કેવી રીતે દેખાય? એક માછલી જે અગાધ સમુદ્રના પેટાળમાં પડી છે તે માછલીને તમે પૂછો કે તે સમુદ્ર જોયો છે? તો તે માછલી સામો સવાલ પૂછશે કે સમુદ્ર એટલે શું? મેં તો સમુદ્ર કોઈ દિવસ જોયો જ નથી એમ જવાબ આપશે. જે માછલી સમુદ્રમાં જ જન્મી છે, સમુદ્રમાં જ જીવે છે. અને સમુદ્રમાં જ મરવાની છે તે માછલી સમુદ્રને જાણી-જોઈ શકતી નથી, કારણ કે તેની ચારે બાજુ ઉપરનીચે, અડખેપડખે બધે જ બધે માત્ર અગાધ સમુદ્ર જ સમુદ્ર છે.
એવી જ રીતે સચરાચર વિશ્વ અનેક બ્રહ્માંડો અને તેમાં રહેલા તમામ જડચેતન પ્રાણી-પદાર્થો બધા બ્રહ્મમાંથી પેદા થયા છે. બ્રહ્મમાં તેનું અસ્તિત્વ છે અને આખરે બ્રહ્મમાં જ લીન થાય છે. તેથી સચરાચર વિશ્વનો કોઈ જીવ બ્રહ્મને કેવી રીતે સમગ્ર રીતે જોઈ શકે?
કદાચ માછલીને સમુદ્ર દેખાડવો હોય તો માછલીને સમુદ્રની બહાર કિનારા પર લાવીને બતાવી શકીએ; જો કે સમુદ્ર જોતા જોતા માછલી તરફડીને મરી જાય તેમ છતાં. પરંતુ બ્રહ્મની બહાર તો કશું છે જ નહિ તેનો કોઈ કિનારો જ નથી, અસીમ છે.
ગોસ્વામી તુલસીદાસજી માયા અને માયાથી ઉત્પન્ન થયેલા કોટાનકોટી બ્રહ્માંડોનું વર્ણન કરતા એક ઉમરડાના ઝાડનું રૂપક નીચે પ્રમાણે આપે છે.
ઉમરીતરૂ વિશાલ તવ માયા, ફળ બ્રહ્માંડ અનેક નિકાયા
જીવ ચરાચર જંતુ સમાના, ભીતર બસહિ ન જાનહી આના
તે ફળ ભચ્છક કઠિન કરાલા, તવ ભય ડરત સદા સોઉંકાલા
હે ભગવાન! તમારી માયા એક વિશાલ ઉમરડાના ઝાડ જેવી છે જેની ઉપર જેવી રીતે ઉમરડાના અસંખ્ય ફળ બાઝેલા લટકે છે તેવી રીતે અસંખ્ય બ્રહ્માંડો લટકી રહ્યા છે. અને આ ઉમરડાના એક એક ફળમાં (એક એક બ્રહ્માંડમાં) અસંખ્ય જીવો ખદબદ ખદબદ થતા હોય છે. તે જીવોને આ ઉમરડાના ઝાડ સંબંધી (માયા સંબંધી) કઈ પણ જાણકારી નથી. એટલું જ નહિ પરંતુ આ ઉમરડાના ઝાડને (માયાને) આવા અસંખ્ય ફળો (બ્રહ્માંડો) લચેલાં લટકે છે અને તેમાં કેવા અને કેટલા પ્રકારના અસંખ્ય જીવો ખદબદ ખદબદ થતા રહેતા હશે તેની પણ જરાય ગતાગમ કે ભાન નથી. આવા અનેક ફળોને જેમ એક બુઢિયો વાંદરો એકસામટા મોઢામાં મૂકીને સ્વાહા કરી નાખે તેમ વિકરાળ કરાલ કાળ એકી સાથે અનેક બ્રહ્માંડોનો એકસામટો કોળિયો કરી જાય છે. આવો વિકરાળ કરાલ કાળ પણ હે બ્રહ્મન! આપનાં ભયથી સદાકાળ ભયભીત રહે છે.