ગીતા નવનીત

અભયં સત્ત્વસંશુદ્ધિર્જ્ઞાનયોગવ્યવસ્થિતિઃ ।
દાનં દમશ્ચ યજ્ઞશ્ચ સ્વાધ્યાયસ્તપ આર્જવમ્ ॥ ૧॥
અહિંસા સત્યમક્રોધસ્ત્યાગઃ શાન્તિરપૈશુનમ્ ।
દયા ભૂતેષ્વલોલુપ્ત્વં માર્દવં હ્રીરચાપલમ્ ॥ ૨॥
તેજઃ ક્ષમા ધૃતિઃ શૌચમદ્રોહો નાતિમાનિતા ।
ભવન્તિ સમ્પદં દૈવીમભિજાતસ્ય ભારત ॥ ૩॥

નિર્ભયતા, અંતઃકરણની શુદ્ધિ, જ્ઞાન (અને) યોગને વિષે નિષ્ઠા, દાન, ઇન્દ્રિયો પર કાબુ, યજ્ઞ, સ્વાધ્યાય, તપ, સરળતા, અહિંસા, સત્ય, અક્રોધ, (કર્મ-ફળનો) ત્યાગ, શાંતિ, ચાડીરહિતપણુ, પ્રાણીઓ પર દયા, અલોલુપતા, મૃદુતા, લજ્જા, અચંચળતા, તેજ, ક્ષમા, ધૈર્ય, પવિત્રતા, અદ્રોહ, અને અભિમાનનો ત્યાગ આ (૨૬ ગુણો) હે અર્જુન! દૈવી સંપત્તિ તરફ વળેલા મનુષ્યમાં ઉત્પન્ન થાય છે. (૧-૩)

ભાવાર્થ: શાસ્ત્રોમાં જે ભગવાન અને શેતાનની ચર્ચા છે તે કેવળ તમારા જ બે છેડા છે. ન તો શેતાન ક્યાંક ખોળવાથી મળશે, ન તો ભગવાન ક્યાંક ખોળવાથી મળશે. ભગવાન તમારાથી ક્યાંક જુદા હોત તો ખોળવાથી મળત. શેતાન પણ તમારાથી અલગ હોત તો ખોળવાથી મળત. આ બંને તમારી જ સંભાવનાઓ છે. તમે ચાહો તો શેતાન થઇ શકો છો, કોઈ રુકાવટ નથી અને ચાહો તો ભગવાન થઇ શકો છો કોઈ રુકાવટ નથી. અને જે દિવસે તમે શેતાન થઇ જશો તો કોઈ શેતાન તમને નહિ મળે, તમે જ તમને મળશો. જે દિવસે તમે ભગવાન થઇ જશો, તો પણ કોઈ સાક્ષાત્કાર નહિ થઇ જાય, કોઈ પરમાત્માની પ્રતિમા નહિ હોય, તમે જ પરમાત્મા થઇ ગયા હશો.

શેતાન અને પરમાત્મા તમારી જ સંભાવનાઓ છે. તમે જ જેકિલ અને હાઇડ બંને છો. બીજો જે બૂરો આદમી છે તેની અંદર પણ પરમાત્માની સંભાવના એટલી જ સતેજ છે જેટલી ભલામાં ભલા આદમીની અંદર શેતાન થવાની સંભાવના છે. પરમ સાધુ એક જ ક્ષણમાં અસાધુ થઇ શકે છે અને પરમ અસાધુને માટે ક્ષણભરમાં ક્રાંતિ ઘટીત થઇ શકે કારણ કે બંને વાતો દૂર નથી, તમારી અંદર જ મોજુદ છે. વાલીઓ લૂંટારો એક ક્ષણમાં મહાન વાલ્મિકી થઇ શકે.

શાસ્ત્રોમાં જે નરકોની ચર્ચા છે અને જે સ્વર્ગનો ઉલ્લેખ છે તે બે ભૌગોલિક (geographical) સ્થિતિઓ નથી, માનસિક દશાઓ છે. નરક અને સ્વર્ગ બંને પ્રતીક છે.

