણે બ્રહ્મથી ભિન્ન કોઈ પણ પદાર્થ નથી. માયા બ્રહ્મથી સર્વ પ્રકારે અભિન્ન છે તેમ પણ કહી શકાય તેમ નથી. એમ કહીએ તો માયા બ્રહ્મની માફક અબાધિત બની જાય. પરસ્પર વિરોધી હોવાથી ભિન્ન ભિન્ન રૂપ પણ કહેવાય નહીં.

માયા સાવયવ પણ નથી કારણ કે સાવયવ હોય તો માયા ઉત્પત્તિ ધર્મવાળી ગણાય. તેમ માયા નીરવયવ પણ નથી કારણકે નીરવયવ વસ્તુનો કદાચિત બાધ થતો નથી. પરસ્પર વિરુદ્ધ હોવાથી ઉભયરૂપે પણ નથી. તેથી માયા સાવયવ, નીરવયવ અને સાવયવ-નીરવયવ ઉભયરૂપ પણ નથી. અદ્વૈત સિદ્ધાંતને હરકત ના આવે અને માયા પોતાનું કામ કર્યે જાય તેવી આ ગોઠવણ છે. જાનૈયાની બહુ આગતાસ્વાગતા કરવામાં વરરાજાને વિસરી ન જવાય. તેમ માયાનું ઘણું વિવેચન કરતા આત્મતત્વ વિસરી ના જવાય એ ધ્યાન આપવું.

પરમાત્મા (અસ્તિત્વ) જગતનું નિરાકાર સ્વરૂપ છે અને જગત પરમાત્માનું સાકાર સ્વરૂપ છે.

પરમાત્મા જ જગતરૂપે પ્રગટ થયેલા છે.

हरि: एव जगत्, जगत् एव हरि: |

નિરાકાર પરમાત્મા દેખાતા નથી પરંતુ નાના આકારે પરમાત્માસ્વરૂપ જગત દેખાય છે.

આકાશ નિરાકાર છે પરંતુ એકે એક માણસ પોતાના મકાનમાં બેઠો બેઠો પોતાના મકાનની બારીમાંથી આકાશ જુએ છે ત્યારે બારીના ચોકઠાના આકારનું આકાશ તેને દેખાય છે અને તેથી બારીના ચોકઠાના આકારનું આકાશ છે તેમ તે માને છે. મકાનની બહાર ખુલ્લામાં નીકળીને જુએ તો જ તેને આકાશ નિરાકાર દેખાય છે.

તે જ પ્રમાણે આપણે અસ્તિત્વને(પરમાત્માને) ઇંદ્રિયોની બારીઓ ઝરૂખાઓ મારફત જોઈએ છીએ તેથી આકારોમાં વિભાજીત થયેલું, ટુકડા થયેલું દેખીએ છીએ.

પરમાત્મા આ વાત સમજાવતા ગીતામાં કહે છે :

अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् |

હું અવિભક્ત હોવા છતાં પ્રાણીઓમાં પદાર્થોમાં વિભક્ત થયેલો દેખાઉં છું.

Even though I am indivisible, I appear to have been divided amongst all different entities and objects.

આંખ નિરાકારને દેખી શકતી નથી કારણકે આંખ જે ચીજને દેખી શકે છે તેના ઉપર આંખનો આકાર આરોપિત થઇ જાય છે. કાન નિરાકાર, નિ:શબ્દ, નિરવને નથી સાંભળી શકતા. પરમાત્મા (અસ્તિત્વ) નિ:શબ્દ નીરવ છે. જયારે કાન તો માત્ર શબ્દો જ સાંભળી શકે, નિરાકારને નહીં સાંભળી શકે. જયારે હાથ નિરાકારને નહીં પકડી શકે કારણકે હાથ પોતે આકારવાળા છે તે જેને અડકશે, પકડશે ત્યાં તેને આકારનો જ અનુભવ થશે.

એ તો જયારે માણસ આંખ, કાન, હાથ વગેરે તમામ ઉપકરણોને છોડીને બંધ કરીને દ્વાર, દરવાજા, ખિડકી, ઝરુખા વગેરેની પાર જઈને ખુલ્લા આકાશને જુએ ત્યારે જ તેને નિરાકાર આકાશ (પરમાત્મા) દેખાય. મકાન બહાર આવીને (દેહાધ્યાસ તથા ઇન્દ્રિયોના અધ્યાસ છોડીને) જોવું એ ધ્યાન છે. દેહ તથા ઇન્દ્રિયોથી પર - અલગ થઈને જોવાની ક્રિયાનું નામ છે ધ્યાન. આંખથી આકારને ના જુએ પરંતુ આંખ બંધ કરીને નિરાકારને જુએ, કાનથી શબ્દ ના સાંભળે પરંતુ કાન બંધ કરીને નિ:શબ્દ નિરવને સાંભળે, તેનું નામ 'ધ્યાન'. અને તે વખતે ધ્યાનમાં સૃષ્ટિ (જગત) અને સ્રષ્ટા (પરમાત્મા) 'એક' માલુમ પડશે અને ત્યારે જ વેદવાક્ય -

एकमेवाद्वितीयम्

એક અને અદ્વૈત સમજાશે.

વ્યાપકની વ્યક્તિ કેમ થાય, કહી આકાશ કેમ વહેર્યું જાય?