ગીતા નવનીત

અમાનિત્વમદમ્ભિત્વમહિંસા ક્ષાન્તિરાર્જવમ્ ।

આચાર્યોપાસનં શૌચં સ્થૈર્યમાત્મવિનિગ્રહઃ ॥ ૮॥

ઇન્દ્રિયાર્થેષુ વૈરાગ્યમનહઙ્કાર એવ ચ ।

જન્મમૃત્યુજરાવ્યાધિદુઃખદોષાનુદર્શનમ્ ॥ ૯॥

અસક્તિરનભિષ્વઙ્ગઃ પુત્રદારગૃહાદિષુ ।

નિત્યં ચ સમચિત્તત્વમિષ્ટાનિષ્ટોપપત્તિષુ ॥ ૧૦॥

મયિ ચાનન્યયોગેન ભક્તિરવ્યભિચારિણી ।

વિવિક્તદેશસેવિત્વમરતિર્જનસંસદિ ॥ ૧૧॥

અધ્યાત્મજ્ઞાનનિત્યત્વં તત્ત્વજ્ઞાનાર્થદર્શનમ્ ।

એતજ્જ્ઞાનમિતિ પ્રોક્તમજ્ઞાનં યદતોઽન્યથા ॥ ૧૨॥

અમાનીપણું, અદંભીપણું, અહિંસા, ક્ષમા, સરળતા, આચાર્યની સેવા, પવિત્રતા, સ્થિરતા, માનસિક સંયમ, ઇન્દ્રિયોના વિષયો પર વૈરાગ્ય, અહંકારરહિતપણું તથા જન્મ, મરણ, ઘડપણ અને રોગોમાં દુઃખ તથા દોષો જોવા, અનાસક્તિ, પુત્ર-સ્ત્રી-ઘર વગેરે પર મમતાનો અભાવ, ઇષ્ટ-અનિષ્ટની પ્રાપ્તિ થતા સદા ચિત્તની સમાનતા, અનન્ય યોગથી મારામાં અસ્ખલિત ભક્તિ, એકાંત પ્રદેશનું સેવન, જનસમૂહમાં અપ્રીતિ, અધ્યાત્મજ્ઞાનમાં નિત્ય સ્થિતિ તથા તત્વજ્ઞાનમાં અર્થનો અનુભવ કરવો આ (સર્વ)ને 'જ્ઞાન' કહ્યું છે; આથી જે ઉલટું છે, તે અજ્ઞાન છે. (૭-૧૧)

ભાવાર્થ:

શ્લોક ૭ થી ૧૧ (પાંચ શ્લોક) માં જ્ઞાનીનાં ૨૦ લક્ષણો નીચે પ્રમાણે બતાવ્યા છે.

(૧). અમાનિત્વમ - એટલે કે આત્મશ્લાઘાનો અભાવ - નમ્રતા.

Absence of Superiority Complex - શ્રેષ્ઠતાના અહંકારનો અભાવ.

માણસમાં જ્ઞાન આવે છે તેની સાથે જ તેનામાં શ્રેષ્ઠતાનું અભિમાન આવે છે કે હું એકલો જ જ્ઞાની છું, શ્રેષ્ઠ છું. જેમ જેમ જ્ઞાન વધે તેમ તેમ વિનમ્રતા વધતી જવી જોઈએ અને તો જ જ્ઞાન અમૃત બની જાય, નહિ તો ઝેર બની જાય.

ભવન્તિ નમ્રા: તરવ: ફલોદગમૈ: - ફળ આવે ત્યારે વૃક્ષો નમી જાય છે, ઝૂકી જાય છે અને વાદળો પણ પાણીથી ભરી જાય ત્યારે નીચે ઉતરે છે, નમે છે.

અભિમાનિત્વં નહિ, અપમાનીત્વં પણ નહિ પરંતુ બંનેથી વચલો માર્ગ અમાનીત્વં તે જ્ઞાનીનું લક્ષણ છે.