સંપત્તિ એટલે કે તે ધન, તે શક્તિ જેનો આપણે ઉપયોગ કરીને કંઈપણ પામી શકીએ. કરન્સી નોટ પણ એક શક્તિ છે, વિનિમયની.

દૈવી સંપદા એટલે જેનાથી દિવ્યતા ખરીદી શકાય, પ્રાપ્ત કરી શકાય. આસુરી સંપદા એટલે જેનાથી આસુરીપણું ખરીદી શકાય, પ્રાપ્ત કરી શકાય. બંને સંપત્તિ દરેકની પાસે છે, તેને કમાવી પડતી નથી. જન્મની સાથે તેને લઈને આપણે પેદા થયા છીએ.

શ્લોક ૧ થી ૩ માં દૈવી સંપત્તિવાળા પુરુષના લક્ષણો પરમાત્મા ગણાવે છે.

૧. અભયં - fearlessness

અમદાવાદથી મુંબઈ ગુજરાત મેલમાં ટિકિટ લીધા વગર મુસાફરી કરનાર માણસ ટિકીટ તપાસનારના ડરના માર્યો આખી રાત ભયભીત રહ્યા કરે, ઊંઘી ના શકે. ચોર હોય તો તેને સતત પોલીસનો ડર લાગે.

અભયં અને નિર્ભયતા આ બેમાં ફેર છે; બંને અલગ વસ્તુ છે. નિર્ભયતા તો ગુનેગારમાં પણ વધારે હોય છે, અને તેથી તે હિંસક થઇ શકે છે. ભય હિંસા પેદા કરે છે. હિંસક માણસ નિર્ભય હોઈ શકે પણ અભય ના થઇ શકે. રણમાં યુદ્ધ કરનાર હિંસક હોય છે અને નિર્ભય પણ હોય છે, અભય નહિ. અભયનું અંતિમ પરિણામ અહિંસા. નિર્ભય એટલે જેના મનમાં ભય છે પણ દેખાડતો નથી. અભય એટલે જેના મનમાં ભય છે જ નહીં.

કાયર માણસ નિર્ભય દેખાય તો પણ તે ભયથી ગભરાતો હોય, બહાદુર માણસ નિર્ભય દેખાય કારણકે તે ભયથી ગભરાતો ના હોય. છતાં કાયર તેમ જ બહાદુર બંનેમાં ભય તો બેઠેલો જ હોય.

અભય માણસ કાયર પણ નથી અને બહાદુર પણ નથી. ભયભીત માણસમાં ભય હોય છે. નિર્ભય માણસમાં પણ ભય તો છુપાયેલો બેઠો હોય છે. ભયભીત અને નિર્ભય બંને દ્વંદ્વ હોય છે અભય નિર્દ્વંદ્વ હોય છે.

આત્મભાવ પ્રગટે તો જ અભય થવાય.

અભય આત્માનું નામ છે.

ગોસ્વામીજી લખે છે -

જે કામી લોલુપ જગ માંહી, કુટિલ કાગ ઇવ સબહિ ડેરાહી.

(૨) સત્ત્વશુદ્ધિ: |

એટલે કે શુદ્ધ અંતઃકરણ, ભેળસેળ વગરનું.

શુદ્ધ પાણીમાં શુદ્ધ દૂધ મેળવીએ તો તે બંને અશુદ્ધ (ભેળસેળીયું) કહેવાય. શુભ અગર અશુભ, કોઈપણ પ્રકારના આગ્રહ વગરનું અંતઃકરણ - Choicelessness.

શુભ આગ્રહ પણ અહંકારને પુષ્ટ કરે છે.

અહંકાર તૂટી જાય એ બીકે માણસ પાપ કરતો નથી.

અહંકાર પુષ્ટ થાય એટલા માટે માણસ પુણ્ય કરે છે.

પાપ અને પુણ્ય કર્મના બીજમાં અહંકાર પડેલો છે.

