ગીતા નવનીત

અદ્વેષ્ટા સર્વભૂતાનાં મૈત્રઃ કરુણ એવ ચ ।

નિર્મમો નિરહઙ્કારઃ સમદુઃખસુખઃ ક્ષમી ॥ ૧૩॥

સન્તુષ્ટઃ સતતં યોગી યતાત્મા દૃઢનિશ્ચયઃ ।

મય્યર્પિતમનોબુદ્ધિર્યો મદ્ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૪॥

જે સર્વ ભૂતોનો દ્વેષ નહિ કરનાર, મિત્રભાવે વર્તનાર, દયાળુ, મમતા વિનાનો, અહંકારરહિત, સુખદુઃખ સમાન માનનારો, ક્ષમાવાળો, સદા સંતોષી, યોગનિષ્ઠ, મન વશ રાખનારો, દ્રઢ નિશ્ચયવાળો અને મારામાં અર્પણ કરેલા મન-બુદ્ધિવાળો હોય છે તે મારો ભક્ત મને પ્રિય છે. (૧૩-૧૪)

ભાવાર્થ:

આ બે શ્લોકોમાં ભક્તનાં ૧૨ લક્ષણો બતાવ્યા છે.

૧. અદ્વેષ્ટા સર્વભૂતાનાં -

તમામ પ્રાણી માત્રમાં દ્વેષભાવથી રહિત - જ્યાં સુધી કોઈનાય ઉપર દ્વેષભાવ હશે ત્યાં સુધી શાંતિ નહિ અનુભવાય. સૃષ્ટિના તમામ જડ - ચેતન પદાર્થોમાં પરમાત્મા વ્યાપ્ત છે. - એવી પરમાત્મ દ્રષ્ટિથી સૃષ્ટિની સાથે વ્યવહાર કરો તો જ મનમાં દ્વેષભાવ પેદા નહિ થાય. કુટુંબમાં મમત્વને કારણે પ્રેમ પેદા થાય છે. પરંતુ વહેવાર કરતી વખતે સંબંધ બગડે ત્યારે દ્વેષભાવ પેદા થાય છે. કોઈ આપણી સાથે અન્યાય કરે છે ત્યારે દ્વેષભાવ પેદા થાય છે. સગા - સંબંધી - પાડોશી - મિત્ર પ્રત્યે જયારે આપનો પોતાનો સ્વાર્થ ટકરાય છે અગર તો તેમના તરફથી જે કઈ અપેક્ષા રાખી હોય તે ફળીભૂત ના થાય ત્યારે દ્વેષભાવ પેદા થાય છે. તેને માટે તમારે નિસ્વાર્થ - નિસ્પૃહી - નિરપેક્ષ થવું પડે.

ઉપકારિષુ ય: સાધુ સાધુત્વે તસ્ય કો ગુણ: |

અપકારીષુ ય: સાધુ: સ સાધુ: કથ્યતે બુધૈ: ||

ઉપકાર કરનાર ઉપર તો બધાય ઉપકાર કરે પરંતુ અપકાર કરનાર ઉપર પણ જે ઉપકાર કરે તે ખરો સાધુ કહેવાય.

દા.ત. પ્રહલાદે પિતાનો દ્વેષ ના કર્યો - અંબરીશે દુર્વાસાનો દ્વેષ ના કર્યો - દ્રૌપદીએ અશ્વત્થામાનો દ્વેષ ના કર્યો - પરીક્ષિતે ઋષિકુમાર શૃંગીનો તથા તક્ષક નાગનો દ્વેષ ના કર્યો. પરંતુ જન્મેજયે દ્વેષથી સર્પયજ્ઞ કર્યો, તેથી તેને શાંતિ ના મળી. આજે અણુબોમ્બ વગેરે શસ્ત્રોના કારખાના ચલાવનારા આધુનિક જનમેજયો શાંતિ - ભ્રાતૃભાવ - સંસ્કૃતિ - સદાચાર - માનવતાનો સર્પયજ્ઞ કરી રહ્યા છે તેમને કદાપિ શાંતિ નહિ મળે.

આરબ ભક્ત રાખીએ એક પ્રશ્નના જવાબમાં કહેલું કે હું ઈશ્વરને પ્રેમથી ચાહું છું પરંતુ હું શેતાન પર દ્વેષ કરતો નથી કારણ કે ઈશ્વર પ્રત્યેના પ્રેમથી મારુ હૃદય એટલું બધું ભરપૂર હોય છે અને ઉભરાતું હોય છે કે તેમાં શેતાન અગર બીજા કોઈપણ પ્રત્યે દ્વેષ કરવા માટે મારા હૃદયમાં જગ્યા જ નથી.

દ્વેષ ના કરવો તે નિષેધાત્મક લક્ષણ છે એટલે દ્વેષ નહિ કરવામાં કઈ કરવાપણું નથી. તેથી તેનું વિધેયાત્મક લક્ષણ હવે સાંભળો.

૨. મૈત્રઃ - સ્વાર્થરહિત બધાય ઉપર પ્રેમ.

સુરનર મુનિ સબકી યહ રીતિ |

સ્વારથ લાગી કરહી સબ પ્રીતિ ||

સ્વાર્થ યાને મતલબ વગર કોઈ આપણી સાથે સ્મિત પણ કરતુ નથી. બોણી લેવી હોય તો જ કોઈ આપણને સલામ કરે - સ્મિત કરે, સલામ કરે તો સમજી લેવું કે કાંઈક મતલબ હશે.

આત્મનસ્તુ કામાય સર્વ પ્રિયં ભવતિ |

મતલબ વગર કોઈ દયા પણ કરતુ નથી. ભિખારીને પાંચ પૈસા આપે છે તે પણ પોતાના અહંકારને પુષ્ટ કરવા આપે છે - દયા કરવા નહિ. સહસ્ત્રગણું પુણ્ય કમાવવાના સ્વાર્થમાં એકગણું દાન કરે છે.

૩. કરુણ: - હેતુરહિત દયાળુ.

દુઃખી માણસ ઉપર દયા રાખનાર અહૈતુકી કૃપાવાન. તે સર્વભૂત અભયપ્રદ: થાય. ભગવાન કહે છે કે આવા ભક્તો મને એટલા બધા વહાલા છે કે -

અનુવ્રજામ્યહં નિત્યં પૂયેયેત્યંગ્રિરેણુભિ: ॥

(શ્રીમદ્ ભાગવત - ૧૧/૧૪/૧૬)

આવા ભક્તોની ચરણરજથી હું પાવન થાઉં છું.

કરુણાનો ગુણ ના હોય તો મિત્રતા સિદ્ધ થઇ શકતી નથી. અને દ્વેષ છોડવામાં સફળતા મળતી નથી. તુકારામ કહે છે -

ચિત્ત શુદ્ધિ તરી શત્રુ મિત્ર હોતી.