અભિમાની માણસ પાસે તો અભિમાન કરવાપાત્ર કાંઈક પણ હોય છે પરંતુ મિથ્યાભિમાની પાસે તો કાંઈ પણ નહિ હોવા છતાં અભિમાનીત્વં દાખવે છે. મિથ્યાભિમાન તે અતિરેક પામેલો ગર્વ છે.

(૨). અદંભિત્વં

દંભની વ્યાખ્યા -

આત્મ - અલ્પત્વં જ્ઞાત્વાપિ મહત્ત્વપ્રદર્શનમ દંભ: |

દંભ આસુરી ગુણ છે. દંભથી કરેલા યજ્ઞ - દાન - તપ - કર્મ પરલોકમાં ફળ આપતા નથી. કારણ કે તે ફળના ઉત્પાદકપણાના નિયમથી શૂન્ય છે. માણસ બેઈજ્જતીથી ડરે છે તેથી તે સજ્જન હોવાનો દંભ કરે છે. અંદરથી ખરેખર દુર્જન હોવા છતાં લોકો મને દુર્જન ગણશે તો મારા સજ્જનપણાના અહંકારને ચોટ લાગે તે બીકે ને બીકે માણસ સજ્જનપણું દેખાડવા પ્રયત્ન કરે તો તે દંભ કહેવાય. ભ્રષ્ટાચાર, લાંચ, વ્યભિચાર, અને કાળાબજાર કરનારની જો સમાજમાં પ્રતિષ્ઠા થતી હોય તો તેમ કરવા બધાય તૈયાર થઇ જાય પરંતુ તેવાઓની પ્રતિષ્ઠા થતી નથી પરંતુ તેમની કહેવાતી સજ્જનતાના અહંકરમાં crack તરાડ પડે છે તે બીકે લોકો સીધા ચાલે છે તે દંભના લક્ષણો છે. દુર્જન માણસ પણ સહજ રીતે દુર્જનતાના કર્મ કરે તો તે માણસ દુર્જન કહેવાય પરંતુ દંભી ના કહેવાય.

(૩). અહિંસા - અહિંસાની વ્યાખ્યા અત્યંત સૂક્ષ્મ છે. અહિંસાનો અર્થ નમાલાપણું નથી.

મન - વચન - કાયાથી કોઈનું કિંચિત કુડુ થાય નહિ તે અહિંસા.

તેમ છતાં -

ધર્મના પ્રચાર માટે હું તપું અને અનેકને તપાવું તે બ્રાહ્મણની અહિંસા

ધર્મ રક્ષણ માટે હું મરું અને અનેકને મારુ તે ક્ષત્રિયની અહિંસા

ધર્મના વિનિમય, વિતરણ માટે, હું ખોટ ખાઉં અને અનેકને ખોટ ખવરાવું તે વૈશ્યની અહિંસા.

ધર્મની શુદ્ધિ માટે હું બગડું અને અનેકને બગાડું તે શુદ્રની અહિંસા.

તમે બીજાઓને જેટલા સતાવશો તેટલા જ પ્રમાણમાં બીજાઓ તમને સતાવશે. જીવન એક પ્રતિધ્વનિ છે. તમે બીજાઓને નથી સતાવતા તેથી તમે બીજાઓ ઉપર દયા કરો છો તેમ ના માનવું. તમે તમારી જ ઉપર દયા કરો છો કે જેથી કરીને બીજાઓ તરફથી તમને સતામણી ના થાય.

આ માત્ર સિદ્ધાંત નથી પરંતુ જ્ઞાનીઓનો અનુભવ છે. તેઓ જાણે છે કે હું બીજાઓને દુઃખી કરીશ તો હું મને દુઃખી કરવા બીજાઓને આમંત્રિત કરું છું.

Do Unto others as you want to be done by them.

