ગીતા નવનીત

અર્જુન ઉવાચ । - અર્જુન બોલ્યો.

કૈર્લિઙ્ગૈસ્ત્રીન્ગુણાનેતાનતીતો ભવતિ પ્રભો ।

કિમાચારઃ કથં ચૈતાંસ્ત્રીન્ગુણાનતિવર્તતે ॥ ૨૧॥

આ ત્રણ ગુણોથી પર થયેલા મનુષ્યના કેવા લક્ષણો હોય છે, તેનો આચાર કેવો હોય તથા કયા ઉપાયથી મનુષ્ય આ ત્રણ ગુણોથી પર થઇ શકે? (૨૧)

ભાવાર્થ:

અર્જુનના ત્રણ પ્રશ્નો :

૧. કૈ: લિન્ગૈ ભવતિ - ગુણાતીત પુરુષ કયા કયા લક્ષણોથી યુક્ત હોય છે?

૨. કિમાચાર: - કેવાં કેવાં આચરણવાળો હોય છે?

૩. કથમ ત્રીન ગુણાન અતિવર્તતે - કયા કયા ઉપાયથી આ ત્રણ ગુણોથી તે અતીત થાય છે?

લક્ષણો તો બહારથી બતાવી શકાય. પરંતુ બે વ્યક્તિઓના બાહ્ય લક્ષણો એક સરખા હોતા નથી. મહાવીરના ભક્તોને એમ લાગે છે કે દિગંબર હોવું એ ગુણાતીતનું લક્ષણ છે. બુદ્ધ કપડાં પહેરતા હતા તેથી મહાવીરના ભક્તો બુદ્ધને ભગવાન નહિ પરંતુ મહાત્મા માને. કૃષ્ણ - ક્રાઈસ્ટ - મહંમદ વગેરેને મહાવીર અગર બુદ્ધના ભક્તો કેવી રીતે ગુણાતીત માને? બાહ્ય લક્ષણો કામચલાઉ હોય છે. વાસ્તવિક અનુભૂતિ તો સ્વયં પોતે જ્યાં સુધી કોઈ ગુણાતીત ન થઇ જાય ત્યાં સુધી તેને ના થઇ શકે. બધા ગુણાતીતના બાહ્ય લક્ષણો, બાહ્ય અભિવ્યક્તિ તો ભિન્ન જ હોવાના. પરંતુ તે તમામની આંતરિક દશા તો એક જ હોય છે.

ગુણાતીતને ઓળખવો તે ઘણું મુશ્કેલ હોય છે અને આ તેનું પહેલું લક્ષણ છે. ગુણાતીત વ્યક્તિ અસાધારણ નહિ પરંતુ અતિ સાધારણ વ્યક્તિ હોય છે. અસાધારણ હોવાનું પાગલપણ એ તો અહંકારનો હિસ્સો છે. ગુણાતીત તો અતિ સાધારણ હોય છે. વિશિષ્ટતાની તેની તલાશ બંધ થઇ ગઈ હોય છે. વિશિષ્ટ હોવાનો તેને મોહ હોતો નથી. ગુણાતીત હોવાનો દાવો કારણ સાચો ગુણાતીત ના હોઈ શકે. મૌન રાખે તો જ અગર કપડાં કાઢી નાખે તો જ ગુણાતીત કહેવાય તેવું નથી. મૌન રાખવું અગર દિગંબર થઇ જવું તે તો સહેલું કામ છે. દિગમ્બર એટલે નાગો નહિ, દિશાઓ જેનું આડંબર છે (વસ્ત્ર છે) તે દિગંબર જે કોઈનાથી ઢંકાતો નથી. One who is not covered by anything but covers everything.

