ક્રિયમાણ કર્મ પાકીને પ્રારબ્ધરૂપે આવીને સામ ખડા થયા છે, તે તો ભોગવે જ છૂટકો. જીવનકાળ દરમિયાન જેટલા પ્રારબ્ધથી કર્મ ભોગવવાના નક્કી થયા છે તેટલા પુરેપુરા ભોગવી લીધા પછી જ દેહ છૂટે, તે પહેલા નહિ. તેમાંથી કોઈ છટકી શકે નહિ. મોટા જ્ઞાનીઓ, મહર્ષિઓ, વિદ્વાનોએ પણ પ્રારબ્ધમાંથી છટકવા પ્રયત્ન કર્યોં નથી અને છટકી શક્યા પણ નથી. અગાઉ પરીક્ષિત વગેરેનો દાખલો આપીને આ વાત સ્પષ્ટ કરેલી છે.

પ્રારબ્ધવશ ફળસ્વરૂપમાં જે પ્રાપ્ત થવાનું છે તે તો અવશ્ય થવાનું જ. ગૃહકલેશના કારણે ભગવાન રામને જયારે વનમાં જવાનું થયું, ત્યારે ભરતજીને અત્યંત દુઃખ થયું. તે વખતે મહર્ષિ વશિષ્ઠ તેમને આશ્વાસન આપતા જણાવે છે કે –

સુનહુ ભરત ભાવી પ્રબલ, બિલખિ કહેઉ મુનિનાથ ।

હાનિ લાભુ જીવનુ મરનુ, જશ અપજશ બિધિ હાથ ॥

(અયોધ્યા કાંડ – ૧૭૧)

હાનિ, લાભ, જીવન, મરણ, જશ, અપજશ એ બધું જ પ્રારબ્ધને વશ છે, હાનિ થવી અગર લાભ થવો, જીવન થવું અગર મરણ થવું, જશ મળવો કે અપજશ મળવો તે બધું  નિશ્ચિત થયું હોય તે પ્રમાણે જ બનેં છે.

રામાયણનો આખો ઇતિહાસ વાંચી જાઓ તો તેના દરેક પ્રસંગોમાં આ વાત ગોસ્વામીજીએ બહુ જ ખૂબીથી રજુ કરી છે.

હાનિ કોને થઇ અને લાભ કોને થયો તે જુઓ: હાનિ કૌશલ્યાને થઇ - ખુદ ભગવાન રામની માતા - કૌશલ્યાને પોતાની વૃદ્ધાવસ્થામાં પોતાના જુવાન દીકરા-વહુને યૌવનમાં વનમાં મોકલવા પડયા. હાનિ કૌશલ્યાને થઇ અને લાભ શબરીને થયો. ઘેર બેઠા ભગવાન પધાર્યા. કૌશલ્યા રામની સગી મા થતી હતી તેને હાનિ થઇ અને શબરી તેમની કોઈ સગી નહોતી તેને લાભ થયો.

જુઓ, જીવન કોનું થયું અને મરણ કોનું થયું? જીવન અહલ્યાનું થયું અને મરણ રાજા દશરથનું થયું. જેના ચરણની રજના સ્પર્શ માત્રથી અહલ્યાને જીવન મળ્યું તે પરાત્પર બ્રહ્મ ભગવાન રામ પોતાના પિતાનું મરણ રોકી શક્યા નહિ. પ્રારબ્ધ બળવાન છે.

આગળ જુઓ:

જશ કોને મળ્યો અને અપજશ કોનો થયો? અપજશ કૈકેયીને મળ્યો. કૌશલ્યા કરતા પણ કૈકેયીને પ્રેમ રામ ઉપર અધિક હતો. છતાં કૈકેયીને એવી કાળી ટીલી ચોંટી કે જગતના બધા માણસો - સ્ત્રીઓ અને પુરુષો જયારે જયારે રામાયણ વાંચે, ત્યારે કૈકેયી ઉપર ધિક્કાર વરસાવે છે. કોઈ માણસ પોતાની દીકરીનું નામ કૈકેયી ના પડે. રામને કૌશલ્યા કરતા પણ કૈકેયી પર અધિક પ્રેમ હતો, છતાં કૈકેયીને અપજશ મળ્યો. કૈકેયીનું આત્મબળ એટલું બધું જોરદાર હતું કે ભગવાન રામે પોતાને રાક્ષસકુળના સંહાર માટે જે નાટક ભજવવાનું હતું તેમાં ખલનાયકનો પાઠ ભજવવા માટે કૈકેયી માતાને પસંદ કર્યા. ઘણો અપવાદ-નિંદા સહન કર્યા, રંડાપો વહોર્યો, છતાં કૈકેયીએ પોતાને જે પાત્ર ભજવવાનું હતું તે બરાબર મક્કમતાપૂર્વક ભજવી બતાવ્યું. કૌશલ્યા અગર સુમિત્રાને આ ખલનાયકનો(Villian) પાઠ ભજવવાનું સોંપ્યું હોત તો તેઓ લોકોના અપવાદ, નિંદા, અને રંડાપાની કાળી ટીલીની કલ્પના માત્રથી ધુજી ઉઠત અને ફસકી જાત. પોતાની સગી મા કરતા પણ અધિક વહાલા એવા કૈકેયી માતાને ભગવાનના આ નાટકમાં અપજશ મળ્યો અને આ નાટકમાં ખરો જશ વાનરો લઇ ગયા. રાવણની સાથે યુદ્ધ કરતી વખતે અયોધ્યાની મિલિટરીની એકપણ બેટેલિયન કામમાં ના આવી. વાનરોનું લશ્કર રામ જેવા રામને રાવણ સાથેના યુધ્ધમાં જીતાડવાનો જશ લઇ ગયું.

માટે મુનિ વશિષ્ઠ કહે છે -

હાનિ લાભુ જીવનુ મરનુ, જશ અપજશ બિધિ હાથ ॥

પ્રારબ્ધમાં જે હાનિ, લાભ, જીવન, મરણ નક્કી થયા હોય તે કોઈ મિથ્યા કરી શકતું નથી. જીવનના શેતરંજમાં જીવ માત્ર પ્યાદા છે. જગતના નાટકમાં પરમાત્મા દરેક જીવને તેના પ્રારબ્ધવશાત જે પાઠ ભજવાવે છે તે પ્રમાણે જીવને પ્રારબ્ધ ભોગવવાનો પાઠ ભજવવો જ પડે.

ઘણા માણસો જ્યોતિષનો આશરો લઈને પ્રારબ્ધ જાણવા પ્રયત્ન કરે છે. પ્રારબ્ધને અગાઉથી કદાચ જાણીએ તો પણ પ્રારબ્ધ છોડે નહિ. જ્યોતિષશાસ્ત્ર છે તે Complete Science  ૧ + ૧ = ૨ જેવું સ્પષ્ટ ગણિતશાસ્ત્ર છે. જ્યોતિષશાસ્ત્ર તદ્દન સાચું છે પરંતુ તેને જોનારા ઘણે ભાગે ખોટા હોય છે, ધંધાદારી હોય છે, એટલે જ્યોતિષશાસ્ત્ર વગોવાય છે.

પ્રારબ્ધવશાત ફળરૂપમાં જે પ્રાપ્ત થવાનું તે તો અવશ્ય થવાનું જ. તેમાં નિમિત્ત ત્રણ થઇ શકે:

૧. સ્વેચ્છા             ૨. પરેચ્છા             ૩. અનિચ્છા

(૧) સ્વેચ્છાકૃત - ફળભોગ

કોઈ ફળભોગને માટે, કોઈ કર્મ તમારી પોતાની ઈચ્છાથી બની જાય તે 'સ્વેચ્છાકૃત-ફળભોગ' કહેવાય. જેમ કે આગમાં હાથ નાખવાની ઈચ્છા થવાથી આગમાં હાથ નાખવો અને તેનાથી દાઝી જવું તે સ્વેચ્છાકૃત-ફળભોગ કહેવાય.

(૨) પરેચ્છાકૃત - ફળભોગ

કોઈ પ્રારબ્ધ ફળભોગ 'પરેચ્છાકૃત' બીજાની ઈચ્છાથી થાય છે, દાખલા તરીકે માણસને આપણું સારું અગર બૂરું કરવાની ઈચ્છા થાય અને તે ઈચ્છાને વશ થઈને આપણું સારું અગર બૂરું કરે અને તેનું આપણને સારું અગર બૂરું ફળ ભોગવવું પડે. મારા ઘરમાં આગ લાગવાની છે તેવું મારુ પ્રારબ્ધ બંધાયેલું છે અને કોઈ માણસ મારા પરના દ્વેષભાવથી મારુ ઘર સળગાવે છે અને તે રીતે બીજાની ઈચ્છાથી હું મારુ પ્રારબ્ધ ભોગવું.