(૪). ક્ષાન્તિ - એટલે અન્યના અપરાધોને, ક્રોધાદિ વિકારોને વશ થયા વિના સહન કરવા. તેમ જ ચિંતા - વિલાપ વિના આધિભૌતિક - આધિદૈવિક વગેરે ઉપદ્રવોને સહન કરવા.

ક્ષાન્તિ (ક્ષમાભાવ) નો અર્થ બીજાઓ ઉપર દયા કરવી તેવો નથી. કારણ કે દયામાં પણ સુક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ અહંકાર છુપાયેલો હોય છે. ક્ષમાભાવ તો ઘણી સૂક્ષ્મ વાત છે.

ક્ષમાનો અર્થ છે - મનુષ્યની કમજોરીને સમજવી અને એવી જ કમજોરી આપણામાં - પોતાનામાં હોય તો આપણે જેમ ઇચ્છીએ છીએ કે બીજાઓ આપણને માફ કરે તેવી રીતે આપણે બીજાઓને માફ કરીએ. જે બીજાઓને ક્ષમા કરતો નથી તેને બીજાઓ પાસે ક્ષમા માંગવાનો અધિકાર નથી. નેપોલિયન બોનાપાર્ટ જેને સેન્ટહેલીનાં ટાપુમાં કેદ કર્યો હતો તેણે ક્ષમા માટે અરજી કરેલી તેના જવાબમાં બ્રિટિશ સરકારે જવાબ આપેલો કે તમે તમારા જીવનકાળ દરમ્યાનમાં કદાપિ કોઈને માફી આપી નથી કે કોઈને ક્ષમા કરી નથી તેથી તમને ક્ષમા માંગવાનો અધિકાર નથી. જિસસે કહેલું કે જેણે મન - વચન - કર્મથી જિંદગીમાં કદાપિ વ્યભિચાર કર્યો નથી તેણે જ અધિકાર છે બીજા કોઈ વ્યભિચારીને સજા કરવાનો.

જ્ઞાની કોઈની નિંદા નહિ કરે - દંડિત નહિ કરે કારણ કે નિંદા કરવા યોગ્ય - દંડિત થવા યોગ્ય ક્ષતિઓ - ભૂલો પોતાનામાં પણ હોય છે. આ જગતમાં કોઈપણ માણસ સંપૂર્ણપણે નિર્દોષ નથી.

જડ ચેતન ગુણ દોષમય વિશ્વ કીન્હ કરતાર

એક માત્ર પરમાત્મા જ સંપૂર્ણપણે નિર્દોષ છે.

નિર્દોષમ હી સમમ બ્રહ્મ.

(૫). આર્જવમ એટલે મન - વાણી - કર્મથી સરળતા.

ભગવાન કહે છે -

નિર્મલ મન જન સો મોહી પાવા

મોહી કપટ છળ છિદ્ર ન ભાવા

સરળ સુભાઉ ન મન કુટિલાઇ

જથા લાભ સંતોષ દ્રઢાઈ.

બાળક સીધો - સાદો - સહજભાવથી હસે - સહજભાવથી રડે. આપણું હસવું પણ જૂઠું - રડવું પણ જૂઠું.

ઝૂઠહી લેના ઝૂઠહી દેના ઝૂઠહી ભોજન ઝૂઠ ચબૈના

બોલહિં મધુર બચન જિમી મોરા, ખાહિ મહા અહિ હૃદય કઠોરા.

જિંદગીમાં વધુ પડતી જવાબદારીઓ માણસને crooked કુટિલ બનાવી દે છે. સંતત્વની મોટામાં મોટી તપશ્વર્યા સરળતા છે. યથા હૃદયવ્યવહરણમ - જેવું હૃદય તેવો વ્યવહાર.

૬. આચાર્યોપાસનમ - એટલે વડીલોની, આચાર્યોની સેવા.

આચાર્ય કોને કહેવાય?