શ્રીભગવાનુવાચ । - શ્રી ભગવાન બોલ્યા:

પ્રકાશં ચ પ્રવૃત્તિં ચ મોહમેવ ચ પાણ્ડવ ।

ન દ્વેષ્ટિ સમ્પ્રવૃત્તાનિ ન નિવૃત્તાનિ કાઙ્ક્ષતિ ॥ ૨૨॥

હે અર્જુન! જે માનવી સત્વ, રજસ અને તમોગુણથી થનારા પ્રકાશ, પ્રવૃત્તિ અને મોહ પ્રાપ્ત થતા તેમનાથી દુઃખી થતા નથી અને નિવૃત થતા તેમની ઈચ્છા નથી કરતો. (૨૨)

ભાવાર્થ:

મતલબ કે ગુણકાર્યોને મિથ્યા માની તેમાં રાગદ્વેષ રહિત રહે છે, તેને ગુણાતીત કહેવાય. જે પુરુષ સત્વગુણના કાર્યરૂપ પ્રકાશને (અંતઃકરણ અને ઇન્દ્રિયોમાં આલસ્યનો અભાવ થઈને જે એક પ્રકારની ચેતના પ્રગટે છે તેનું નામ પ્રકાશ થતા રજોગુણના કાર્યરૂપ પ્રવૃત્તિને તથા તમોગુણના કાર્યરૂપ મોહને પણ (નિદ્રા અને આલસ્ય આદિની બહુલતાથી અંતઃકરણ અને ઇન્દ્રિયોમાં ચેતના શક્તિનો લય થાય તેનું નામ મોહ) ન તો પ્રવૃત થવા છતાં ખરાબ સમજે છે અને ન તો નિવૃત થવા છતાં આકાંક્ષા કરે છે.

આ બહુ જ જટિલ લક્ષણ છે. તે પુરુષને તમોગુણ કાંઈ કરાવે તો, જયારે તમોગુણ પ્રવૃત્તિમાં લઈ જાય ત્યારે તે દુઃખી નથી થતો કે મારાથી ખરાબ થઇ રહ્યું છે. રજોગુણ કોઈ કર્મમાં તેને લઈ જાય તોપણ તે દુઃખી નથી થતો કે રજોગુણ મને કર્મમાં લઇ જઈ રહ્યો છે. અગર તો સત્વગુણ તેને નિવૃત્તિમાં લઈ જાય તો પણ તે રાજી થતો નથી કે સત્વગુણ મને નિવૃત્તિમાં લઈ જઈ રહ્યો છે.

તે ન તો રાગથી દુઃખી થાય છે કે ન તો વૈરાગ્યથી સુખી થાય છે. તે રાગ અને વૈરાગ્ય બંનેને ગુણો પર છોડી દે છે. અને સમજે છે કે હું અલગ (વીતરાગ) છું.

તમોગુણના કાર્યરૂપ તેને દેખીતો ક્રોધ કરવો પડે તો તે ક્રોધ કરે પરંતુ આંતરિક રીતે તે ક્રોધનું સુખ નથી લઇ રહ્યો પરંતુ તે સાક્ષી ભાવમાં રહે છે. અને જે માણસ ક્રોધનો સાક્ષી છે તેનો ક્રોધ આપોઆપ નિર્બીજ થઇ જાય છે. તેને ક્રોધ આવે તો પણ તેમાં પ્રાણ નહિ હોય. તેમાં ધુમાડો થાય પણ આગ ના થઇ શકે કારણ કે રાગદ્વેષ રહિત હોવાથી તેમાં કર્તાપણાનો અહંકાર નથી.

જયારે સત્ત્વગુણનો પ્રકાશ હોય અને જ્ઞાન જન્મે તથા વૈરાગ્યનો ઉદય થાય - અગર તો રજોગુણના કાર્યરૂપ પ્રવૃત્તિ થાય, કર્મ ઉઠે, કર્મની જાળ ફેલાય,અગર તો તમોગુણના કાર્યરૂપ, તમોગુણના કારણરૂપ, લોભ - મોહ - અજ્ઞાન જન્મે, આ ત્રણેય ગુણોની પ્રવૃત્તિ હોય અગર તો નિવૃત્તિ હોય તે વખતે તે પુરુષ પ્રવૃત્તિને ખરાબ નથી માનતો અને નિવૃતિને સારી નથી માનતો. તે પ્રવૃત્તિથી બચવા નથી માંગતો અને નિવૃત્તિ થાય તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવાની ચાહના - આકાંક્ષા નથી કરતો. આમ થાઓ - આમ ના થાઓ તેમાં તેનો કોઈ હઠાગ્રહ નથી હોતો. જે કાંઈ થઇ રહ્યું છે તેને તે પ્રકૃતિનો ખેલ માનીને સાક્ષીરુપે જોઈ રહે છે. આ ગુણાતીતનું મૌલિક લક્ષણ છે.