મિત્રતાનો ગુણ નિષ્ક્રિય નથી હોતો. મિત્રતાનું રૂપાંતર કરુણામાં - દયાભાવ પ્રગટ થવામાં થાય છે.

પરદુઃખ દ્રવહી સંત સુપુનિતા |

૪. નિર્મમ: - મમતારહિત

દેહભાવ નષ્ટ થાય તો મમતા નષ્ટ થાય. ગીતા - ૨/૭૧ માં નિર્મમ શબ્દ છે. મમતાની શરૂઆત કુટુંબથી થાય છે.

કપિ કે મમતા પૂછ પર.

આપણને એમ લાગે છે કે પ્રેમી હોય તે મમતાથી ભરેલો હોય. પરંતુ મમતા પ્રેમ નથી. પ્રેમ અને મમતામાં ઘણો ફરક છે. વહેતી નદી પ્રેમ કહેવાય. પ્રેમ એક વહેતુ ઝરણું છે. બંધિયાર પ્રેમ - સડેલો પ્રેમ તે મમતા. બંધિયાર નદી (મમતા) તે સાગર (પરમાત્મા) સુધી ના પહોંચે. પ્રેમ સદા વહેતો રહે. જે તેની નજદીક આવે તેને નવડાવે. આપણે જેની ઉપર પ્રેમ કરીએ છીએ તેનામાં જ મમતાથી ફસાઈએ છીએ અને મમતા છોડી દઈએ તો તેની સાથે પ્રેમ પણ છોડી દઈએ છીએ. આ આપણી મુશ્કેલી છે. માત્ર પોતાના દીકરા ઉપર પ્રેમ કરે અને પાડોશીના દીકરા ઉપર ના કરે તો તે મમતામાં ડૂબેલો ગંધાતો પ્રેમ છે. અગર તો મનુષ્ય ઉપર પ્રેમ કરે પરંતુ પશુપક્ષી ઉપર પ્રેમ ના કરે તો તે પણ મમતાથી ગંધાતો પ્રેમ છે. પ્રેમ બધે જ વહેતો હોય. તે કદાપિ બંધિયાર ના હોય. જયારે મમતા તે બંધિયાર પ્રેમ છે. જેનું ખરું સ્વરૂપ મોહ છે જે દરેક વ્યાધિનું મૂળ છે.

મોહ સકલ બ્યાધિન્હ કર મૂલા |

તિન્હ તે પુનિ ઉપજહિ સબ સૂલા ||

(માનસ રામાયણ ઉત્તરકાંડ દોહા ૧૨૦-૧૨૧)

૫. નિરહંકાર - જેમ જેમ પ્રેમ વહેતો જાય તેમ તેમ અહંકાર વિસર્જિત થતો જાય. પ્રેમ વહેવા માંડે ત્યારે અહંકાર પીગળવા માંડે. પ્રેમ અને અહંકારમાં એક જ શક્તિ-ઉર્જા કામ કરે છે. પરંતુ દિશા જુદી છે. જેમ જેમ પ્રેમનો ફેલાવો વધતો જાય તેમ તેમ અહંકાર - એ જ ઉર્જાથી - ગળવા માંડે.

૬. સમ દુઃખ સુખ

સમ દુઃખ સુખં ધીરમ (ગીતા - ૨/૧૫)

સુખ દુખે સમે કૃત્વા (ગીતા - ૨/૩૮)

સમ દુઃખ સુખ: સ્વસ્થ: (ગીતા ૧૪/૨૪)

સુખ અને દુઃખ દ્વંદ્વ છે. દુઃખ એ સુખનો પડછાયો છે. તે સુખની પાછળ ને પાછળ આવે છે. સુખને ઝાલવા જાઓ તો દુઃખ વગર માગ્યે હાથમાં આવે જ. જેને સુખની લાલસા નથી તે કદાપિ દુઃખી થાય જ નહિ. વિજ્ઞાન જેટલું ભૌતિક સુખ જગતમાં વધારતું જશે તેટલું દુઃખ વધતું જવાનું - એટલી જ માત્રામાં. દુઃખથી બચવું હોય તો સુખની લાલસા છોડો. છ કલાક સુખેથી સુઈ જવા અઢાર કલાક (સ્ત્રી-પુત્રાદિ)નો ડામચિયો ઉંચકીને ફરવું પડે છે. નરસિંહ - મીરા - તુકારામને (દુનિયાની દ્રષ્ટિએ) ઘણું દુઃખ પડ્યું, પરંતુ તેમને થયું નહિ. કારણ કે તેમણે સુખની લાલસા રાખી નહિ. આપણને દુઃખ પડ્યું નથી તો પણ સુખ જતું ના રહે તેની ચિંતામાં સતત દુઃખ થયા કરે છે. "નથી" ના દુઃખમાં "છે" ના સુખનો સ્વાદ આવતો નથી. અહંકાર અને મમત્વને લીધે સુખ દુઃખમાં સમત્વ આવતું નથી. સુખ જોઈએ છે પરંતુ દુઃખ નથી જોઈતું. એ બે વાતો એકીસાથે ના બને. તમારે પત્નીને અગર તો રામલાને તમારા ગુલામ તરીકે રાખવો હોય તો તમારે પણ તેમની ગુલામો સ્વીકારવી પડે.

નરસિંહ કહે છે -

સુખ દુઃખ મનમાં ન આણીએ ઘટ સાથે રે ઘડિયા

ટાળ્યા તે કોઈના નવ ટળે રઘુનાથનાં જડીયા.

૭. ક્ષમી: ક્ષમાવાન - તિતિક્ષા - ક્ષમા વીરસ્ય ભૂષણમ

ક્ષમા એટલે અંતવિક્રિયાનું પ્રપત્તિ: અંતઃકરણમાં ક્રોધ વગેરે વિક્રિયા પેદા જ ના થાય તેનું જ નામ ક્ષમા. પૃથ્વીના જેવી ક્ષમા. બીજાનો દોષ નહિ જોતા પોતાના જ દોષો જોનાર માણસ ક્ષમી થઇ શકે.

રજસ્પર્શપમાત્રની પરછિદ્રાણી પશ્યતિ |

આત્મન: બિલ્વ માત્રાણી પશ્યન્નપિ ન પશ્યતિ ||

બીજાના રજ જેવડા નાના દોષો દેખાય, પરંતુ પોતાના બીલા જેટલા મોટા દોષો દેખાતા છતાં ના દેખે તે માણસ ક્ષમી ના થઇ શકે.