(૩) જ્ઞાનયોગવ્યવસ્થિત:

તત્વજ્ઞાનને માટે ધ્યાનયોગમાં હંમેશા દ્ર્ઢસ્થિતિ. પરમાત્માના સ્વરૂપને જાણવાને માટે સચ્ચિદાનંદઘન પરમાત્માના સ્વરૂપમાં એકી ભાવથી ધ્યાનથી હંમેશા ગાઢ સ્થિતિ રાખવી પડે.

સતત જાગૃકતા, awareness હોશમાં રહેવું તે, બેહોશ નહિ તે સમ્યક જ્ઞાન. મારો વ્યવહાર મૂર્છિત ના હોવો જોઈએ. અચેતન શક્તિઓ મારી પાસેથી કાંઈ ખોટું ના કરાવી જાય. મારુ તમામ કર્મ - કૃત્ય ચેતન Conscious હોવું જોઈએ. ધક્કો વાગે કે તુરત જ ક્રોધ ના ભભૂકી ઉઠે, તુરત જ વિચલિત ના થઇ જવાય તેનું નામ ધ્યાનયોગવ્યવસ્થિતિ:|

(૪) દાનમ | Non-desire of possession ego.

દાન કરવાની રીત ગીતામાં ભગવાને બતાવી છે.

દાતવ્યમ ઇતિ યત દાનમ |

દાન આપવું તે મારુ કર્તવ્ય છે તેમ સમજીને

દીયતે અનુપકારિણે | ઉપકાર માનવાની પણ આશા રાખ્યા વગર

દેશે કાલે ચ પાત્રે ચ તદ દાનમ સાત્વિકમ સ્મૃતમ || (ગીતા - ૧૭/૨૦)

અદેશકાલે યત દાનમ | દેશકાળ પરિસ્થિતિથી વિપરીત

અપાત્રેભ્યશ્ર દીયતે | કુપાત્રે દાન કરો તે તથા

અસતકૃતમ | તિરસ્કાર કરીને આપેલું દાન

અવજ્ઞાતમ | અવજ્ઞા કરીને આપેલું દાન

તત તામસમ ઉદાહ્રતમ | (ગીતા - ૧૭/૨૨)

(૫) દમ એટલે ઈન્દ્રિયોનું દમન - મનનું શમન

(૬) યજ્ઞ - યજ્ઞ સંબંધી અનેક વાતો ભગવાને ગીતામાં અધ્યાય ૩ (શ્લોક ૯ - ૧૩) અધ્યાય 4 (શ્લોક ૨૧ - ૩૩) તથા અધ્યાય ૧૭ (શ્લોક ૧૧-૧૩)માં કહેલી છે તે જોવા વિનંતી છે.

સમષ્ટિ યજ્ઞ

સૂર્ય, ચંદ્ર, અગ્નિ, પૃથ્વી, પાણી, વાયુ, વૃક્ષ, વનસ્પતિ, નદી, પર્વત, જળચર - સ્થનુંચર - નભચર પ્રાણીઓ બધા જ સ્વાભાવિક યજ્ઞ કરે છે, તે નિષ્કામ ભાવે અને માત્ર પરોપકારાર્થે કરે છે.

પરોપકારાય (યજ્ઞાય) ફલન્તિ વૃક્ષા:

પરોપકારાય દુહન્તિ ગાવઃ |

પરોપકારાય વહન્તિ નદ્ય:

પરોપકારાયર્થમિદમ શરીરમ ||

પિબન્તી નદ્ય: સ્વયમેવ નામ્ભ: |

સ્વયં ન ખાદન્તિ ફલાનિ વૃક્ષા: ||

દરેક બિંદુ દ્વારા મેઘ મોટામાં મોટો યજ્ઞ કરે છે. યજ્ઞાત (યજ્ઞની ભાવનાથી) ભવતિ પર્જન્ય: | મનુષ્યને માટે મોટામાં મોટો યજ્ઞ સમર્પણ યજ્ઞ છે.