જે પુરુષ એક સચ્ચિદાનંદધન પરમાત્મામાં જ નિત્ય એકીભાવથી સ્થિત ત્રિગુણમયી માયાના પ્રપંચરૂપ સંસારથી સર્વથા અતીત થઇ ગયો છે તે ગુણાતીત પુરુષના અભિમાન રહિત અંતઃકરણમાં ત્રણે ગુણોના કાર્યરૂપ પ્રકાશ, પ્રવૃત્તિ અને મોહાદિ વૃત્તિઓનું પ્રગટ થવાથી અગર પ્રગટ ના થવાથી કોઈ કાળમાં પણ ઈચ્છા, દ્વેષ આદિ વિકાર થતો નથી તે તેના ગુણોથી અતીત હોવાનું મુખ્ય લક્ષણ છે.

ઉદાસીનવદાસીનો ગુણૈર્યો ન વિચાલ્યતે ।

ગુણા વર્તન્ત ઇત્યેવં યોઽવતિષ્ઠતિ નેઙ્ગતે ॥ ૨૩॥

જે સાક્ષીની માફક (ઉદાસીનવત) સ્થિત થયેલો (આસીન:) પુરુષ ગુણો દ્વારા વિચલિત કરી શકાતો નથી અને ગુણો જ ગુણોમાં વર્તે છે એવું સમજીને જે સચ્ચિદાનંદધન પરમાત્મામાં એકીભાવથી સ્થિત રહે છે તથા તે સ્થિતિમાંથી ચલાયમાન થતો નથી (ન ઈગતે) તે ગુણાતીત કહેવાય. (૨૩)

ભાવાર્થ:

ગુણ પ્રતિબળ સક્રિય છે તેને કારણે જે ચલાયમાન નથી થતો તે ગુણાતીત કહેવાય. દીવો બળતો હોય અને પવનના ઝપાટાથી દીવાની સગ હાલ્યા કરે તેવી આપણી સ્થિતિ છે.

‪નિંદંતુ નીતિનિપુણા યદિ વા સ્તુવન્તુ

લક્ષ્મી: સમાવિશતુ ગચ્છતુ વા યથેષ્ટમ્।

અદ્યોૈવ વા મરણમસ્તુ યુગાંતરે વા

ન્યાય્યાત્પથ: પ્રવિચલંતિ પથં ન ધીરા:॥

તો પણ જેને અંતરમાં કોઈ પણ કંપન નથી, કોઈ ભાવ કુભાવ નથી, કોઈ ચોઈસ(Choice) નથી, માત્ર ચોઇસલેસ(Choiceless) સ્થિતિમાં જે સ્થિર રહે. નદીનું પાણી વહ્યા કરે અને કિનારા ઉભાઉભા સાક્ષી રૂપે જોયા કરે, આકાશમાં વાદળો આવે અને જાય, સૂર્ય ઢંકાય અને ઉઘાડ કાઢે, સુખદુઃખ આવે અને જાય. તમામ સંજોગોમાં જેની ચિત્તવૃત્તિ એકરસ રહે તો જ તે ગુણોથી ચલાયમાન ન થાય.

જયારે માણસ ગુણોના વર્તન, પરિવર્તનથી વર્તિત, પરિવર્તિત થતો નથી. ગુણોના કંપનથી પોતે કંપિત થતો નથી, નિષ્કમ્પ રહે છે ત્યારે એક તરફ ગુણોથી તેનો સંબંધ તૂટતો જાય છે, અને નિર્ગુણની સાથે તેનો સંબંધ જોંડાતો જાય છે. જ્યાં સુધી પુરુષ ગુણોની સાથે સંબંધિત, જોડાયેલો રહે છે ત્યાં સુધી ગુણોની પાછળ છુપાયેલા નિર્ગુણનો અનુભવ ના થાય. ગુણોથી મુક્ત (અંતરથી) થાય ત્યારે જ નિર્ગુણમાં સ્થિત થાય.