(3) અનિચ્છાકૃત-ફળભોગ

પ્રારબ્ધ તો ભોગવવું જ પડે, પરંતુ તે ફળ ભોગવવાની આપણી ઈચ્છા ના હોય છતાં અનિચ્છાએ પણ આપણે ફળ ભોગવવું પડે. દાખલા તરીકે અકસ્માતે કોઈ ઝાડ અગર મકાન આપણી પર તૂટી પડે, અગર તો આપણે સલામત જગ્યાએ ફૂટપાથ ઉપર ઉભા હોઈએ છતાં મોટર ડ્રાઇવરની ભૂલથી અગર બ્રેક ફેલ થઇ જવાથી મોટર ફૂટપાથ પર ચઢી જાય અને આપણને ઘાયલ કરી નાખે.

આ પ્રમાણે પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં પરતંત્ર હોવા છતાં સ્વેચ્છાકૃત તથા પરેચ્છાકૃત ફળ ભોગવતી વખતે આપણે કામનાઓ અને વાસનાઓ અગર રાગદ્વેષને વશ થઈને જે નવા ક્રિયમાણ કર્મ કરીએ છીએ તે ફરી પાછા સંચિતમાં જમા થાય છે અને કાળે કરીને તે પાકીને પાછા પ્રારબ્ધરૂપે આપણી સામે આવીને ઉભા રહે છે.

બુદ્ધિ: કર્માનુસારિણી:

પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં જીવ પરતંત્ર છે માટે તેની બુદ્ધિ પ્રારબ્ધ-કર્મને અનુસરે છે. જે પ્રકારનું પ્રારબ્ધ ભોગવવાનું હોય તે પ્રમાણેની બુદ્ધિ સૂઝે છે. બુદ્ધિ પ્રારબ્ધકર્મ ભોગવવામાં પ્રેરણા કરે છે. ગમે તેવો બુદ્ધિશાળી માણસ હોય તો પણ પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં અવળી બુદ્ધિ વાપરતો દેખાય છે.

આપણને નવાઈ લાગે કે આટલો બધો બુદ્ધિશાળી માણસ કોઈથી ઠગાય નહિ અને કોઈની ચુંગાલમાં આવે નહિ ને આમાં કેમ ફસાયો? પણ તેનું પ્રારબ્ધ કર્મ તેને એવી બુદ્ધિ સુઝાડે કે ઓછી બુદ્ધિવાળો માણસ પણ જે ભૂલ ના કરે તેવી બાબતમાં આવો મહાન બુદ્ધિશાળી માણસ પણ ફસાય. કારણકે પ્રારબ્ધ કર્મ તેને ફળ ભોગવવા માટે એવા પ્રકારની બુદ્ધિ સુઝાડે.

એક ઉંદર આખી રાત અંધારામાં એક ખૂણામાં પડેલો કરંડિયો કોતરવાની જહેમત ઉઠાવે છે. તે એવી કામના અગર વાસનાથી કરંડિયાને કોતરે છે કે તેમાંથી તેને સફરજન, કેરી, નારંગી, મોસંબી, મીઠાઈ વગેરેની પ્રાપ્તિ થશે. પરંતુ કરંડિયામાં જયારે તે મોટું બાકોરું પડે ત્યારે તેમાંથી સાત દિવસનો ભૂખ્યો એક મોટો સાપ નીકળે અને ઉંદરને ખાઈ જાય છે. ઉંદરની કુશાગ્ર બુદ્ધિ અને કરંડિયો કોતરવાની તેની આવડત તેના મોતનું કારણ બનેં છે, કારણ કે પ્રારબ્ધમાં તે પ્રમાણેનું મોત તેનું નિર્માણ થયેલું છે અને ભૂખ્યા સાપને આ પ્રમાણે ખોરાક પ્રાપ્ત થવાનું પ્રારબ્ધ નિર્માણ થયેલું છે જે તેને વિના પ્રયાસે મળી જાય

