વેદાંત વિચાર

બ્રહ્મ શું છે તેનો રોકડો જવાબ આપનાર તમને કોઈ મળશે નહિ. કારણ કે જેને બ્રહ્મજ્ઞાન થયું હોય તે રોકડો જવાબ આપવા ઉભો જ ના રહે.

મીઠાની પુતળીને તમે કહો કે જા જોઈ આવ, સમુદ્ર કેટલો ઊંડો છે અને મને પાછી આવીને કહી જજે. પરંતુ મીઠાની પૂતળી સમુદ્રના તળિયે પહોંચતા પહેલા જ સમુદ્રમાં વિલીન થઇ જાય (ઓગળી જાય) પછી તે તમને સમુદ્રની ઊંડાઈ કહેવા પાછી આવે જ નહિ.

બ્રહ્મનું સ્વરૂપ સમજાવતા તો કવિઓ કહે છે :

ઋષિઓ હાર્યા મુનિઓ હાર્યા, હાર્યા સંત મહંત

વેદપુરાણો પાર ન પામ્યા, તે છે બ્રહ્મ અનંત.

તેમ છતાં વેદોએ અને ઉપનિષદોના આર્ષદ્રષ્ટા ઋષિઓએ અંગૂલિનિર્દેશથી (છેટેથી આંગળી કરીને) બ્રહ્મનું સ્વરૂપ સમજાવવા પ્રયાસ કર્યો છે.

બીજના ચંદ્રના દર્શન કરવા કેટલાક માણસો ચોગાનમાં એકઠા થયા હોય તેમાંથી એકાદ માણસ ચંદ્રને સદ્ભાગ્યે જોઈ જાય તો તે માણસ બીજાઓને છેટેથી આંગળી કરીને (અંગુલિનિર્દેશથી) દેખાડવા પ્રયત્ન કરે. (ચંદ્રને આંગળી અડાડીને તો ના જ બતાવી શકાય) તેમ છતાં પણ પેલા લોકોને ચંદ્ર ના દેખાય તો આ માણસ કેટલીક યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓથી તેમને ચંદ્રના દર્શન કરાવવા પ્રયત્ન કરે.

પહેલા તો તેમને એક છેટે ઉભેલું લીમડાનું ઝાડ બતાવે. પછી તે જમણી બાજુની ઊંચામાં ઊંચી ડાળી બતાવે. પછી તે ડાળી ઉપર ડાબી બાજુએ છેક ઊંચે ઉગેલું પાંદડું બતાવે અને પછી સમજાવે કે જુઓ, તે પાંદડાને બિલકુલ અડીને આકાશમાં બીજનો ચંદ્ર છે. પાંદડાને અને ચંદ્રને તો હજારો માઈલનું છેટું હોય છે, છતાં પેલો માણસ સમજાવે કે જુઓ, પાંદડાની બિલકુલ લગોલગ અડીને ચંદ્ર છે. (એવું થોડુંક જૂઠું બોલીને) અંગૂલિનિર્દેશથી ચંદ્રને દેખાડવા પ્રયત્ન કરે ત્યારે જેને ચંદ્રના દર્શન કરવાની તીવ્ર ઉત્કંઠા, જિજ્ઞાસા હોય તે ભાગ્યશાળી જીવ બતાવનાર ઉપર પરિપૂર્ણ વિશ્વાસ રાખીને એકાગ્ર ચિત્તથી આંખો ખેંચીને જોવા ખુબ પ્રયાસ કરે ત્યારે તેને મહાપરાણે ચંદ્રના દર્શન થાય.

આવી જ રીતે વેદો, ઉપનિષદો અને આર્ષદ્રષ્ટા ઋષિઓએ અનેક યુક્તિઓ કરીને અને પુરાણો તથા શાસ્ત્રોમાં સાધુસંતોએ અનેક જાતના દ્રષ્ટાંતો, દાખલાઓ, ઉપમાઓ, અલંકારો, રૂપકો, પ્રતીકો વગેરે આપીને બ્રહ્મનું સ્વરૂપ સમજાવવા અનેક પ્રકારના પ્રયાસ કરવા કૃપા કરી છે. માટે તેમની ઉપર સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખીને કોઈ પણ પ્રકારના તર્ક - વિતર્કમાં પડયા સિવાય માણસ પોતાની તમામ ઇન્દ્રિયો તથા મન, બુદ્ધિ, ચિત્તને સ્થિર કરીને, અહંકાર છોડીને જાણવા પ્રયત્ન કરે તો તેને બ્રહ્મનું સ્વરૂપ बहूनां जन्मनाम् अन्ते। - અનેક જન્મો પછી પણ જરૂર સમજાય અને ત્યારે તે આત્મ-સાક્ષાત્કાર કરી શકે.