અષ્ટધા પ્રકૃતિ (પંચમહાભૂતનું બનેલું શરીર, મન, બુદ્ધિ, અહંકાર) ના આ ત્રણ ગુણો (સત્વ - રજ - તમ) છે. શરીર પણ પ્રકૃતિનું by product છે. બુદ્ધ, મહાવીર, રામકૃષ્ણ પરમહંસ વગેરે જ્ઞાનીઓને જ્ઞાનની ઉપલબ્ધી થયા પછી પણ તેમના શરીરને ભૂખ લાગે, તરસ લાગે, શરીર માંદુ પડે, શરીર વિશ્રામ માગે. જ્યાં સુધી શરીર છે, શરીર ટકે ત્યાં સુધી શરીરની બધી પોતાની પ્રકૃતિને અનુરૂપ અનુકૂળ જરૂરિયાઓ રહેવાની. એ પ્રમાણે તેમના મન - બુદ્ધિ - અહંકાર પણ પ્રકૃતિના ગુણો પ્રમાણે વર્તે છતાં પણ સ્વયં પોતે આ પ્રકૃતિના કાર્યોને દ્રષ્ટાપદે સાક્ષીરુપે જોઈ રહે અને તેનો તે કર્તા બને નહિ. પ્રકૃતિના કાર્યોમાં તે પોતાને involve કરે નહિ, માત્ર observer દ્રષ્ટા બની રહે. પ્રકૃતિના ગુણોના કાર્યોથી જ્ઞાનીની ચેતનાને કોઈ વિક્ષિપ્તતા થાય નહિ. પ્રકૃતિના કાર્યોમાં તેનું તાદાત્મ્ય નહિ હોવાથી તેની ચેતના અસ્પર્શીત અને અછૂતી જ રહે છે.

શરીર પડી ના જાય ત્યાં સુધી તે તો સક્રિય રહેવાનું જ. પરંતુ જેમ સાઈકલને પેડલ મારવાનું બંધ કરો તો પણ સાઇકલ થોડો વખત ચાલ્યા કરે, પંખાની સ્વીચ બંધ કરો તો પણ થોડા વખત સુધી પંખો ફર્યા કરે, તેવી રીતે શરીરના ગુણધર્મો પ્રમાણે તેની ક્રિયાઓ શરીર આખરે પડી ન જાય ત્યાં સુધી ચાલ્યા કરે છે પરંતુ ગુણાતીતને તે ક્રિયાઓમાં તાદાત્મ્ય નહિ હોવાથી અને તે ક્રિયાઓમાં તેનો પોતાનો કર્તાપણાનો અહંકાર નહિ હોવાથી માત્ર દ્રષ્ટા observer હોવાથી તે તેમાં involve થતો નથી અને તેથી ભોક્તા બનતો નથી. સાઈકલને પેડલ મારવાનું બંધ કર્યા પછી પણ સાઇકલ તો ચાલ્યા જ કરે અને તમે તેની ઉપર બેઠા બેઠા નિષ્ક્રિય - સાક્ષી ભાવનો - દ્રષ્ટાપણાનો અનુભવ કરી શકો. અગાઉ પહેલા જે પેડલ માર્યા હતા તેથી જે મોમેન્ટમ સાઇકલે પકડ્યું છે તેને લીધે અત્યારે પેડલ માર્યા વગર પણ સાઇકલ ચાલે છે પરંતુ મોમેન્ટમ પૂરું થતા જ સાઇકલ આપોઆપ પડી જશે અને તમે સાઇકલથી છુટા થઇ શકશો. તેવી જ રીતે અનેક જન્મોથી પ્રકૃતિના ગુણોને ગતિમાન કરી રહ્યા હતા તેથી આ ગુણોમાં પુષ્કળ મોમેન્ટમ આવી ગયું છે. હવે આ જન્મમાં જ્ઞાન ઉપલબ્ધ થતા જ્ઞાની પુરુષ પ્રકૃતિને પોતાના ગુણધર્મ પ્રમાણે વર્તવા દે અને પોતે તેનાથી અલગ થઈ જઈને દ્રષ્ટા પડે રહી જાય તો કાળે કરીને તે મોમેન્ટમ ખલાસ થઇ જતા શરીર પડી જાય અને પોતા જન્મ - મરણના ચક્કરમાંથઈ છૂટી જાય.