એક મંકોડાનું પ્રારબ્ધ મોટર તળે ચગદાઈ મરી જવાનું નિર્માણ થયેલું હોય તો તે મંકોડો જયારે સડક ઉપરથી પસાર થતો હોય અને મોટર સામે આવતી દેખે કે તુરત જ તે પોતાનો બચાવ કરવાની પ્રબળ ઈચ્છાથી ધસમસતો દોડતો મોટરના પૈડાં તરફ જ દોડ મૂકે અને ચગદાઈ જાય. બચવાની ઈચ્છાથી કરેલા પુરૂષાર્થ - તેના પ્રારબ્ધ અનુસાર તેની બુદ્ધિ - તેને મોટરના પૈડાં તરફ જ દોટ મુકાવે. પ્રારબ્ધ પ્રમાણે જ તેને બુદ્ધિ સૂઝે અને જાણીજોઈને પુરૂષાર્થ કરીને પણ મોટરના પૈડાં તળે ચગદાઈ જવાનું પ્રારબ્ધ ભોગવે. કંઈ પણ પુરૂષાર્થ ના કરે અને જ્યાં છે ત્યાંનો ત્યાં જ ઉભો રહે તો બચી જાય પરંતુ તેનું પ્રારબ્ધ ભોગવવા માટે તેની બુદ્ધિ તેને પૈડાં તરફ દોટ મુકવાની જ પ્રેરણા કરે, પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં બુદ્ધિ કર્મને અનુસરે છે. જેવું કર્મ તેવી બુદ્ધિ સૂઝે.

ગોસ્વામી તુલસીદાસજી કહે છે –

તુલસી જસિ ભવિતવ્યતા, તૈસી મિલહી સહાય |

આપુનું આવહિ તાહિ પહીં, તાહિ તહાં લે જાઈ ||

(બાલકાંડ, રામ ચરિત માનસ)

જે બનવાકાળ હોય ત્યાં તમારું કર્મ કાં તો તમને ઘસડતાં ઘસડતાં લઇ જાય અગર તો તે ઘસડાતું ઘસડાતું તમારી પાસે આવે અને ગમે તેમ કરીને તમને પ્રારબ્ધફળ ભોગવાવે ત્યારે જ છાલ છોડે.

પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં ભલભલા જ્ઞાની અને મહાન બુદ્ધિશાળીની બુદ્ધિ પણ અવળી ફરી જાય છે. પુરાણો અને શાસ્ત્રો તેની સાક્ષી પુરે છે કે –

અસંભવમ હેમમૃગસ્ય જન્મ, તથાપિ રામો લુલુબહે મૃગાય |

પ્રાયઃ સમાપન્નમ વિપત્તિકાળે, ધિયોપિ પુંસામ મલીનાભવન્તિ ||

સોનાનો મૃગ હોવો અસંભવિત હોવા છતાં રામ જેવા રામ પણ, તેમાં લોભાયા કારણ કે આગળ કોઈ મહાન પ્રારબ્ધ નિર્માણ થયેલું છે. એટલે તે ભોગવવા માટે મહા બુદ્ધિશાળી માણસની પણ બુદ્ધિ પ્રારબ્ધ તરફ દોરાય છે.

ન નિર્મિત: કેન ન દૃષ્ટપુર્વ:, ન શ્રૂયતે હેમમય: કુરઙ્ગ: |

તથાપિ તૃષ્ણા રઘુનંદસ્ય, વિનાકાળે વિપરીત બુદ્ધિ: ||

સોનાનો મૃગ બ્રહ્માની સૃષ્ટિમાં કોઈ જગ્યાએ નિર્માણ થયેલો કોઈએ જોયો પણ નથી અને સાંભળ્યો પણ નથી છતાં તેમાં ભગવાન રામને તૃષ્ણા જાગી, કારણ કે મારીચ, રાવણ અને તમામ રાક્ષસકુળના વિનાશ માટે ભગવાન રામને આવી બુદ્ધિ સૂઝી.

કેવો હતો રાવણ તત્વવેત્તા, નવે ગ્રહો નિકટમાં રહેતા,

હરી સીતા કષ્ટ લહ્યું કુબુદ્ધિ, વિનાશકાળે વિપરીત બુદ્ધિ.

રાવણ મહા જ્ઞાની હતો. તમામ વેદોમાં પારંગત હતો. ભગવાન શંકરનો પરમ ભક્ત હતો. પુલસ્ત્ય કુળનો પવિત્ર બ્રાહ્મણ હતો. મહા શક્તિશાળી હતો. નવે ગ્રહો તેની તહેનાતમાં રહેતા હતા. પવનદેવ તેના મહેલમાં પૂંજો કાઢતા હતા. વરુણદેવ તેના મહેલોમાં પાણી ભરતા હતા. આવો જ્ઞાની અને શક્તિશાળી રાજા હોવા છતાં તેની બુદ્ધિ વિપરીત થઇ ગઈ. પ્રારબ્ધવશાત તેની બુદ્ધિ સીતાના હરણમાં વપરાઈ ગઈ.