૮. સંતુષ્ટ: સતતમ

ભક્તિમાર્ગમાં સંતોષ મુખ્ય ગુણ છે. માનસ રામાયણમાં ગોસ્વામીજી લખે છે

કહહુ ભગતિ પથ કવન પ્રયાસા

જોગ ન જપ તપ વ્રત ઉપવાસા

સરળ સુભાવ ન મન કુટીલાઈ

જથા લાભ સંતોષ દ્રઢાઈ

ભક્તિમાર્ગમાં નિર્મલ મન અને પ્રારબ્ધવશાત જે કઈ મળે તેમાં સંતોષ જોઈએ. ભગવાન રામ માનસ રામાયણમાં બોલ્યા છે કે -

નિર્મલ મન જન સો મોહી પાવા, મોહી છલ છિદ્ર કપટ નહિ ભાવા

જો પૈ દુષ્ટ હૃદય સોઈ હોઈ, મોરે સન્મુખ આવ કી સોઈ

સન્મુખ હોઈ જીવ મોહી જબ હી, જન્મ કોટી અઘ નાસહિ તબહી

પાપવંત કર સહજ સુભાઉં,, ભજન મોર તેહિ ભાવ ન કાઉ

(સુંદરકાંડ દોહા ૪૩-૪૪)

૯. યોગી - મારામાં મનને જોડી રાખે. યોજી રાખે - યુક્ત રાખે.

યોગીની વ્યાખ્યા ગીતામાં આપી છે.

અનાશ્રિતઃ કર્મફલં કાર્યં કર્મ કરોતિ યઃ ।

સ સંન્યાસી ચ યોગી ચ ન નિરગ્નિર્ન ચાક્રિયઃ ॥ ગીતા - ૬/૧॥

યોગી યુઞ્જીત સતતમાત્માનં રહસિ સ્થિતઃ ।

એકાકી યતચિત્તાત્મા નિરાશીરપરિગ્રહઃ ॥ ગીતા - ૬/૧૦॥

કાયેન મનસા બુદ્ધ્યા કેવલૈરિન્દ્રિયૈરપિ ।

યોગિનઃ કર્મ કુર્વન્તિ સઙ્ગં ત્યક્ત્વાત્મશુદ્ધયે ॥ ગીતા - ૫/૧૧॥

જ્ઞાનવિજ્ઞાનતૃપ્તાત્મા કૂટસ્થો વિજિતેન્દ્રિયઃ ।

યુક્ત ઇત્યુચ્યતે યોગી સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ ॥ગીતા - ૬/૮॥

સર્વભૂતસ્થિતં યો માં ભજત્યેકત્વમાસ્થિતઃ ।

સર્વથા વર્તમાનોઽપિ સ યોગી મયિ વર્તતે ॥ ગીતા - ૬/૩૧॥

આત્મૌપમ્યેન સર્વત્ર સમં પશ્યતિ યોઽર્જુન ।

સુખં વા યદિ વા દુઃખં સ યોગી પરમો મતઃ ॥ ગીતા - ૬/૩૨॥

તપસ્વિભ્યોઽધિકો યોગી જ્ઞાનિભ્યોઽપિ મતોઽધિકઃ ।

કર્મિભ્યશ્ચાધિકો યોગી તસ્માત યોગી ભવાર્જુન ॥ ગીતા - ૬/૪૬॥

૧૦. યતાત્મા - Self Controlled. મન અને ઇન્દ્રિયો સહીત શરીરને વશમાં રાખનાર.

૧૧. દ્રઢ નિશ્ચય - પરમાત્મામાં - મારામાં દ્રઢ નિશ્ચયવાળો. વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિવાળો.

૧૨. મય્યર્પિતમનોબુદ્ધિ - જેણે પોતાનું મન અને બુદ્ધિ અપર્ણ કરેલા છે. આ બધા ગુણો ભગવત્તાના ગુણો છે. આ ગુણો જેનામાં વિકસિત થયા હોય તો તે ભગવાનના જ ગુણધર્મોવાળો થઇ જાય. ત્યારે ભગવાન સાથેનું તેની મિલન શક્ય બને.

મહાવીર ઈશ્વરને નથી માનતા. બુદ્ધ આત્મા - પરમાત્માને પણ નથી માનતા. છતાં બુદ્ધ જેવો વિશુદ્ધ આત્મા આ પૃથ્વી ઉપર જડવો મુશ્કેલ છે. ઈશ્વરને નહિ માનનારા મહાવીર - બુદ્ધ ઉપરોક્ત ગુણોને લીધે ભગવત્તાને ઉપલબ્ધ થઇ ગયા અને લોકોએ તેમને ભગવાન કહ્યા.

યસ્માન્નોદ્વિજતે લોકો લોકાન્નોદ્વિજતે ચ યઃ ।

હર્ષામર્ષભયોદ્વેગૈર્મુક્તો યઃ સ ચ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૫॥

જેનાથી લોક ઉદ્વેગ પામતા નથી અને જે લોકથી ઉદ્વેગ પામતો નથી; તથા જે હર્ષ, ક્રોધ, ભય અને ઉદ્વેગથી રહિત છે તે (ભક્ત) મને પ્રિય છે. (૧૫)

ભાવાર્થ:

પ્રત્યેક મનુષ્ય, સજ્જન અગર દુર્જન, આસ્તિક અગર નાસ્તિક બધા જ આનંદ (પરમાત્મા)ની ખોજમાં છે. પરંતુ દિશા ઉંધી છે. અને ગતિ ધીમી છે. તેથી પરમાત્મા (આનંદ) અત્યંત દૂર પડી જાય છે. દિશા સાચી હોય અને ગતિ ઝડપી હોય તો પરમાત્મા (આનંદ) તમારી અત્યંત નજદીક છે. અમૃતાષ્ટક (શ્લોક ૧૩ થી ૨૦)માં વર્ણવેલા ગુણો પરમાત્મા (આનંદ) તરફની દિશામાં લઇ જનારા છે. તે ગુણો જેટલી ઝડપથી વિકસે તેટલી ઝડપથી પરમાત્માની (આનંદની) પ્રાપ્તિ થાય. સૂર્ય તરફ પીઠ ફેરવીને તેનાથી ઉલટી દિશામાં ગમે તેટલી ઝડપથી દોડશો તો કરોડો વર્ષે પણ સૂર્યનો મેળાપ નહિ થાય. પરંતુ જો સૂર્યની સન્મુખ મોં કરીને માત્ર ઉભા જ રહેશો તો જ્યાં ઉભા છો ત્યાં જ સૂર્યનો ભેટો થઇ જશે - Here and Now. રામ ભગવાન માનસ રામાયણમાં બોલ્યા છે કે -

સન્મુખ હોઈ જીવ મોહી જબહિ

જન્મકોટિ અઘ નાસહિ તબહીં. (સુંદરકાંડ દોહા ૪૩-૪૪)

નજરો સે દેખ પ્યારે ક્યાં રૂપ હૈ તુમ્હારા?

અપને કો ઢૂંઢ તન્મે મિથ્યા ફિરે ગમારા

કરમે કંગન છિપાવે ઢૂંઢને કો દૂર જાવે

ફિરકે સમીપ પાવે મનમેં કરો વિચારા.