ટીપાય તો મૃણમય ઘાટ થઇ શકે

દટાય તો વૃક્ષનું બી બની શકે.

ઘસાય તો ચંદન ગંધ બની શકે

સમર્પણે માનવી દેવ થઇ શકે.

દગ્ધમ દગ્ધમ પુનરપિ પુન: કાંચનમ કાંતવર્ણમ

છિન્નમ છિન્નમ પુનરપિ પુન: સ્વાદુ ચૈવેક્ષુ દંડમ

ધૃષ્ટમ ધૃષ્ટમ પુનરપિ પુન: ચંદનમ ચારુગંધમ

શરીરમાં યજ્ઞ :

શરીરમાં તમામ અંગો યજ્ઞ કરે છે. તેમનામાં organic unity છે. જીભને દાંત કચેરી નાખે તો પણ જીભ દાંતની સેવા કરે અને દાંતમાં ભરાઈ ગયેલું વરિયાળીનું ફોતરું કાઢવા મહેનત કરે. પેટ ખાય પરંતુ તેનું લોહી બનાવીને આખા શરીરને પહોંચાડે. પેટ સંઘરાખોરી ના કરે. સંઘરાખોરી કરે તેને spiritual constipation અગર તો indigestion અગર તો spiritual diarrhea થઇ જાય અને શરીર સમાજના સામ્રાજ્યમાં paralysis થઇ જાય.

રાષ્ટ્ર માટે યજ્ઞ

બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શુદ્ર બધા યજ્ઞ કરે. અબુધ બ્રાહ્મણ, બીકણ ક્ષત્રિય, કાળાબજારિયો વૈશ્ય, અને કામચોર શુદ્ર અયજ્ઞ કરે છે અને તે સમાજને નષ્ટ કરે છે. રાજાનો યજ્ઞ પ્રજાપાલન છે. સૂર્યનો યજ્ઞ પ્રકાશપ્રદાન છે. નિર્બળ માણસ, નિર્બળ રાષ્ટ્ર, અગર નિર્બળ સમાજ સમર્પણ યજ્ઞ ના કરી શકે. નિર્બળ ગાયને વાઘ ફાડી ખાય, અગર બિલાડી ઉંદરને મારી નાખે તેને ગાયનો અગર ઉંદરનો સમર્પણ યજ્ઞ ના કહેવાય.

નિર્બળ રાષ્ટ્ર લૂંટાય તે સમર્પણ યજ્ઞ નહિ. નિર્બળ રાષ્ટ્ર લુંટાવાને યોગ્ય જ છે. શક્તિહીન વ્યક્તિ યજ્ઞ ના કરી શકે. શક્તિશાળીએ સ્વેચ્છાએ કરેલું આત્મસમર્પણ યજ્ઞ છે. પરેચ્છાએ પરાણે કરેલું આત્મસમર્પણ યજ્ઞ નથી. યજ્ઞરૂપી કર્મથી જે કાંઈ પ્રાપ્ત થાય તે વહેંચીને ખાઓ. બીજાઓને તેના sharers ભાગીદાર બનાવો. આનંદને વહેંચો. Laugh and the world will laugh with you.

જીસસ કહે છે - જેની પાસે આપવાની હિંમત નથી તે લેવાને પણ પાત્ર નથી. લઈને બેસી રહે, સંતાઈ જાય તે ચોર છે.

तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ ગીતા - ૩/૧૨ ॥

भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ॥ ગીતા - ૩/૧૩॥

ઘરમાં યજ્ઞ

માતાપિતા બાળકો માટે યજ્ઞ (સ્વાર્થત્યાગ) કરે છે. પતિ-પત્ની, ભાઈ-ભાઈ વગેરે એકબીજા માટે યજ્ઞ કરે છે. યજ્ઞ સ્વભાવ બની જાય છે. યજ્ઞથી અલગ થાય તે માનવતા ગુમાવે છે. અહિંસા યજ્ઞ છે. નમ્રતા યજ્ઞ છે. મીઠી વાણી યજ્ઞ છે. તમામ સદગુણો યજ્ઞ છે. આવા યજ્ઞો માણસે સતત કરતા રહેવું જોઈએ.