(ગીતાના ત્રીજા અધ્યાયના શ્લોક #૨૭, ૨૮, ૨૯ ઉપરનો ભાવાર્થ વાંચો)

સમદુઃખસુખઃ સ્વસ્થઃ સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ ।

તુલ્યપ્રિયાપ્રિયો ધીરસ્તુલ્યનિન્દાત્મસંસ્તુતિઃ ॥ ૨૪॥

માનાપમાનયોસ્તુલ્યસ્તુલ્યો મિત્રારિપક્ષયોઃ ।

સર્વારમ્ભપરિત્યાગી ગુણાતીતઃ સ ઉચ્યતે ॥ ૨૫॥

તથા જે પુરુષ

(૧) નિરંતર આત્મભાવમાં સ્થિત થયેલો છે 'સ્વસ્થ'

(૨) સુખદુઃખમાં સમત્વ રાખે છે.

(૩) માટી, સોનુ અને પથ્થરમાં સમાન ભાવવાળો છે

(૪) પ્રિય અને અપ્રિયને સમાન સમજે છે.

(૫) પોતાની નિંદા - સ્તુતિમાં સમાન ભાવવાળો છે.

(૬) માન - અપમાનમાં પણ સમભાવવાળો છે

(૭) મિત્ર અને દુશ્મન પ્રત્યે જે સમ છે.

(૮) જે સંપૂર્ણ આરંભોમાં કર્તાપણાના અભિમાનથી રહીત છે - તે પુરુષ ગુણાતીત કહેવાય (૨૪-૨૫)

ભાવાર્થ:

સ્વસ્થ: - એલર્ટ નિરંતર આત્મભાવમાં સ્થિર થયેલો. એટલે કે શરીર - મનના ગુણધર્મો પ્રમાણે સંસારના વહેવાર થતા રહેતા છતાં જેને પોતાના સત ચિત્ત આનંદ સ્વરૂપની સતત સ્મૃતિ રહે છે, જેને પોતાના અસલ (Eternal origignal immortal self) આત્મસ્વરૂપની વિસ્મૃતિ થતી નથી. જેમ કોઈ એક્ટર નાટકમાં ત્રણ કલાક સ્ત્રીનું પાત્ર ભજવતો હોવા છતાં -

(૧) અસલમાં તે પુરુષ છે - સ્ત્રી નથી તેવું તેને સતત ભાન રહે છે.

(૨) નાટકમાં ભજવાતા સુખ-દુઃખના પ્રસંગો પ્રત્યે પણ તે નિઃસંગ અથવા અલિપ્ત રહે છે.

(૩) નાટકમાં પહેરેલા સોનાના ઘરેણામાં તથા તેની થેલીમાં ભરેલા લોખંડ અને પથ્થરના ટુકડાઓમાં પણ જેને સમતા છે - નિઃસંગતા છે.

(૪) નાટકમાં જે પાત્રો તેનું પ્રિય અગર અપ્રિય કરે તેના પ્રત્યે તેને પ્રેમ અગર નફરત થતા નથી.

(૫) નાટક ભજવતી વખતે તે અધીરો થઇ જતો નથી.

(૬) નાટકના પાત્રો પૈકી કોઈ પણ તેની નિંદા અગર સ્તુતિ કરે તો તેમના પ્રત્યે રાગ અગર દ્વેષ થતો નથી.