મૃગનાભિમેં સુગંધી સૂંઘે વો ઘાસ ગંદી

દુનિયા સભી હૈ અંધી સમજે નહિ ઈશારા.

જિમી દૂધકે મથનસે પાવોગે ઘી જતનસે

તિમી ધ્યાનકી લગનસે પરબ્રહ્મ લે નિહારા

અમૃતાષ્ટકમાં વર્ણવેલા ગુણો તે તમારો સ્વભાવ જ છે. તમારી અંદર જ આ ગુણો પડેલા છે. ફક્ત આ ગુણોને વિકસાવવાની સાચી દિશા અને ઝડપની જરૂર છે.

યસ્માત ન ઉદ્વિજતે લોકો -

જેનાથી કોઈને ઉદ્વેગ ના થાય તે. કૃષ્ણને માટે શિશુપાલને - કંસને ઉદ્વેગ થતો હતો. તેથી તેઓ કૃષ્ણને મારવા ફરતા હતા. જીસસ - ગાંધીજીથી લોકોને ઉદ્વેગ થયો તેથી જ લોકોએ તેમને મારી નાખ્યા. કૃષ્ણ - જીસસ - ગાંધીજી પોતાના તરફથી પોતે સામે ચાલીને કોઈને ઉદ્વેગ કરાવવા રાજી નહોતા. પરંતુ જે લોકો તેમનાથી ઉદ્વેગ પામતા હતા, તે તેમના પોતાનાં કારણે હાથે કરીને ઉદ્વેગ પામતા હતા. તેમાં કૃષ્ણ - ગાંધીજી - જીસસના કારણે નહિ. અને તેથી તેમાં તેમની જવાબદારી નથી. કોઈને ઉદ્વેગ કરાવવાની આપણી દાનત ના હોવી જોઈએ. તેમ છતાં આપણા અસ્તિત્વથી - વ્યક્તિત્વથી બીજા કોઈને ઉદ્વેગ થતો હોય તો તે જાણે, તેની જવાબદારી આપણી નહિ. દૂધ ગરમ થતા પહેલા તપેલી ગરમ થઇ જાય તો તેને ગરમ થવા દો. તપેલીનો એ સ્વભાવ છે. તેમાં તમારો દોષ નથી. વાતવાતમાં તપી જાય તેનું નામ તપેલી - તપેલો.

લોકાત ન ઉદ્વિજતે ચ ય:

બીજાઓની ભૂલથી - અવળચંડાઇથી તમે ઉદ્વેગ ના કરો. તમને ના ગમતું હોય માટે બીજાઓએ પણ એવું ના કરવું એવો ખોટો દુરાગ્રહ - હઠાગ્રહ રાખશો તો ઉદ્વેગ થશે. બીજા જે કરે છે તે તેમની પ્રકૃતિ પ્રમાણે તેમની જવાબદારીથી કરે છે અને તેનું પરિણામ તેમને ભોગવવાનું છે. તેમાં તમારે કાંઈ લેવા-દેવા ના હોય અગર તો તેને માટે તમારી પાસે કોઈ ઈલાજ ના હોય તો નાહક ઉદ્વેગ કરવો નહિ. દુનિયા એની રીતે ચાલે છે.

પ્રકૃતિં યાન્તિ ભૂતાનિ નિગ્રહઃ કિં કરિષ્યતિ ॥ ગીતા - ૩/૩૩॥

આખી દુનિયા તમારા કહેવા મુજબ અને તમારા સિદ્ધાંત મુજબ જ ચાલે તેવા હઠાગ્રહ - દુરાગ્રહથી કાંઈ ના બને - માત્રા ઉદ્વેગ થાય. બીજા લોકોને ટી.વી., રેડીઓ, સિનેમા, ક્રિકેટ, પત્તાં, પતંગનો શોખ હોય જે તમને ના ગમતું હોય તો તેને માટે તમારે નાહકનો ઉદ્વેગ કરવો નહિ. દરેકની પ્રકૃતિ ભિન્નભિન્ન હોય છે. પરાઈ મૂર્ખતા કાજે મુખે ના ઝેર તું લેજે. આકડાના છોડને અત્તરથી સીંચો તો ય તેમાં ગુલાબના ફૂલ ના બેસે. સાપને ગમે તેટલું દૂધ પાઓ તો પણ તેનું ઝેર ઓછું ના થાય.

પય: પાનમ ભુંજગાનામ કેવલમ વિષ વર્ધનમ ||

એનો અર્થ એવો નથી કે તમારે ચૂપ બેસી રહેવું. ઘરમાં બૈરાં - છોકરાને સાડીઓ - કપડાં - પફ પાઉડર - લિપસ્ટિક - અત્તરનો શોખ હોય તો તેને માટે તમારે તેમને યોગ્ય શિખામણ અને માર્ગદર્શન આપવાની ફરજ બજાવવી. અહિંસક, અસહકાર, અને સવિનય કાનુનભંગના હથિયારનો પણ યોગ્ય માત્રામાં ઉપયોગ થઇ શકે. આત્મકલ્યાણમાં ઘરના માણસ બાધક થતા હોય તો પ્રહલાદની માફક બાપનો પણ ત્યાગ થઇ શકે, ભરતની માફક માનો પણ ત્યાગ થઇ શકે. વિભીષણની માફક ભાઈનો પણ ત્યાગ થઇ શકે. નરસિંહની માફક ભાભીનો પણ ત્યાગ થઇ શકે. ભતૃહરીની માફક બૈરીનો પણ ત્યાગ થઇ શકે. અંગરાજાની માફક દીકરાનો પણ ત્યાગ થઇ શકે, પરંતુ તે ત્યાગમાં ઉદ્વેગ ના હોવો જોઈએ.

કેટલીક વખત ઘરમાં ઉદ્વેગ થતો હોય તો તેનો રોષ ઑફિસના કારકુન, પટાવાળા ઉપર ઠાલવે અને ઑફિસના બોસ તરફથી ઠપકો મળે તે તેનો રોષ નજીવા કારણો ખોળી કાઢીને પત્ની-બાળકો ઉપર ઠાલવે. આ ઉદ્વિગ્ન માનસનું પરિણામ છે. એટલો ખ્યાલ રાખવો કે તમે જાણી જોઈને કોઈના ઉદ્વેગના કારણભૂત ના બનો અને કોઈની મુર્ખામીને તમારા ઉદ્વેગનું કારણ ના બનાવો. તો જ માનસિક શાંતિ - આનંદ મળે. તમારે માટે કોઈને નફરત થાય તેવું ના કરશો અને તમે કોઈના પ્રત્યે નફરત ના કરશો.

