શુભ કર્મનું ફળ સુખ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો પડે અને પાપકર્મનું ફળ દુઃખ ભોગવવા પણ દેહ ધારણ કરવો જ પડે. ફળ ભોગવવા માટેનું સાધન દેહ છે. દેહ ધારણ કરે તો જ ફળ ભોગવી શકાય. એટલે શુભ અગર અશુભ કર્મના ફળ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો જ પડે અને એટલે જન્મ-મરણના ચક્કરમાં આવવું જ પડે.
જ્યાં સુધી જન્મ-મરણના ચક્કર રહે ત્યાં સુધી મોક્ષ મળ્યો ગણાય નહિ. દેહ જ ધારણ ના કરવો પડે તેવી પરિસ્થિતિનું નામ મોક્ષ અને જ્યાં સુધી શુભ અગર અશુભ કર્મોના ઢગલા સંચિત કર્મમાં જમા થયેલા છે, અને તે પુરેપુરા ભોગવી ના લેવાય ત્યાં સુધી આ સંસારચક્ર ચાલ્યા જ કરે. દેહ ધારણ કરવો પડે એ જ ખરું બંધન છે. શુભ કર્મના ફળસ્વરૂપે સુખ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો પડે તે સોનાની બેડી અને અશુભ કર્મના ફળસ્વરૂપે દુઃખ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો પડે તે લોખંડની બેડી છે. પરંતુ બંને રીતે શુભ અને અશુભ બંને પ્રકારના કર્મોના ફળ ભોગવવા માટે જીવને દેહ ધારણ કરવાની ફરજ પડે છે અને તે રીતે બંને શુભ અગર અશુભ કર્મ, એટલે કે કર્મ માત્ર જીવને બંધનકર્તા છે તે જ જીવને બંધન જન્મ-મરણની બેડી પહેરાવી દે છે. પછી તે બેડી સોનાની હોય કે લોખંડની હોય, પરંતુ આખરે બંધન તો રહે જ. સુપાત્રે દાન કરો તો તેનાંય ફળરૂપે સુખ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો પડે.
સુપાત્રદાનાત્ ચ ભવેત્ ધનાઢ્યો, ધનપ્રભાવેણ કરોતિ પુણ્યમ્।
પુણ્ય પ્રભાવાત્ સુરલોક વાસી, પુનર્ધનાઢ્યો પુનરેવ ભોગી ||
અને કુપાત્રે દાન કરો તો તેના ફળસ્વરૂપે દુઃખ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો પડે.
કુપાત્રદાનાત્ ચ ભવેત્ દરિદ્રો, દારીદ્વય દોષેણ કરોતિ પાપમ્ |
પાપ પ્રભાવત નરકં પ્રયાતિ, પુનર્દરિદ્રો પુનરેવ પાપી ||
અને બંને પ્રકારે સવળી અગર તો અવળી ઘંટી સંસારચક્રની ફર્યા જ કરે છે, અને તેમાં જીવમાત્ર પિલાયા જ કરે છે. મોક્ષ મળતો નથી. કારણ કે નવા નવા ક્રિયમાણ કર્મ તે સતત કરતો જ રહે છે. તેમાંથી જે તાત્કાલિક ફળ આપતા નથી, તેવા કર્મો સંચિત કર્મોમાં જમા થતા જાય છે, જેના અનેક હિમાલય ભરાય તેટલા જબરદસ્ત ઢગલા થયેલા છે અને પ્રારબ્ધ બનતા જાય તેટલા જ ફળ પ્રારબ્ધ ભોગવવાને અનુરૂપ શરીર જીવ ધારણ કરતો રહે અને તે જીવનકાળ દરમિયાન પાછા બીજા અનેક જન્મો લેવા પડે તેટલા નવા ક્રિયમાણ કર્મો ઉભા કરતો જાય. આ રીતે આ સંસારચક્રનું વિષચક્ર અનાદિકાળથી ચાલતું આવે છે અને તે અનંતકાળ સુધી ચાલતું રહેવાનું. મહર્ષિ પતંજલિ કહે છે કે –
સતિ મૂલે તદ્વિપાક: જાતિ: આયુ: ભોગા: |
જ્યાં સુધી કર્મરૂપી મૂળ છે, ત્યાં સુધી શરીરરૂપી વૃક્ષ ઉગવાનું અને તેમાં જાતિ, આયુષ્ય અને ભોગરૂપી ફળ લાગવાના.
ઘણા માણસો એમ સમજે છે કે કદાચ ત્રણ મણ પાપકર્મ કરીશું તો ત્યાર પછી, તેની સામે પાંચ મણ પુણ્યકર્મ કરી નાખીશું એટલે પાંચ મણ પુણ્યમાંથી ત્રણ મણ પાપ બાદ કરતા માત્ર બે મણ પુણ્ય જ ભોગવવાનું રહેશે અને ત્રણ મણ પાપ ભોગવવું નહિ પડે. આ ગણિત ખોટું છે. કર્મના કાયદામાં બાદબાકી નથી. તેમાં સરવાળો કરવાનો હોય છે. તમે ત્રણ મણ પાપકર્મ કરો અને પાંચ મણ પુણ્યકર્મ કરો તો તમારે આઠ મણ કર્મના ફળ ભોગવવા જ પડે. પાંચ મણ પુણ્ય કર્મના ફળસ્વરૂપે પાંચ મણ સુખ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો પડે અને ત્રણ મણ પાપકર્મના ફળસ્વરૂપે ત્રણ મણ દુઃખ ભોગવવા પણ દેહ ધારણ કરવો પડે, એમ સરવાળો કરીને આઠ મણ પાપ-પુણ્યના ફળસ્વરુપે આઠ મણ સુખ-દુઃખ ભોગવવા દેહ ધારણ કરવો પડે.