આચિનોતિ ચ શાસ્ત્રાર્થમ આચારે સ્થાપયત્યપિ |

સ્વયં આચરતે યસ્માત આચાર્ય ઇતિ ય ઉચ્યતે ||

(૭). શૌચમ - બાહ્યઆભ્યંતર શુચિ: |

માનસિક શુદ્ધિ અનિવાર્ય છે. બાહ્ય ઇંદ્રિયોની શુદ્ધિ પણ એટલી જ અનિવાર્ય છે. મનન - ચિંતન સાથે આહાર - વિહાર - વ્યવહાર પણ શુદ્ધ હોવા જ જોઈએ. જેનું શરીર શુદ્ધ, વાણી શુદ્ધ, બુદ્ધિ વિશુદ્ધ - તેનું તમામ કર્મ પણ શુદ્ધ અને જીવન પણ શુદ્ધ બને. આહાર શુદ્ધિ સિવાય વિચારશુદ્ધિ શક્ય નથી. જેવું અન્ન તેવું મન, જેવું પાણી તેવી વાણી, કપડાં બગડે તો તેને શુદ્ધ કરનાર ધોબી મળી શકે, શરીર બગડે તો તે સ્નાન - પાણીથી શુદ્ધ કરી શકાય. મન બગડે તો સત્સંગથી સુધારે પરંતુ જેની બુદ્ધિ બગડે તેનું તો દરેક કર્મ પણ બગડે અને આખું જીવન પણ બગડે. માટે આપણે સૂર્યનારાયણને પ્રાર્થના કરીએ છીએ કે -

ધિયો યો ન: પ્રચોદયાત

અમારી બુદ્ધિ શુદ્ધ અને પ્રકાશિત કરજો.

(૮). સ્થૈર્યમ - સ્થિરતા બુદ્ધિની - મનની - શરીરની equilibrium of body.

મોક્ષમાર્ગે એવ કૃત અધ્યવસાયત્વં |

મોક્ષમાર્ગમાં પણ કૃતનિશ્વયતા - દ્રઢનિશ્વય જોઈએ. કારણ કે જ્ઞાનનું અંતિમ ફળ મોક્ષ છે.

(૯). આત્મવિનિગ્રહ: - શરીર, મન, ઇન્દ્રિયોનો નિગ્રહ.

Self Restraint - Self Control.

(૧૦). ઈંદ્રિયાર્થેષુ વૈરાગ્યમ - ઇન્દ્રિયોના વિષયોમાં તીવ્ર વૈરાગ્ય.

પાંચ મિનિટ પહેલા જ ત્રણ વાડકા દૂધપાક બડા પ્રેમથી લબાલબ હબડકા મારી મારીને ખાધો હોય અને પાંચ મિનિટમાં તે દૂધપાક ઉલટી થઈને બહાર નીકળી જાય તો તે ઉલટી થયેલા દૂધપાક સામે જોવાનું પણ મન ના થાય એટલો બધો તીવ્ર વૈરાગ્ય તે ઉલટી પર થાય એટલો જ તીવ્ર વૈરાગ્ય જયારે ઇન્દ્રિયોના વિષય પ્રત્યે થાય ત્યારે તે માણસ મોહનિદ્રામાંથી જાગીને જ્ઞાની થયો ગણાય.

ગોસ્વામીજી માનસ રામાયણમાં લખે છે કે -

મોહનીશા સબ સોવનીહારા, દેખહિ સપન અનેક પ્રકારા.

જાનીય તબહીં જીવ જગ જાગા, જબ સબ વિષય વિલાસ વિરાગા.

રમા વિલાસુ રામ અનુરાગી, ત્યજત બમન જિમી જન બડભાગી.

આ લોક અને પરલોકના ભોગોમાં આસક્તિનો અભાવ તે જ્ઞાનીનો સ્વભાવ.