હર્ષ, આમર્ષ (ઈર્ષા - અદેખાઈ - ક્રોધ) ભય, ઉદ્વેગૈ: મુક્ત:

સમુદ્ર ગર્જના કરે તો પણ તેમા રહેલા અસંખ્ય પ્રાણીઓને ભય - ઉદ્વેગ થતો નથી અને અસંખ્ય જળચર પ્રાણીઓ સમુદ્રમાં રહેવા છતાં સમુદ્રને હર્ષ - આમર્ષ - ભય - ઉદ્વેગ કાંઈ થતું નથી. તેવી રીતે ઉન્મત્ત જગતથી ભક્તને કદાપિ નફરત - ખેદ થતો નથી અને આવે ભક્તથી જગતના લોકોને પણ ઉદ્વેગ થતો નથી. જેમ શરીરમાં તમામ અવયવો એકબીજાને કષ્ટદાયી બનતા નથી પરંતુ યથાશક્તિ મદદરૂપ થવા પ્રયત્ન કરે છે તે પ્રમાણે આખું જગત ભક્તને માટે પોતાના દેહરૂપ બની જાય છે. તેથી તે પ્રિય - અપ્રિય - ભય - ઉદ્વેગથી મુક્ત રહે છે. અભિજાતનુ પહેલું લક્ષણ અભયં હોય છે. ભક્ત ભયભીત પણ નહિ - નિર્ભય પણ નહિ - અભય હોય છે. બે પ્રકારના માણસો હોય છે.

૧) ભયભીત

૨) નિર્ભય

બંન્નેને ભય તો હોય છે જ. ભયભીત માણસ કાયર હોય છે - તે ભયને દેખીને ભાગે છે - નિર્ભય માણસ બહાદુર હોય છે તે ભયને દેખીને સામો દોડે છે - બંનેને ભય તો દેખાય જ છે - ભક્ત અભય છે તેથી તેને ક્યાંય ભય દેખાતો જ નથી. તેને ભય જ નથી તેથી તેને ભાગવાની અગર સામનો કરવાની જરૂર જ નથી.

અનપેક્ષઃ શુચિર્દક્ષ ઉદાસીનો ગતવ્યથઃ ।

સર્વારમ્ભપરિત્યાગી યો મદ્ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૬॥

જે સ્પૃહા વિનાનો, પવિત્ર, દક્ષ (ચતુર), પક્ષપાતરહિત, ગભરાટ વિનાનો અને સર્વ આરંભો છોડનારો છે, તે મારો ભક્ત મને પ્રિય છે. (૧૬)

ભાવાર્થ:

અનપેક્ષ: આકાંક્ષારહિત

જેને વાસનાની વ્યર્થતા સમજાઈ ગઇ છે તે અનપેક્ષ થઇ શકે. બંગલો, મોટર નથી મળ્યા ત્યાં સુધી તેની પ્રબળ વાસના જોર કરે છે. પરંતુ મળી ગયા પછી તે વ્યર્થ લાગે છે - નથી મળ્યું ત્યાર સુધી નથી મળ્યાનું દુઃખ લાગ્યા કરે છે - પરંતુ મળી ગયા પછી મળ્યાના સુખનો રંગ ઉડી જાય છે - અપેક્ષા એટલે આકાંક્ષા એટલે જે નથી તેને માટે હડકવા અને અનપેક્ષા એટલે જે છે તેમાં તેટલામાં તુપ્તિ - સંતોષ.

શુચિ - બહાર અંદરથી ચારે બાજુથી જે શુદ્ધ છે તે 'સબાહ્યાભ્યન્તર શુચિ'

પાણીમાં પાણી સિવાય બીજું કાંઈ ના હોય તે શુદ્ધ પાણી.

દૂધમાં દૂધ સિવાય બીજું કાંઈ ના હોય તે શુદ્ધ દૂધ.

શુદ્ધ પાણીમાં શુદ્ધ દૂધ ભળે તો બંન્ને અશુદ્ધ.

વિજાતીય વસ્તુ (Foreign element) ભળે તો અશુદ્ધિ પેદા થાય. તમે જે છો તે - જેવા છો તેવા - બુરા હો તો બુરા - ભલા હો તો ભલા - જે છો તે, જેવા છો તેવા શુદ્ધ છો - પરંતુ અંદર બુરા અને બહાર ભલા. અગર તો અંદર ભલા અને બહાર બુરા તો તમે અશુદ્ધ. દુષ્ટ પણ પુરેપુરા દુષ્ટ હોય તો તે પુરેપુરા શુદ્ધ - રાવણ - કુમ્ભકર્ણ - કંસ - શિશુપાલ પુરેપુરા શુદ્ધ દુષ્ટ તેવા તમે શુદ્ધ દુષ્ટ બની જાઓ તો તમે પણ પરમાત્માને પામશો - પુરેપુરો સદાચારી સારો - પુરેપુરો દુરાચારી પણ સારો - પરંતુ મિથ્યાચારી ભૂંડો - દંભી Hypocrate ભૂંડો.

ભગવાન રામ કહે છે -

નિર્મલ મન જન સો મોહી પાવા,

મોહી છલ છિદ્ર કપટ નહિ ભાવા. (સુંદરકાંડ દોહા ૪૩/૫)

અંદર બહાર સમરસતા - એકપણું તે શુદ્ધ - શુચિ.

બહાર અંદર એકપણું થઇ જાય, તેનામાંથી દ્વંદ્વ મટી જાય અને તે નિર્દ્વંદ્વ - અદ્વંદ્વ પરમાત્મામાં પ્રવેશ કરી શકે - પાપ છડેચોક કરો તો તમે પાપ કરી શકશો જ નહિ - અને પાપી રહી શકશો જ નહિ. જેલમાં બધા કેદીઓએ (દોષિત હોવા છતાં) કહ્યું કે અમે નિર્દોષ છીએ પરંતુ એક કેદીએ કબૂલ કર્યું અને કહ્યું કે હું ખરેખર તો દોષિત છું. (Confession) તો રાજાએ તેને બીજા બધા કેદીઓ (કહેવાતા - so called) નિર્દોષોમાંથી અલગ કરીને છોડી મુક્યો.

પરમાત્મા આગળ તમારા ગુના સાચા દિલથી કબૂલ કરો તો તમારું અંતઃકરણ તાત્કાલિક શુદ્ધ થઇ જશે - શુચિ થઇ જશે.

પાપ તારું પોકાર જાડેજા ધરમ તારો સંભાળ રે

તારી હોડલીને બૂડવા નહિ દઉં જાડેજા રે તોરલ કહે છે.