(૭) નાટકમાં કોઈ પાત્ર તેને માન આપે અગર અપમાન કરે તથા મિત્ર અગર શત્રુ તરીકે વર્તે તો પણ તેમના પ્રત્યે તે સમત્વ રાખે છે.

(૮) નાટકમાં ચાલી રહેલ કોઈ પણ કાર્યના આરંભમાં તે પોતાના અંગત કર્તાપણાનો પરિત્યાગ કરે છે.

આ પ્રમાણે જે પુરુષ જગતમાં સંસારના પ્રકૃતિના તમામ કાર્યોને માત્ર નાટકના અભિનય રૂપે જુએ છે તે પુરુષ આંતરિક સ્વસ્થતા inner equillibrium અનુભવી શકે છે.

યસ્ત્વાત્મરતિરેવ સ્યાદાત્મતૃપ્તશ્ચ માનવઃ ।

આત્મન્યેવ ચ સન્તુષ્ટસ્તસ્ય કાર્યં ન વિદ્યતે ॥ ગીતા - ૩/૧૭॥

સર્વારંભપરિત્યાગી

એટલે કે તે ગુણાતીત પુરુષ જે કઈ કર્મ કરે તે કર્મના આરંભથી જ છેક સુધી તે કર્મમાં તેનો કર્તાપણાનો કોઈપણ પ્રમાણમાં અહંકાર નથી. આત્મભાવમાં સ્થિત પુરુષ તમામ દ્વંદ્વોથી તેમ જ કર્તાપણાથી મુક્ત થઇ શકે. જે સમજે છે કે જે કાંઈ થઇ રહ્યું છે તે પ્રકૃતિના ગુણધર્મો પ્રમાણે થઇ રહ્યું છે, તેમાં મારો કોઈ ચોઈસ(Choice) નથી. Choiceless, કઠપુતળીના ખેલ જેવું માને છે. ભોજન કરવા છતાં દુર્વાસા સદા ઉપવાસી છે અને અનેક પત્નીઓ, બાળકો હોવા છતાં શ્રીકૃષ્ણ સદા બ્રહ્મચારી છે.

જેવી રીતે માણસના માથે વાળ ઉગે છે, ધોળા થાય છે, ખરી પડે છે, શ્વાસોશ્વાસ લે છે, છાતીના ધબકારા ચાલે છે, નાડીઓમાં લોહી વહે છે, ખાધેલું પચાવે છે, મળમૂત્રનો ત્યાગ કરે છે, તે બધી ક્રિયાઓમાં પોતે કર્તાપણામાં અહંકાર કરતો નથી.

નૈવ કિઞ્ચિત્કરોમીતિ યુક્તો મન્યેત તત્ત્વવિત્ ।

પશ્યઞ્શૃણ્વન્સ્પૃશઞ્જિઘ્રન્નશ્નન્ગચ્છન્સ્વપઞ્શ્વસન્ ॥

પ્રલપન્વિસૃજન્ગૃહ્ણન્નુન્મિષન્નિમિષન્નપિ ।

ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થેષુ વર્તન્ત ઇતિ ધારયન્ ॥ગીતા - ૫/૮ - ૯ ||

શરીર, ઇન્દ્રિય, મન, બુદ્ધિથી શાસ્રાનુકુળ જે ક્રિયાઓ પ્રારબ્ધ અનુસાર લોકસંગ્રહ માટે કરે અને તે ક્રિયાઓમાં પણ તે કર્તાપણાનો અહંકાર ના રાખે તેનું નામ 'સર્વારંભપરિત્યાગી'.

સ્વસ્થ:

સાધારણ મનુષ્યની સ્થિતિ પ્રકૃતિના કાર્યરૂપ, સ્થૂળ, સૂક્ષ્મ અને કારણ - એ ત્રણ પ્રકારના શરીરોમાં રહે છે. તેથી તે 'સ્વસ્થ' નથી પરંતુ 'પ્રકૃતિસ્થ' છે અને એવો 'પ્રકૃતિસ્થ' પુરુષ પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયેલા ત્રિગુણાત્મક તમામ પદાર્થને ભોગવે છે અને આ ત્રણ ગુણોનો સંગ જ તેને સારી નરસી યોનિઓમાં જન્મ લેવાનું કારણ બને છે.