બ્રહ્મનું સ્વરૂપ બરાબર યથાર્થ (exact) રીતે સમજાવવા માટે કોઈપણ દ્રષ્ટાંત, દાખલો, કે ઉપમા પુરેપુરી રીતે તો બંધબેસતા આવે જ નહિ. દરેક ઉપમા, દ્રષ્ટાંત અગર દાખલો કાંઈક ને કાંઈક થોડેઘણે અંશે પણ ટૂંકો જ પડવાનો, કારણકે બ્રહ્મ અનંત છે. તેને અંતવાળા દાખલા - દ્રષ્ટાંતો પરિપૂર્ણ રીતે ના સમજાવી શકે. બ્રહ્મ અમાપ છે, તેને કોઈપણ ફૂટપટ્ટીનું માપ અગર ઉપમા બંધબેસતા ના જ આવે. તેમ છતાં અનેક દ્રષ્ટાંતો, દાખલાઓ અને ઉપમાઓ જુદી જુદી યુક્તિ - પ્રયુક્તિઓ મૂકીને બ્રહ્મના સ્વરૂપનો કાંઈક ખ્યાલ આપવા શાસ્ત્રોએ અને સંતોએ પ્રબળ પુરુષાર્થ કરેલો છે. જેટલા ઉદાહરણોથી આત્મતત્ત્વ સમજાવવામાં આવે છે તેમાંનું કોઈ પણ ઉદાહરણ પૂર્ણરૂપથી આત્મતત્ત્વને સમજાવનારું નથી. આત્માના કોઈ એક અંશને જ ઉદાહણ દ્વારા સમજાવી શકાય છે, કારણ કે આત્માના મુકાબલામાં આત્મા જેવી બીજી કોઈ વસ્તુ છે જ નહિ, તે અવસ્થામાં કોઈ પણ ઉદાહરણ પૂર્ણરૂપથી કેવી રીતે લાગુ થાય? છતાં પણ ઘણા ઘણા આશ્વર્યજનક સંકેતો દ્વારા મહાપુરુષો તેનું લક્ષ્ય કરાવે છે અને તેનું આશ્વર્યવત વર્ણન કરે છે. વાસ્તવમાં આત્મા વાણીનો વિષય જ નહિ હોવાથી સ્પષ્ટ શબ્દોમાં વાણી દ્વારા તેનું વર્ણન થઇ શકતું નથી. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ ગીતામાં કહે છે:

आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेन माश्चर्यवद्वदति तथैव चान्य: |
आश्चर्यवच्चैनमन्य: शृ्णोति श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् ||

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ૨/૨૯)

જેના અંતઃકરણમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા અને આસક્તિભાવ નથી હોતો, જેની બુદ્ધિ શુદ્ધ અને સૂક્ષ્મ નથી હોતી એવો માણસ આત્મતત્ત્વને સાંભળીને પણ સંશય અગર વિપરીત ભાવનાને લીધે તેના સ્વરૂપને યથાર્થ નથી સમજી શકતો. એટલા માટે આ આત્મતત્ત્વને સમજવું અનધિકારીને માટે ઘણું જ દુર્લભ છે.

બ્રહ્મ અનંત છે અને અમાપ છે. તેથી અંતવાળા કોઈપણ માપથી તે મપાય તેમ નથી. બ્રહ્મ અનુપમ છે તેથી ગમે તેટલી મોટામાં મોટી ઉપમા પણ બંધબેસતી ના થાય. મૂળમાં જ જ્યાં ચાદર ટૂંકી છે ત્યાં પછી માથે ઓઢવા જઈએ તો ટાંટિયા ઉઘાડા થઇ જાય અને ટાંટિયા ઢાંકવા જઈએ તો માથું ઉઘાડું થઇ જાય તેવો ઘાટ છે. આ રહસ્ય વ્યાસજીએ શ્રીમદ્ ભાગવતના દસમા સ્કંધના નવમાં અધ્યાયમાં દામોદર લીલામાં સમજાવવા પ્રયત્ન કર્યો છે. યશોદાજીએ શ્રીકૃષ્ણને (બ્રહ્મને) દોરડેથી બાંધવા આખા ગામના દોરડા ભેગા કર્યા પણ છતાં દોરડું બે આંગળ ટૂંકું જ પડ્યું. વ્યાસજી લખે છે:

न चान्तर्न बहिर्यस्य न पूर्वं नापि चापरम् ।
पूर्वापरं बहिश्चान्तः जगतो यो जगच्च यः ॥

तं मत्वात्मजमव्यक्तं मर्त्यलिङ्गमधोक्षजम् ।
गोपिकोलूखले दाम्ना बबन्ध प्राकृतं यथा ॥

આ શ્લોકમાં શ્રીકૃષ્ણની બ્રહ્મરૂપતા બતાવેલી છે. જેનું ઉપનિષદમાં

अपूर्बम् अनपरम् अनन्तरं अबाह्यम्

તરીકે નિરૂપણ કરેલું છે. જે સર્વાધિષ્ઠાન, સર્વસાક્ષી, સર્વાતીત, સર્વાન્તર્યામી, સર્વોપાદાન અને સર્વરૂપ બ્રહ્મ જ છે.

બ્રહ્મનો અનુભવ અદ્વૈતપદક હોવાથી તર્કથી પર છે. તર્કાતીત છે. બ્રહ્મનો અનુભવ અદ્ભૂત અને અગમ્ય હોવાથી તેને સમજાવવા વપરાતી ભાષા વિરોધાભાસયુક્ત અને અટપટી હોય છે શ્રીમદ્ ભાગવતમાં ઘણીખરી સમાધિભાષા છે. આવી ભાષામાં ઉપમાઓ, અલંકારો, રૂપકોનો, પ્રતીકોનો ઉપયોગ કરવો પડે તો તે દૂષણ નથી પણ ભૂષણ છે. કારણ કે આત્માનુભવને વ્યક્ત કરવા બીજો કોઈ માર્ગ નથી.

આત્મજ્ઞાનનું રહસ્ય તર્કાતીત છે અને વિશેષતઃ કાવ્યની માફક સાદ્રશ્ય તર્ક (analogy) ની સમાનતા પર રચાયેલું હોય છે.

Mystical knowledge is rather analogical, than logical.

આમ હોવાનું કારણ એ છે કે તર્કથી ઉપલબ્ધ થતું જ્ઞાન પૃથક્કરણ ( Analytical) હોય છે, જયારે સાદૃશ્યતર્કનાં આધારે ઉપલબ્ધ થતું જ્ઞાન સંયોજનાત્મક (Synthetical) હોય છે. તર્કબુદ્ધિ અનુભવનું પૃથક્કરણ કરે છે.

ભાષાનો ગુણધર્મ દ્વૈતપરક છે. જયારે આત્માનો અનુભવ અદ્વૈતપરક હોવાથી તેની અભિવ્યક્તિ થતા દ્વૈતવત થઇ જાય છે.

બ્રહ્મના સ્વરૂપનું વર્ણન કરતો હતો ત્યારે એક વખત મારા પ્રવચનમાં એક ભાઈએ ઉભા થઈને મને સીધો જ સવાલ પૂછ્યો કે તમે પોતે બ્રહ્મને જોયો છે? મેં સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું મેં તો બ્રહ્મને જોયો જ નથી અને જો મેં બ્રહ્મ જોયો હોત તો હું તમારા સામે ઉભો જ ના હોત. બ્રહ્મને જોયો નથી ત્યાં સુધી જ બ્રહ્મના સ્વરૂપ સંબંધી ભાષણ (બડબડાટ) કરી શકું છું. ખીચડી કાચી હોય, પૂરી ચઢી ના ગઈ હોય ત્યાં સુધી ખદબદ ખદબદ અવાજ કર્યા જ કરે પણ જયારે તે પૂરી ચઢી જાય ત્યારે તે ખદબદ અવાજ કરતી બંધ જ થઇ જાય.

ખદબદ હોયે ખીચડી, જબ લગ કચ્ચી હોય

તેમ છતાં કેટલાક દ્રષ્ટાંતો, દાખલાઓ, દલીલો અને ઉપમાઓથી બ્રહ્મના સ્વરૂપને સમજવા આપણે પ્રયત્ન કરીશું.