દક્ષ: - જે કામ માટે આવ્યો હતો અગર તો જે કાર્યકર્મ કર્તવ્યકર્મ માથે આવ્યું ( વ્યવહારમાં અગર તો પરમાર્થમાં) તે કાર્ય કુશળતાપૂર્વક (નિષ્કામ ભાવે - કર્મફળની આસક્તિમાં ફસાયા વગર) પૂરું કરે તે દક્ષ કહેવાય. આત્માની અમરતા - દેહની ક્ષણભંગુરતા - ભોગોની નિરર્થકતા - નિષ્કામ કર્મની અનિવાર્યતા - સંસારની અનિત્યતા આ બાબતો સમજવા માટે માનવદેહ મળ્યો છે, તેનો પુરેપુરો ઉપયોગ કરે તે દક્ષ કહેવાય. જે કરવાનું હતું તે ના કર્યું અને જે નહોતું કરવાનું તે આખી જિંદગી કર્યા કર્યું તે મૂર્ખ કહેવાય.

ઉદાસીન : ઉદાસીનવત આસિન: (ગીતા - ૧૪/૨૩)

પક્ષપાતરહિત - તટસ્થ - અલિપ્ત

બંને પક્ષોનું ભલું ઈચ્છે તે ઉદાસીન

ગતવ્યથઃ - દક્ષ હોય - ઉદાસીન હોય તેને સુખ દુઃખની વ્યથા ના થાય.

સર્વારંભ પરિત્યાગી - જ્યાંથી આસક્તિ (સંગ) શરુ થાય તે આરંભ.

સઙ્ગાત્સઞ્જાયતે કામઃ કામાત્ક્રોધોઽભિજાયતે ॥ ગીતા - ૨/૬૨॥

ક્રોધાદ્ભવતિ સમ્મોહઃ સમ્મોહાત્સ્મૃતિવિભ્રમઃ ।

સ્મૃતિભ્રંશાદ્ બુદ્ધિનાશો બુદ્ધિનાશાત્પ્રણશ્યતિ ॥ ગીતા - ૨/૬૩॥

આરંભનો જ ત્યાગ (આસક્તિનો જ) પરિત્યાગ કરે. આરંભનો (આસક્તિનો) ત્યાગ કરવાનું પહેલું પગથિયું ચુકી ગયો તો તે તીર છૂટી ગયું પછી પાછું ના આવે માટે આરંભનો (આસક્તિનો) પરિત્યાગ - પશ્રયેણ - પરિશ્રમેણ - હઠપૂર્વક પરિત્યાગ કરે.

૧. કામ્યાનામ કર્મણામ ન્યાસ: (ગીતા - ૧૮/૨) કામ્ય કર્મોનો ન્યાસ (ત્યાગ) કરે પરંતુ

૨. કાર્ય કર્મ કરોતિ ય: (ગીતા - ૬/૧) પ્રવાહપતિત ઈશ્વરપ્રેરિત કરવા યોગ્ય તમામ કર્મો કરે તે સંન્યાસી - યોગી કહેવાય. નવરો બેસી રહે તે નહિ.

માનસિક અગર શારીરિક તમામ કર્મોમાં અહંકારયુક્ત અંગત તથા માનસિક ઉપક્રમનો (આરંભનો) ત્યાગ કરે તે "સર્વારંભ પરિત્યાગી" કહેવાય. આવો ભક્ત પોતાની સંકલ્પશક્તિને વૈશ્વિક સંકલ્પ શક્તિમાં વિલીન કરે અને દિવ્ય શક્તિને પોતાની મારફતે કામ કરવા દે. આવા ભક્તને પોતાની અંગત પસંદગી કે પોતાની ખાનગી ઈચ્છા - કામના હોતી નથી, દિવ્ય સંકલ્પ તેના દ્વારા ગતિશીલ રીતે કામ કરે છે. વિભીષણ રાવણને કહે છે.

રામુ સત્ય સંકલ્પ પ્રભુ - સભા કાલ બસ તોરી

મેં રઘુબીર શરણ અબ જાઉં દેહુ જનિ ખોરી ( સુંદરકાંડ દોહા - ૪૧)

યો ન હૃષ્યતિ ન દ્વેષ્ટિ ન શોચતિ ન કાઙ્ક્ષતિ ।

શુભાશુભપરિત્યાગી ભક્તિમાન્યઃ સ મે પ્રિયઃ ॥ ૧૭॥

ભાવાર્થ:

જે હર્ષ પામતો નથી, દ્વેષ કરતો નથી, શોક કરતો નથી, ઈચ્છા કરતો નથી અને શુભ - અશુભ ત્યજનાર તથા ભક્તિવાળો છે, તે મને પ્રિય છે. (૧૭)

ભાવાર્થ:

યો ન હૃષ્યતિ - ન દ્વેષ્ટિ - ન શોચતિ - ન કાઙ્ક્ષતિ ।

ન પ્રહૃષ્યેત્પ્રિયં પ્રાપ્ય નોદ્વિજેત્પ્રાપ્ય ચાપ્રિયમ્ ।

સ્થિરબુદ્ધિરસમ્મૂઢો બ્રહ્મવિદ્ બ્રહ્મણિ સ્થિતઃ ॥ ગીતા - ૫/૨૦॥

એક ડોક્ટર કોઈ સ્ત્રીના પેટનું ઓપરેશન કરે છે તે સ્ત્રીના ગુહ્ય ભાગોને જોઈને તે 'ન હૃષ્યતિ' અને સ્ત્રીના પેટમાંથી અત્યંત દુર્ગંધવાળા મળમૂત્ર લોહી નીકળે તો તેથી તે 'ન દ્વેષ્ટિ' કારણ કે તે વખતે તે 'સ્થિર બુદ્ધિ: અસંમૂઢ' સ્થિતિમાં હોય છે.

સ્વશાનાન્તે ભોજનાન્તે મૈથુનાન્તે ચ યા મતિ: |

સા મતિ: સતતમ ચેત સ્યાત નર: નારાયણો ભવેત ||

રાગદ્વેષરહિત થાઓ તો જ 'ન હૃષ્યતિ - ન દ્વેષ્ટિ' થવાય.

નાભિનન્દતિ ન દ્વેષ્ટિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ગીતા ૨/૫૭॥

પ્રિય વસ્તુની પ્રાપ્તિનો હર્ષ અને અપ્રિય વસ્તુની પ્રાપ્તિનો દ્વેષ - દુઃખ કાયમ ટકતા નથી.

આગમાપાયિનોઽનિત્યાસ્તાંસ્તિતિક્ષસ્વ ભારત ॥ ગીતા - ૨/૧૪॥

જયારે ભક્તિનો આનંદ અખંડ અનુભવમાં આવે છે. ભક્તિ આંતરિક વસ્તુ હોવાથી તેને બાહ્ય અનુકૂળતા - પ્રતિકૂળતા સાથે સંબંધ નથી અને ભક્તિનો આનંદ બાહ્ય પદાર્થ ઉપર નિર્ભર નથી.