પુરુષઃ પ્રકૃતિસ્થો હિ ભુઙ્ક્તે પ્રકૃતિજાન્ગુણાન્ ।

કારણં ગુણસઙ્ગોઽસ્ય સદસદ્યોનિજન્મસુ ॥ ગીતા - ૧૩/૨૨॥

તેથી 'પ્રકૃતિસ્થ' પુરુષ સુખદુઃખમાં સ્વસ્થ, સમ રહી શકતો નથી. ગુણાતીત પુરુષ 'પ્રકૃતિસ્થ' નહિ પરંતુ 'સ્વસ્થ', પોતાના સ્વરૂપમાં, સત - ચિત્ત - આનંદમાં સ્થિત રહે છે તેથી તે સુખદુઃખમાં સ્વસ્થ રહી શકે છે.

માનાપમાનયો: તુલ્ય:

માનઅપમાનનો સંબંધ મોટે ભાગે શરીર અને મન સાથે છે, મારુ અસલ સ્વરૂપ Eternal, Original, Immortal Self તે શરીર અને મનથી અલગ અને વિલક્ષણ છે તેવું સમજીને તેમાં અહંકાર ના રાખે તે ગુણાતીત થાય.

તુલ્યોમિત્રારિપક્ષયોઃ

રામાયણમાં સુગ્રીવ જ્ઞાનયુક્ત થતા વાલીના સંબંધમાં કહે છે કે

શત્રુ મિત્ર સુખ દુઃખ જગ માંહી, માયાકૃત પરમારથ નહિ

સપનેહુ જેહિ મન હોઈ લરાઈ, જાગત સમુઝત મન સકુચાહી

બાલી પરમપ્રિય જાસુ પ્રસાદા, મિલેઉ રામ તુમ્હ શમન વિષાદા

સંગ્રહ ત્યાગમાં સમત્વ

બાળકની માફક ગુણાતીત પુરુષ કોઈ વસ્તુનો ત્યાગ કરે તો તે દોષબુદ્ધિથી નહિ અને ગ્રહણ કરે તો તે ગુણ બુદ્ધિથી નહિ. સંગ્રહ-ત્યાગ બંને તે સ્વાભાવિક રીતે કરે.

દોષ બુદ્ધયા ઉભયાતીતો, નિષેધાત ન નિવર્તતે |

ગુણ બુદ્ધયા ચ નિહિતં, ન કરોતિ યથાર્ભક: ||

માં ચ યોઽવ્યભિચારેણ ભક્તિયોગેન સેવતે ।

સ ગુણાન્સમતીત્યૈતાન્બ્રહ્મભૂયાય કલ્પતે ॥ ૨૬॥

જે મનુષ્ય અસ્ખલિત ભક્તિયોગ વડે મને સેવે છે, તે આ ત્રણ ગુણોથી પર થઈને બ્રહ્મભાવ પામવા યોગ્ય બને છે. (૨૬)

ભાવાર્થ:

જે પુરુષ અવ્યભિચારી ભક્તિરૂપ યોગ દ્વારા મને નિરંતર ભજે છે તે આ ત્રણેય ગુણોનું બરાબર રીતે ઉલ્લંઘન કરીને સચ્ચિદાનંદ બ્રહ્મમાં એકી ભાવ થવા માટે યોગ્ય બને છે. અવ્યભિચારી ભક્તિયોગ એટલે શું?

કેવળ એક સર્વશક્તિમાન પરમેશ્વર વાસુદેવ ભગવાનને જ પોતાના સ્વામી માનીને સ્વાર્થ અને અભિમાનનો ત્યાગ કરીને શ્રદ્ધા અને ભાવ સહિત પરમ પ્રેમથી નિરંતર ચિંતન કરાવ્યા તે અવ્યભિચારી ભક્તિયોગ કહેવાય.