એક એક ઇન્દ્રિયયના એક એક વિષયોમાં એક એક જીવાત્મા કેવી રીતે ફસાય છે અને તેનું જીવન બરબાદ થાય છે તેનું અદભુત નિરૂપણ શંકરાચાર્યજીએ ' વિવેક ચૂડામણી'માં કર્યું છે.

કુરંગ - માતંગ - પતંગ - મીના: ભૃંગા: હતા: પંચભિરેવ પંચ

કુરંગ (હરણીયું), માતંગ (હાથી), પતંગ (પતંગિયું), મીના (માછલી) અને ભૃંગ(ભમરો) અનુક્રમે શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ નામના ઇન્દ્રિયોના એક એક જ વિષયમાં ફસાય છે તો પણ તેમની આખી જિંદગી બરબાદ થઇ જાય છે. તો પછી જે માણસની પાંચેય ઇન્દ્રિયો બહેકેલી હોય અને તેના પાંચેય વિષયો વકરેલા હોય તેની શું દશા થાય તેની કલ્પના કરો.

(૧૧). અનહંકાર (એવ ચ) -

અનહંકાર એટલે જાતિ, વર્ણ, આશ્રમ, આચાર, કુળ, શીલ વગેરેમાં હું શ્રેષ્ઠ છું એવા અભિમાનથી રહિતપણુ. અહંકારનો અભાવ જ્ઞાનસિદ્ધિ માટેનું મુખ્ય પગથિયું તે નિશ્વય કરવા માટે 'એવ' શબ્દનો પ્રયોગ કરેલો છે.

(૧૨). જન્મ - મૃત્યુ - જરા - વ્યાધિ - દુઃખ -દોષાનુંદર્શનં

જન્મ - મૃત્યુ - ઘડપણ અને શારીરિક વ્યાધિમાં રહેલું દુઃખ અને દોષોનું અનુદર્શન કરવાથી, તેના સંબંધમા ઊંડાણથી વિચાર કરવાથી વિવેકીને તીવ્ર વૈરાગ્ય અને મુમુક્ષા (તેમાંથી મુક્ત થવાની ઈચ્છા) પેદા થાય છે અને તે આત્મજ્ઞાનના કારણરૂપ બને છે. જન્માદિ દુઃખો આવવાનું કારણ પોતે કરેલા દોષો કર્મોનું પરિણામ છે તેનું અનુદર્શન કરવું જોઈએ કે તેને માટે તમો પોતે જ જવાબદાર છો - બીજા કોઈ નહિ અને તમારા જ કર્મોને લીધે તને જન્મ - મરણના ચક્કરમાં ભમો છો તેનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ કરવો જોઈએ.

(૧૩). અસક્તિ - એટલે કે સાત્વિક કર્મ કરવા છતાં અનાસક્તભાવ.

(૧૪). અનભિષ્વંગ - પુત્રદારગૃહાદિષુ એટલે અનાસક્ત - મમતા રહિત, નિર્લેપ

પદ્મપત્રમ ઇવ અંભસા - પાણીમાં કમળની માફક નિર્લેપ.

છાશમાંથી માખણ પેદા થાય - તે છાશમાં રહે તો શુદ્ધ રહે - છાશની બહાર રહે તો ગંધાઈ ઉઠે - છાશમાં માખણનો ફોદો ફરે, તરે પણ ભળે નહિ. તેવી રીતે માણસ સંસારમાં રહે, ફરે, તરે પણ ભળે નહિ તે શુદ્ધ રહી શકે. સંસારમેં ઘુસના લેકિન ફસના નહિ - તેનું નામ અનભિષ્વંગ.

૧૫. નિત્યમ ચ સમચિતત્ત્વં ઇષ્ટ - અનિષ્ટ - ઉપપતિષુ

પ્રિય અગર અપ્રિયની પ્રાપ્તિમાં ચિત્તની નિરંતર સામ્યાવસ્થા

સમત્વમ યોગ ઉચ્યતે |

સમત્વમથી યોગ સધાય. વ્યાકુળતા - જડતા બંનેનો અભાવ.