(૭) સ્વાધ્યાય

વેદ્શાસ્ત્રોના પઠન-પાઠનપૂર્વક ભગવાનના નામગુણોનું સંકીર્તન તે સ્વાધ્યાય કહેવાય.

(૮) તપ

કાયિક, વાચિક, માનસિક તપ ગીતા અધ્યાય - ૧૭ ના શ્લોક ૧૪-૧૬ માં બતાવેલા છે. અને તેના પ્રકાર સાત્વિક, રાજસિક, અને તામસિક તપ ગીતા અધ્યાય ૧૭ના શ્લોક ૧૭ - ૧૯ માં બતાવેલા છે. તે વાંચી જવા વિનંતી છે.

મનને શાંત રાખવું - દુષ્ટ શબ્દ ના બોલાવો તે પણ તપ છે.

(૯) આર્જવમ

No Crookedness. શરીર અને ઈન્દ્રીયો સહીત અંતઃકરણની સરળતા ભગવાન કહે છે.

નિર્મલ મન જન સો મોહી પાવા, મોહી છલ છિદ્ર કપટ નહિ ભાવ

સરલ સુભાઉ ન મન કુટીલાઈ, જથા લાભ સંતોષ દ્રઢાઈ.

(રામ ચરિત માનસ)

(૧૦) અહિંસા

મન - વાણી - કાયાથી કોઈનું કિંચિત કુડુ થાય નહિ.

(૧૧) સત્યમ

સત્યમ બ્રૂયાત પ્રિયં બ્રૂયાત, ન બ્રૂયાત સત્યમ અપ્રિયમ |

પ્રિયં ચ નાનૃતમ બ્રૂયાત, એષ: ધર્મ: સનાતન: ||

સત્યના બાર ભેદ શાસ્ત્રોએ બતાવ્યા છે:

અમિથ્યાવચનમ, સત્યમ, પ્રતિજ્ઞાપરિપાલનં

પ્રિયંવાક્યમ, ગુરો: સેવા દ્રઢમ ચૈવ વ્રતં કૃતમ |

આસ્તિકયંમ, સાધુસંગશ્ચ, પિતુઃ માતુ: પ્રિયંકર: ||

શુચિત્વં દ્વિવિધમ ચૈવ હ્રીં: અસંચય એવ ચ ||

(૧૨) અક્રોધ: એટલે અન્યને પીડાના કારણરૂપ ચિત્તવિકારનો અભાવ

ઉત્પન્નાયાં વિક્રિયાયાં ઉપશમનમ |

(૧૩) ત્યાગ: કર્મોમાં કર્તાપણાના અહંકારનો ત્યાગ, ઈશ્વરાર્પણ બુદ્ધિથી કરેલા કર્મોના ફળની આસક્તિનો ત્યાગ, આત્મકલ્યાણથી વિરોધી પરિગ્રહનો ત્યાગ.

(૧૪) શાંતિ: એટલે અંતઃકરણની ઉપરામતા અર્થાત ચિત્તની ચંચળતાનો અભાવ. અંતઃકરણનો ઉપશમ

(૧૫) અપૈશુનમ એટલે બીજા આગળ પારકાના દોષો પ્રગટ ન કરવા. બીજાની એબ ઉઘાડી ન કરવી તે.

અઘ કિ પિશુનતા સમ કછુ આના (રામ ચરિત માનસ)

(૧૬) દયા ભુતેષુ સર્વભૂત પ્રાણીઓમાં હેતુરહિત દયા. જેમ વહેતુ પાણી માર્ગમાં ખાબોચીયું આવે તો તે ભરી નાખ્યા વગર આગળ વધતું નથી તેમ દયાળુ પુરુષ દુઃખી માણસનું દુઃખ દૂર કર્યા વગર આગળ વધે નહિ.