વ્યભિચાર એટલે વિ + અભિચાર એટલે વિવિધ અભિચાર. જે મનમાં બહુ દિશાઓ હોય, જે મનમાં અનેક પ્રેમપાત્ર હોય, જે મનમાં અનેક ખંડ હોય, વિભાજીત મન વ્યભિચારી મન છે. સંસારમાં માણસનું મન વિભાજીત થઈને અનેક દિશાઓમાં વહેતુ હોય છે. ધન-પ્રતિષ્ઠા, સ્ત્રી-પુત્રાદિક, બંગલા, મોટર, ધર્મ, ધ્યાન વગેરે અનેક વૃત્તિઓમાં મન દોડધામ કરતુ હોય છે. દશેય ઇન્દ્રિયો મનને જુદી જુદી દિશાઓમાં ખેંચતી હોય છે, દસ પત્નીઓવાળા એક પતિની અથવા દસ બળદ જોડેલા એક ગાડા જેવી મનની દશા હોય છે. તેથી તે એક પરમાત્મામાં સ્થિર રહી શકતું નથી. અવ્યભિચારી મન એક જ ક્ષણમાં પરમાત્મામાં સ્થિર થઇ શકે છે. નદીનો પ્રવાહ (૧૦૦) સો ફાંટાઓમાં વહેંચાઈ જાય તો એકપણ ફાંટો સમુદ્ર સુધી પહોંચી શકે નહિ. વ્યભિચારી મન સદા અસંતુષ્ટ રહેતું હોય છે. અવ્યભિચારી મનની ધારામાં કરેલી પ્રાર્થના પરમાત્મા સુધી પહોચી શકે છે.

ભક્તિયોગ - ભજવું એટલે માત્ર રામ-રામનું તોતા રટણ કરવું નહિ. ભજન એ તો ઘણી જ સહજ પ્રક્રિયા છે. જેના રૂંવે રુંવામાં પરમાત્માની અખંડ સ્મૃતિ રહે તેને ભજન કહેવાય. આંતરિક ભાવનું સાતત્ય રહે તે ભક્તિ.

ભાવનાનો અર્થ છે કે જે દિશામાં તમારી અચેતન ધારા સહજ રીતે વહેતી હોય. અવ્યભિચારી ભાવનો અર્થ પરમાત્માનો ખ્યાલ, સ્મૃતિ, એની ખોજની ધૂન તમારી અંદર સતત વહેતી રહે તમે જે કાંઈ કર્મ કરો તે તમામ કર્મ પરમાત્માની પૂજાનું પુષ્પ બની જાય તેનું નામ ભક્તિ. તમારું એક એક સાંસારિક - વ્યાવહારિક કર્મ પરમાત્માના રાજીપા માટે હોય તે નિષ્કામ વિશુદ્ધ કર્મ બને તે ભક્તિ.

યતઃ પ્રવૃત્તિર્ભૂતાનાં યેન સર્વમિદં તતમ્ ।

સ્વકર્મણા તમભ્યર્ચ્ય સિદ્ધિં વિન્દતિ માનવઃ ॥ ગીતા - ૧૮/૪૬॥

પિતા પેલો આઘે જગત વીંટતો સાગર રહે

એને વેગે પાણી સકલ નદીના તે ગમ વહે

વહો એવી રીતે મુજ જીવનની સર્વ ઝરણી

દયાના પુણ્યોના તુ જ પ્રભુ મહાસાગર ભણી.

પ્રભુના નામના પુષ્પો પરોવી કાવ્યમાળા તુ

પ્રભુની પ્યારી ગ્રીવામાં પહેરાવી પ્રીતે દે જે.

આને અવ્યભિચારિણી, પાતિવ્રત ધર્મની ભક્તિ કહેવાય.

મયિ ચાનન્યયોગેન ભક્તિરવ્યભિચારિણી । (ગીતા - ૧૩/૧૧)

પરમાત્મામાં અનન્ય ભાવે અવ્યભિચારિણી ભક્તિ કરે તે જ્ઞાનીનું અને ગુણાતીતનું મુખ્ય લક્ષણ છે.