નિર્દ્વંદ્વ: નિત્યસત્વસ્થ: નિર્યોગક્ષેમ આત્મવાન

સમતાનો અર્થ ભાવશૂન્યતા નહિ. સમતા એક ભાવાત્મક સ્થિતિ છે. સમતામાં કરુણા, પરોપકાર વગેરે સાત્વિક ભાવોનો અને ભક્તિનો ઉત્કર્ષ થાય છે.

તુલ્યચિત્તતા | હર્ષ - આમર્ષ - ભય - ઉદ્વેગ: મુક્ત: |

સમચિત્તત્વં જ્ઞાનીની આધારશિલા છે. સુખ અગર દુઃખની કોઈ પણ પરિસ્થિતિ પેદા થાય કે તુરત જ તત્ક્ષણ કોઈ પણ પ્રતિક્રિયા પેદા ના થવા દેવી, માનસિક અસ્વસ્થતા ના થવા દેવી, Short-tempered ના થવું. Mental derailment માનસિક અસ્વસ્થતા ના થવા દેવી, સમતા, માનસિક સ્થિરતા, મનની પ્રસન્નતા ટકાવી રાખવી. સુખ સમયમાં છકી ના જવું - દુઃખમાં ન હિમંત હારવી.

સુખદુઃખે સમે કૃત્વા લાભાલાભૌ જયાજયૌ |

પોતાના ઉપરનો કાબુ ના ગુમાવવો. આ બધા જ્ઞાનીનાં લક્ષણો છે.

(૧૬). મયિ ચ અનન્યયોગેન ભક્તિ: અવ્યભિચારિણી

પરમાત્મામાં એકીભાવની સ્થિતિરૂપ ધ્યાનયોગ દ્વારા અવ્યભિચારિણી ભક્તિ - માત્ર એક સર્વશક્તિમાન પરમાત્માને જ પોતાના સ્વામી માનીને, સ્વાર્થ અને અભિમાનનો ત્યાગ કરીને, શ્રદ્ધા અને ભાવ સહિત પરમ પ્રેમથી ભગવાનનું નિરંતર ચિંતન કરવું તે અવ્યભિચારિણી ભક્તિ કહેવાય.

સાધક અવસ્થામાં ભેદયુક્ત ભક્તિ થઇ શકે. જ્ઞાનાવસ્થામાં અદ્વૈત ભક્તિ બતાવી છે તેના બે વિશેષણો છે:

(૧). અનન્યયોગેન એકલે કે પરમાત્માથી શ્રેષ્ઠ કોઈ વસ્તુ નથી તેવી સમજણ - પરમાત્મામાં એકીભાવ - સર્વધર્માન પરિત્યજ્ય મામેકં શરણં વ્રજ |

(૨). અવ્યભિચારિણી એટલે કે પરમાત્માથી ભિન્ન કોઈ વસ્તુ અસ્તિત્વમાં નથી. અહૈતુકી ભક્તિ, એકાંતિક ભક્તિ, અનપાયીની ભક્તિ, પ્રતિકૂળ કામના અગર હેતુ વડે નિવૃત ન કરી શકાય તેવી ભક્તિ.

વ્યભિચાર એટલે કે વિવિધ અભિચાર (લગાવ, પ્રેમ) - અનેક તરફ લગાવ, આકર્ષણ, પ્રેમ.

અવ્યભિચાર એટલે એક જ તરફ અનન્ય પ્રેમ. એકમાં જ ભાવ એકત્રિત થાય, ઘનીભૂત થાય તો એકત્વ, ઐક્યભાવનો અનુભવ થાય. આંતરિક integration ફળીભૂત થાય. અનેકમાંથી એકમાં અને પછી એકમાંથી અનંતમાં ભાવ એકત્રિત થાય તો અનપાયિની ભક્તિ, નિરંતર ભક્તિ બને.