કેવા હતા કૌરવ કાળજ્ઞાની, (પણ) કુસંપમાં પાછી કરી ન પાની,

કપાઈ મુવા દ્વેષ સહિત ક્રોધી, વિનાશકાળે વિપરીત બુદ્ધિ.

કૌરવો મૂર્ખ નહોતા. ગુરુ દ્રોણના શિષ્ય હતા. યુધિષ્ઠિર અર્જુનની સાથે ભણતા હતા. ધર્મ એટલે શું અને અધર્મ એટલે શું? તેનું તેમને ભાન હતું. ખુદ દુર્યોધને મહાભારતમાં કબુલ કરેલું કે:

જાનામિ ધર્મં ન ચ મે પ્રવૃત્તિ:, જાનામિ અધર્મમ ન ચ મે નિવૃત્તિઃ ।

કેનાપિ દેવેન હૃદિ સ્થિતેન, યથા નિયુક્તોઽસ્મિ તથા કરોમિ ॥

ધર્મ અને અધર્મનું ભાન હોવા છતાં અંત:કરણમાં પડેલી કામનાઓ અને વાસનાઓ પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં બુદ્ધિ અવળી ફેરવી નાખે છે.

કર્મ બુદ્ધયાનુસારિણમ :

તેથી ઉલ્ટું, ક્રિયમાણ કર્મ કરવામાં જીવ સ્વતંત્ર હોવાથી તેનું તેવું ક્રિયમાણ કર્મ તેની શુદ્ધ અગર અશુદ્ધ બુદ્ધિને અનુસરે. જેટલી બુદ્ધિ શુદ્ધ અને સાત્વિક, તેટલું નવું ક્રિયમાણ કર્મ શુદ્ધ અને સાત્વિક બનેં છે. ભગવદ્દ ગીતામાં તેને "વ્યાવસાયાત્મિકા” બુદ્ધિ કહે છે.

નવા ક્રિયમાણ કર્મમાં બુદ્ધિ પર માણસોનો કાબુ રહે છે, અને તેમાં વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિનો જેટલો ઉપયોગ કરે તેટલું તે સારું કર્મ કરી શકે છે. પરંતુ જન્મ-જન્માંતરની કામનાઓ અને વાસનાઓમાં લપરડા જેના અંત:કરણના પટ ઉપર પડેલ છે તે જીવ કામનાઓ અને વાસનાઓને વશ થઇ જાય છે અને તેની બુદ્ધિ તેને નવા ખોટા ક્રિયમાણ કર્મ કરાવે છે, જે ભવિષ્યમાં પ્રારબ્ધ થઈને તેની સામા આવે છે. આ માણસ પોતાની કામનાઓ અને વાસનાઓ ઉપર જો બરાબર કાબુ રાખે (જે તેના હાથની વાત છે અને તે કાબુ રાખવામાં તેને પરમાત્માએ સ્વતંત્રતા આપેલી છે.) તો તેની બુદ્ધિ વ્યવસાયાત્મિકા એટલે વિશુદ્ધ અને સાત્વિક બનેં અને તે કુકર્મ કરતા તેને અટકાવે અને ધર્મ, ન્યાય, નીતિથી વર્તવામાં મદદ કરે.

ઉપર પ્રમાણે પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં 'બુદ્ધિ: કર્માનુરિણી' - બુદ્ધિ કર્મને અનુસરે છે, જયારે ક્રિયમાણ કર્મ કરવામાં 'કર્મ બુદ્ધયાનુંસારિણમ' - કર્મ બુદ્ધિને અનુસરે છે. પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં કર્મ તેવી બુદ્ધિ થાય અને ક્રિયમાણ કર્મમાં જેવી બુદ્ધિ તેવું કર્મ થાય. પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં બુદ્ધિ પૂર્વકૃત કર્મના કહ્યામાં રહીને વર્તે છે. જયારે નવા ક્રિયમાણ કર્મમાં કર્મ બુદ્ધિના કહ્યામાં રહીને બનેં છે.