અમદાવાદના સ્ટેશન માસ્તરને તમે કહો કે મારે મુંબઈ જોવું છે તો સ્ટેશન માસ્તર સલાહ આપે કે ટિકિટ લઈને ગાડીમાં બેસી જાઓ તો દસ કલાક પછી તમને મુંબઈ દેખાશે. પણ તમે સ્ટેશન માસ્તરને સામો સવાલ પૂછો કે, હે સ્ટેશન માસ્તર! તમે પોતે મુંબઈ જોયું છે? તો સ્ટેશન માસ્ટર તમને રોકડો જવાબ પરખાવે કે ભલા માણસ! મેં તો મુંબઈ તો શું, મહેમદાવાદ પણ જોયું નથી. પરંતુ અહીં અમદાવાદ સ્ટેશને ઉભો ઉભો હું તમારા જેવા અનેક માણસોને દરરોજ મુંબઈ ભેગા કરું છું. અને તમારે પણ જો મુંબઈ જોવાની જિજ્ઞાસા-ગરજ હોય તો ટિકિટના રૂપિયા સાઈઠ પહેલા ઢીલા કરો અને હું કહું તે પ્લેટફોર્મ ઉપરની ગાડીમાં ચઢી બેસજો. બીજા કોઈ પ્લેટફોર્મ ઉપરની ગાડીમાં ચઢી જશો તો મુંબઈને બદલે મહેસાણા ભેગા થઇ જશો. અને હું જે ક્લાસની ટિકિટ આપું તે ક્લાસના ડબ્બામાં બેસજો. થર્ડ ક્લાસને બદલે ફર્સ્ટ ક્લાસના ડબ્બામાં બેસશો તો ભરૂચ જતા જતા રસ્તામાં તમને ટિકિટ તપાસનાર ઉતારી મુકશે અને ઉપરથી દંડ કરશે. હું કહું છું તે પ્લેટફોર્મ ઉપરની ગાડીમાં અને હું કહું તે ક્લાસના ડબ્બામાં આખી રાત પાટિયા ઉપર ધીરજ રાખીને પડ્યા રહેજો અને સવારમાં આંખ ઉઘાડજો એટલે મુંબઈ એની મેળે તમને તમારી આંખોથી દેખાશે. મુંબઈ તમારે જોવું હોય તો મારી આંખોથી નહી દેખાય.

બ્રહ્મની અનુભૂતિ પણ તમારા પોતાના અંતઃકરણમાં તમારી પોતાની તીવ્ર જિજ્ઞાસા હશે તો તમને પોતાને થશે. બીજાની અનુભૂતિ તમારા કામમાં નહિ આવે.

પેલા ભાઈ મને આગળ પૂછવા લાગ્યા કે બ્રહ્મના સ્વરૂપ સંબંધી તમે ભાષણ કરો છો (ખદબદ બડબડ કરો છો) તો તમારી ખીચડી કાચી છે તે નક્કી છે, જયારે અમે બોલતા નથી માટે અમારી ખીચડી ચઢી ગયેલી - પાકી ગયેલી ના કહેવાય?

મેં કહ્યું, ભલા માણસ! અમારી ખીચડીનું તપેલું તો ચૂલા ઉપર ક્યારનું ય ચઢો ગયું છે, પરંતુ ખીચડી થોડી કાચી છે તેથી ખદબદ કરે છે. (ભાષણ કરે છે) પરંતુ તમારી ખીચડીની તપેલી તો હજુ ચૂલે ચઢી જ નથી. હજુ તમારી તપેલીમાં તમે ટાઢા પાણીમાં દાળચોખા ભેગા કરીને નાખી રાખ્યા છે. હજુ તમારી તપેલી ચૂલે ચઢી જ નથી તો પછી શેની બોલે? જયારે અમારું તપેલું તો ચૂલે ચઢી જ ગયું છે તે હવે જયારે ભગવદ્કૃપા થશે ત્યારે અમારી ખીચડી ચડી જશે અને બડબડ ખદબદ કરતી બંધ થઇ જશે. બાકી અત્યારે તો અમારી ખીચડી કાચી જ છે એ વાત સોં ટકા સાચી છે.

બ્રહ્મને મેં જોયો છે અને બ્રહ્મને હું રોકડો બતાવી શકું છું એવું કહેવાની કોઈની તાકાત નથી.

यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद सः ।
अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम् ॥

((કેનોપનિષદ - ૨/૩)

જે કહે છે કે મેં બ્રહ્મને જાણ્યો છે તે જૂઠો છે. તેણે બ્રહ્મને જાણ્યો જ નથી. જેણે બ્રહ્મને ખરેખર જાણ્યો છે તે તો "મેં બ્રહ્મ જાણ્યો છે' તેવું બોલી શકતા જ નથી, મૂંગા થઇ જાય છે.