સંત હૃદય નવનીત સમાના, કહા કવિન્હ પર કહા ન જાના |

નિજ પરિતાપ દ્રવહી નવનીતા, પરદુઃખ દ્રવહી સંત સુપુનિતા ||

રામ ચરિત માનસ)

દયાના છ પ્રકાર:

પરોપકારો દાનમ ચ સર્વદા સ્મિતભાષણમ |

વિનયો ન્યૂનતા ભાવો સ્વીકાર: સમતા મતિ: ||

(૧૭) અલોલુપ્ત્વમ એટલે સ્પૃહાનો, લોભનો અભાવ. ઇન્દ્રિયોના વિષયોની સાથે સંયોગ હોવા છતાં પણ આસક્તિ ના થવી.

વિકારહેતો: સતિ વિક્રીયન્તે |

યેષામ નચેતાંસિ સ એવ ધીર: ||

(૧૮) માર્દવમ એટલે કોમળતા. મનની તેમ જ વાણીની.

(૧૯) હ્રીં : લોક અને શાસ્ત્રથી વિરુદ્ધ આચરણમાં લજ્જા.

કિમપિ શુદ્ધમ લોકવિરુદ્ધમ ન કરણીયમ નાચરણીયમ |

(૨૦) અચાપલમ એટલે વ્યર્થ ચેષ્ટાઓનો અભાવ.

વૃથા વાદ ગતિ સ્મૃતિશ્ચ (શ્રીમદ્ ભાગવત)

(૨૧) તેજ: ચામડીની ચમક, નૂર કે લાલી નહિ. પરંતુ પ્રાગલ્ભ્ય, પ્રભાવશાળીપણું. દુષ્ટોથી દબાવું નહિ. બુદ્ધિની સૂક્ષ્મતા, જેના પ્રભાવથી તેમના સામે વિષયાસક્ત અને નીચ પ્રકૃતિવાળા મનુષ્ય કરતા પણ ખોટું કરતા ડરે.

અહો પ્રભાવ: તપસામ |

ઇયં શાંત અપિ મૂર્તિ: ભયમ એવ ઉપજનયતિ પ્રથમોપગતસ્ય | (કાદમ્બરી)

(૨૨) ક્ષમા: વક્ષ:સ્થલમાં ભૃગુપાદચિહનધારી વિષ્ણુ એ જ સાક્ષાત દેહધારી ક્ષમાની મૂર્તિ.

ક્ષમા વીરસ્ય ભૂષણમ |

જેનામાં જીવાડવાની તાકાત હોય તે જ મારી શકે.

(૨૩) ધૃતિ : ધનહાનિ, ઇષ્ટ મિત્રનો વિયોગ, શરીર - ઇન્દ્રિયોના થાકથી ઉત્પન્ન થયેલા ખેદને રોક્વાવાળી અંતઃકરણની વૃત્તિ વગેરેને ધૃતિ કહેવાય.

મહત્યામ અપિ આપદિ કૃતકર્તવ્યતા અવધારણમ (નિશ્ચય) ઇતિ ધૃતિ: |

ગીતામાં સાત્વિક, રાજસી અને તામસી એમ ત્રણ પ્રકારની ધૃતિ ૧૮માં અધ્યાયના ૩૩-૩૪-૩૫ શ્લોકમાં વર્ણવી છે, તે વાંચવા વિનંતી છે.

(૨૪) શૌચમ્ બહાર અને આંતરિક શુદ્ધિ

સબાહયાભ્યન્તર - શુચિ: | મન-બુદ્ધિની નિર્મળતા

ગીતા અધ્યાય - ૧૩/૭ નો ભાવાર્થ વાંચશો.

(૨૫) અદ્રોહ : કોઈપણ પ્રાણી-વ્યક્તિમાં શત્રુભાવ ન હોવો.

(૨૬) ન અતિમાનિતા - પોતામાં પૂજ્યતાના અભિમાનનો અભાવ.

હું મોટો મુજને સૌ પૂજે એ અભિમાન ધરાય નહિ.