ન શોચતિ | ગતમ ન શોચામિ |

પ્રિય વસ્તુની પ્રાપ્તિથી જેને હર્ષ નથી થતો તે પ્રિય વસ્તુના વિયોગથી શોક પણ નથી કરતો. એવી જ રીતે અપ્રિય વસ્તુનો સંયોગ થવાથી જે શોક નથી કરતો તે અપ્રિય વસ્તુ જતી રહેવાથી હર્ષ પણ નથી માણતો.

પેસેન્જરને સ્ટેશન ઉપર ગાડી આવે ત્યારે હર્ષ થાય અને ગાડી ઉપડી જાય તો દુઃખ થાય. પરંતુ સ્ટેશન માસ્ટર "ન હૃષ્યતિ - ન દ્વેષ્ટિ - ન શોચતિ - ન કાઙ્ક્ષતિ".

ટપાલીને ટપાલ વધારે આવે કે ઓછી આવે કે બિલકુલ ના આવે, બેન્ક મેનેજરને ડિપોઝીટ વધારે આવે કે ઓછી આવે કે બિલકુલ ના આવે તો પણ તેઓ 'ન હૃષ્યતિ - ન દ્વેષ્ટિ - ન શોચતિ - ન કાઙ્ક્ષતિ'

ઓફિસરની નોકરી છૂટી જાય તો તે તેની રોટલીમાં ઘી ચોપડ્યા વગર ખાય - કરકસર કરવા. પરંતુ તેના રસોઈયાની નોકરી તો ચાલુ છે તેથી તે તો પોતાની રોટલીમાં ઘી ચોપડીને ખાય.

ભકત ભગવાનની પેઢીનો મુનીમ છે - માલિક નથી. નફાનુકશાસનની ચિંતા માલિક કરે - મુનીમ ના કરે.

ન કાંક્ષતિ

પ્રિય પદાર્થના સંયોગની અને અપ્રિય પદાર્થના વિયોગની જે આકાંક્ષા કરતો નથી કારણ કે તેને દ્રઢ વિશ્વસ થઇ ગયો છે કે 'ભગવાનેવ પ્રભુ: વિદધાતી નીજેચ્છ્યા' પરમાત્માના દરેક - પ્રત્યેક વિધાનમાં જીવનું કલ્યાણ જ છે. માટે પરમાત્મા પાસે પણ કોઈ માંગણીની આકાંક્ષા કરવી નહિ. પ્રારબ્ધ ભોગવ્યા વિના તે ક્ષય પામતું નથી તેમા માનીને પ્રાપ્ત થયેલા અનર્થની નિવૃત્તિની પણ તેને આકાંક્ષા નથી અને તેથી તે તિતિક્ષાપરાયણ રહીને અનિષ્ટનો પણ પ્રતિકાર કરતો નથી.

શુભાશુભ પરિત્યાગી

હું અકર્તા છું એ પ્રકારના જ્ઞાનથી તે શુભ - અશુભ કર્મોના ફળની આસક્તિનો ત્યાગ કરે છે. અશુભ કર્મોનો તો ત્યાગ કરવો જ જોઈએ. પરંતુ શુભ કર્મોનો ત્યાગ નહિ કરવાનો. શુભ કર્મો તો હું ઈશ્વરની પ્રેરણાથી, ઈશ્વર પ્રીત્યર્થે કરવાનો જ, કારણ કે તે જ મારુ કર્તવ્ય કર્મ છે. તે હું ના કરું તો ના ચાલે. પરંતુ તેનું જે કાંઈ ફળ આવે તેને માટે મારુ કોઈ expectation - હડકવા અગર આસક્તિ ના હોવી જોઈએ. શુભકર્મનું જે કાંઈ ફળ જયારે પણ ઈશ્વરની ઈચ્છા મુજબ જેટલું મને મળશે તે ભગવદપ્રસાદી માનીને હું ભોગવીશ એવો ભાવ જે ભક્તમાં હોય તે મને પ્રિય છે.

સમઃ શત્રૌ ચ મિત્રે ચ તથા માનાપમાનયોઃ ।

શીતોષ્ણસુખદુઃખેષુ સમઃ સઙ્ગવિવર્જિતઃ ॥ ૧૮॥

વળી જે (પુરુષ) શત્રુમાં અને મિત્રમાં તથા માન અને અપમાનમાં સમાન (રહે છે) તથા ટાઢ તડકા અને સુખદુઃખાદિ દ્વંદ્વોમાં સમાન (રહે છે) (તથા) સર્વત્ર આસક્તિરહિત છે. (૧૮)

ભાવાર્થ:

સમ: શત્રૌ ચ મિત્રે ચ.

જગતના સામાન્ય માનવી ઉપર દ્વંદ્વોની, શત્રુ-મિત્ર, માન - અપમાન, શીત - ઉષ્ણ, સુખ - દુઃખ, નિંદા - સ્તુતિની આણ વર્તે છે. ભક્ત આકર્ષણ - વિકર્ષણ કે અપાકર્ષણના આંધળા બળોથી ઘસડાતો નથી. શત્રુ - મિત્ર વગેરે પ્રારબ્ધવશાત થાય છે. વૃક્ષ ઘા કરનાર અને પાણી સીંચનાર બંનેની સાથે સમભાવ રાખે છે.

રામાયણમાં સુગ્રીવ બોલે છે.

શત્રુમિત્ર સુખદુઃખ જગમાંહી, માયાકૃત પરમારથ નાહી

સપને જેહિ સત હોઈ લરાઈ, જાગે સમુજત મત સકુચાઈ.

બાલી પરમહિત જાસુ પ્રસાદા, મિલેહું રામ તુમ્હ સમન વિષાદા

(કિષ્કિન્ધાકાંડ દોહા - ૬)

માનાપમાનયો: સમ:

અમાનિત્વમ (ગીતા - ૧૩/૮)

જેને માનની લાલસા નથી તેનું અપમાન કરનાર કોઈ જન્મ્યો નથી. જેને ફૂલોનો હાર પહેરવો છે તેને ખાસડાનો હાર પહેરવાની તૈયારી રાખવી પડે.

શીતોષ્ણ સુખદુઃખેષુ

ભક્તને પણ ઠંડી તો લાગે - ગરમી તો લાગે. તેને સુખ દુઃખ તો થાય. પરંતુ આ દ્વંદ્વો તે આગમાંપાયિન: અનિત્યા: (ગીતા - ૨/૧૪) આવનજાવન સ્વભાવવાળા અને અનિત્ય છે. એમ સમજીને તે ઉપેક્ષા તથા તિતિક્ષાવૃત્તિથી ભગવદ્પરાયણ રહીને તે ભોગવી લે.

સંગવિવર્જિત:

તમામ ભૌતિક સુખોમાં આસક્તિરહિત.