(૧૭). વિવિક્ત - દેશ - સેવિત્વં - એકાંત પવિત્ર સ્થળમાં રહેવું. વિવિક્ત એટલે એકાંત, શાંત અને પવિત્ર, મનની એકાગ્રતા જળવાય તેવી જગ્યા. લોકોથી ડરીને જંગલમાં નાસી જવાનું નહિ.

(૧૮). અરતિ: જનસંસદિ - વિષયાસક્ત મનુષ્યોના સમુદાયમાં પ્રેમ ન હોવો. સંસ્કારશૂન્ય પ્રાકૃત લોકોના સમુદાય વિષે અપ્રીતિ. આત્મજ્ઞાનથી વિમુખ અને વિષયભોગપરાયણ બહિર્મુખ લોકોના સમુદાય (નાઈટ ક્લબો, રેસ્ટોરન્ટો વગેરે) પ્રત્યે અરુચિ.

સતામ સંગો હી ભેષજમ |

(૧૯). અધ્યાત્મજ્ઞાન - નિત્યત્વં : જે જ્ઞાન દ્વારા આત્મવસ્તુ અને અનાત્મવસ્તુ જાણી શકાય તે જ્ઞાનને અધ્યાત્મજ્ઞાન કહેવાય. અધ્યાત્મજ્ઞાનમાં, વેદાંતશાસ્ત્રમાં નિત્ય સ્થિતિ, નિરંતર પ્રીતિ તે જ્ઞાનીના લક્ષણ.

(૨૦). તત્વજ્ઞાનાર્થદર્શનં - તત્વજ્ઞાનનો અર્થ જે સંસારની ઉપરતિરૂપ મોક્ષ છે અથવા અવિદ્યા અને તેના અર્થરૂપ સઘળા દુઃખોની નિવૃત્તિરૂપ જે પરમાનંદની પ્રાપ્તિરૂપ મોક્ષ છે તેની સિદ્ધિની પ્રક્રિયાનો વિચાર કરવાથી જ તેના સાધનના અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે. તત્ત્વજ્ઞાનના અર્થરૂપ પરમાત્માને સર્વત્ર દેખવા તેનું નામ તત્ત્વજ્ઞાનાર્થદર્શનમ. જેને માણસમાં પરમાત્મા નથી દેખાતો તેને પશુપક્ષીમાં પરમાત્મા નહિ દેખાય અને તો પછી તેને વૃક્ષોમાં - વનસ્પતિમાં તો પરમાત્મા ક્યાંથી દેખાય? અને તે કારણે તેને પથ્થરમાં પણ પરમાત્મા કદાપિ નહિ દેખાય.

એતદ જ્ઞાનમ ઇતિ પ્રોક્તમ

ઉપરોક્ત શ્લોક ૭ થી ૧૧ માં જે ૨૦ સાધન ગણાવ્યા છે તે તમામ તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં હેતુરૂપ હોવાથી તેને 'જ્ઞાન' એવા નામથી કહેવામાં આવ્યા છે.

અમાનિત્વાદિ જ્ઞાનના સાધનો ચિત્તશુદ્ધિ દ્વારા આત્મજ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં કારણભૂત હોવાથી તેને 'જ્ઞાન' કહેવાય છે. અજ્ઞાનમ યદતોન્યથા.

એથી વિપરીત માનીપણું, દંભ, હિંસા, ક્રોધ, કપટ, કુટિલતા, દ્રોહ, અપવિત્રતા, અસ્થિરતા, લોલુપતા, આસક્તિ, અહંતા, મમતા, વિષમતા, અશ્રદ્ધા, કુસંગ, વિષયચિંતન વગેરે વગેરે જ્ઞાનના વિરોધી અને સંસારના કારણરૂપ હોવાથી તે 'અજ્ઞાન' કહેવાય છે.