યઃ સર્વત્રાનભિસ્નેહસ્તત્તત્પ્રાપ્ય શુભાશુભમ્ ।

નાભિનન્દતિ ન દ્વેષ્ટિ તસ્ય પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિતા ॥ ગીતા - ૨ / ૫૭॥

તુલ્યનિન્દાસ્તુતિર્મૌની સન્તુષ્ટો યેન કેનચિત્ ।

અનિકેતઃ સ્થિરમતિર્ભક્તિમાન્મે પ્રિયો નરઃ ॥ ૧૯॥

નિંદા અને સ્તુતિમાં સમાન રહેનારો, મનનશીલ, અનાયાસે જે કોઈ વસ્તુથી સંતોષ પામનારો (અને) ઘરમાં મમતારહિત છે, તે સ્થિરબુદ્ધિ ભક્ત પુરુષ મને પ્રિય છે. (૧૯)

ભાવાર્થ:

તુલ્ય નિંદા: સ્તુતિ:

નિંદા કરનાર વગર પગારે ગાંઠના રોટલા ખાઈને તમારી નિંદા કરવા મળી રહે છે તે ભગવદ્દકૃપા ગણાય. તમારા જ પાડોશીઓ , અને પિતરાઈઓ તમારી નિંદા કરવા તૈયાર છે તેમનો તમારે ઉપકાર માનવો જોઈએ કારણ કે તે લોકો તમારા દોષો તમને તમારા માથામાંથી જુ - લીખો વીણી વીણીને બતાવે તેવી રીતે બતાવશે તેથી તમને આત્મનિરીક્ષણ કરવાની તક મળશે અને તમારો અહંકાર ઘાયલ થશે તેનાથી તમને ઘણો મોટો લાભ થશે.

સ્તુતિ સાંભળવી ગમે છે કારણકે તેનાથી અહંકાર પુષ્ટ થાય છે, નિંદા સાંભળવી ગમતી નથી કારણ કે તેનાથી અહંકાર ઘવાય છે. તમારા અહંકારને ફોસલાવીને તમને ફુલણજી બનાવીને પોતાનો સ્વાર્થ સાધી લેનારા લોકો તે તમારા સ્તુતિકારો નથી. પરંતુ ખુશામતખોરો - ચમચાઓ છે. તેઓથી ચેતતા રહેવું. આપણે ખુશામતને સ્તુતિ માની બેઠા છીએ. કાણાને કાણો કહેવો તે નિંદા નથી પરંતુ કાણાને કમલલોચન કહેવો તે નરાતર ખુશામત છે અને તે ખુશામતખોર પોતે જ આંધળો હોવો જોઈએ - સ્વાર્થન્ધ હોવો જોઈએ. કાણાને કાણો કહેવાથી તેને દુઃખ થાય છે. નિંદા સાચી હોવા છતાં દુઃખ થાય છે અને સ્તુતિ જૂઠી હોવા છતાં આપણને તે ગમે છે અને તેનાથી સુખ થાય છે. કારણ કે તેનાથી આપણો અહંકાર પુષ્ટ થાય છે. આ આપણી કમજોરી છે. કારણ કે તેના મૂળમાં આપણો અહંકાર છે. પરંતુ જેનામાંથી અહંકાર વિસર્જિત થઇ ગયો છે - જે નિરહંકારી છે - તેવા માણસને માટે તો તેની સ્તુતિ પણ વ્યર્થ છે અને તેની નિંદા પણ વ્યર્થ છે.

મૌની

વાણી ઉપર સંયમ વાળો.

જેની તમામ ઇન્દ્રિયો તેમના વિષયો પ્રત્યે મૌન (નિષ્કામ) થઇ ગઈ છે તે મૌની કહેવાય.

સંતુષ્ટો યેન કેન ચિત

યદૃચ્છાલાભસન્તુષ્ટો દ્વન્દ્વાતીતો વિમત્સરઃ ।

સમઃ સિદ્ધાવસિદ્ધૌ ચ કૃત્વાપિ ન નિબધ્યતે ॥ ગીતા - ૪/૨૨॥

કહહુ ભગતિ પથ કવન પ્રયાસા

જોગ ન જપ તપ વ્રત ઉપવાસા

સરળ સુભાવ ન મન કુટીલાઈ

જથા લાભ સંતોષ દ્રઢાઈ

(ઉત્તરકાંડ - દોહા - ૪૫/૧-૨)

જેહિ બિધિ રાખે રામ તેહિ બિધિ રહીએ

જેહિ જસ રઘુપતિ કરહી જબ સો તસ તેહિ ક્ષણ હોઈ

(બાલકાંડ દોહા - ૧૨૪ ક)

અનિકેત:

કોઈ એક સ્થાનમાં આસક્તિ નહિ.

આખી દુનિયાને પોતાનું ઘર માને અને પોતાના ઘરને પણ પરમાત્માનું ઘર માને.

સ્થિરમતિ:

જેની બુદ્ધિ ડામાડોળ નથી. જે સ્થિતપ્રજ્ઞ છે.

જેની વ્યયસાયાત્મિકા બુદ્ધિ છે તેવો ભક્ત.

યે તુ ધર્મ્યામૃતમિદં યથોક્તં પર્યુપાસતે ।

શ્રદ્દધાના મત્પરમા ભક્તાસ્તેઽતીવ મે પ્રિયાઃ ॥ ૨૦॥

જેઓ શ્રદ્ધાવાન થઇ મારા પરાયણ રહી ઉપર કહેલા ધર્મમય અમૃતને તે પ્રમાણે સેવે છે, તે ભક્તો મને અત્યંત પ્રિય છે. (૨૦)

ભાવાર્થ:

શ્લોક ૧૩ થી ૧૯માં વર્ણન કરેલા લક્ષણોનું નિષ્કામ ભાવથી સેવન કરવાનું કોઈ કામનાથી નહિ, મોક્ષની પણ કામના નહિ.

મારા પારાયણ (મત્પરા:) અને શ્રદ્ધાયુક્ત (શ્રદ્દધાના:) થઈને જે આ અમૃતાષ્ટકનું - ધર્મમય અમૃતનું (ધર્મ્યામૃતમ) જે નિષ્કામભાવથી સેવન કરે (પર્યુપાસતે) તે ભક્ત મને અત્યંત વહાલો છે.

ભક્તિનો અર્થ બુદ્ધિથી નહિ સમજાય. હૃદયથી, શ્રદ્ધાથી સમજાશે. વિચારથી નહિ - ભાવથી સમજાશે. ચિંતનથી નહિ - પ્રેમથી સમજાશે.

ભક્તિ પ્રાપ્ત કરવા આક્રમક (Aggressive) ચિત્ત નહિ - ગ્રાહક (Receptive) ચિત્ત જોઈએ. પુરુષ ચિત્ત નહિ - સ્ત્રૈણ ચિત્ત જોઈએ. પ્રેયસી ભાવથી - ગોપીભાવથી ભક્તિ થાય.