આપણે ઉપર જોઈ ગયા તેમ ક્રિયમાણ કર્મને નિયંત્રિત કરવામાં જેમ નિષ્કામ કર્મયોગ મદદ કરે છે, તેમ પ્રારબ્ધ કર્મને નિયંત્રિત કરવામાં ભક્તિયોગ મદદ કરે છે. ભગવાનની ભક્તિ કરવાથી પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં ઘણી જ રાહત થાય છે તે હકીકત છે. શાસ્ત્રો અને સંતો તેની સાક્ષી પુરે છે, પરંતુ ભગવાનની ભક્તિ એટલે શું? તે સ્પષ્ટ સમજી લેવું જોઈએ.

ભગવાનની ભક્તિ એટલે ભગવાનનું કહ્યું કરવું તે. હું મારા બાપની ભક્તિ કરું, તેમનું નામ લીધા કરું, તેમના ગુણ ગાયા કરું, પરંતુ તેમનું કહ્યું ના કરું, તે મને ભણવા બેસવાનું કહે તો ભણવા ના બેસું, તે મને તોફાન ના કરવાનું કહે તો પણ તોફાન કર્યા જ કરું, તો તે મારા બાપની ભક્તિ કરી ગણાય જ નહિ. ઉલટું, મારા ઊંધા કર્મથી હું તેને ઉદ્વેગ કરાવું તેવું થાય.

ધર્મથી ભગવાનની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલે નહિ અને ભગવાનની ભક્તિ એટલે માત્ર તેનું નામ લેવું, ગુણ ગાવા, ટીલા-ટપકા કરવા કે મંદિરમાં દર્શન કરવા જવું વગેરે એટલું જ સમજે તો તે ભક્તિ ગણાય જ નહિ. માત્ર આખી રાત કાંસી-જોડા કુટવાથી ભગત થવાતું નથી. ભગવાને ભક્તના લક્ષણો ભગવદ્દ ગીતાના બારમાં અધ્યાયમાં છેલ્લા શ્લોકોમાં ગણાવ્યા છે. તેમાં ભગવાને એવું કહ્યું નથી કે જે ચાર ફૂટની ચોટલી રાખશે, અગર તો દોઢ ફૂટની દાઢી રાખશે, અગર તો લુંગી કે જનોઈ પહેરશે તે જ મારો ભક્ત ગણાશે. ભક્તના લક્ષણો ભગવાને સ્વમુખે ગીતામાં નીચે પ્રમાણે ગણાવ્યા છે –

અદ્વેષ્ટા સર્વભૂતાનાં મૈત્રઃ કરુણ એવ ચ । 

નિર્મમો નિરહઙ્કારઃ સમદુઃખસુખઃ ક્ષમી ॥

સન્તુષ્ટઃ સતતં યોગી યતાત્મા દૃઢનિશ્ચયઃ ।

મય્યર્પિતમનોબુદ્ધિર્યો મદ્ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દ ગીતા - ૧૨/૧૩-૧૪)

-- વગેરે ભક્તના લક્ષણો ભગવાને ગણાવ્યા છે, અને એવા લક્ષણોવાળો માણસ મારો ભક્ત કહેવાશે અને તે મને પ્રિય થશે. આમાંનું એક પણ લક્ષણ આપણામાં ના હોય તો આપણે આપણી જાતને ભક્તમાં ગણાવી શકીએ જ નહિ અને ભગવાનને વહાલા થઇ શકીએ જ નહિ.

હું એમ જાહેર કરું કે હું બિરલા શેઠનો છોકરો છું તો તેથી કરીને બિરલા શેઠની મિલકતોમાંથી મને ભાગ મળે નહિ. પરંતુ ખુદ બિરલા શેઠ ઉઠીને એમ જાહેર કરે કે હું તેમનો દીકરો છું, તો જ મને તેમની મિલકતમાંથી ભાગ મળે. એમ ખુદ ભગવાન ઉઠીને એમ કહે કે –

યો મદ્ભક્તઃ સ મે પ્રિયઃ |

હું ભગવાને કહેલા લક્ષણો ધરાવતો હોઉં તો જ હું તેમનો ભક્ત ગણાઉં અને નરસિંહ, મીરાંની માફક મને પણ પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં ભગવાન મદદ કરે.

તેમ છતાં, ભગવાન તો જગતના પિતા છે, અને તેમની તો સારા અગર ખરાબ, ભક્ત અગર અભક્ત એમ તમામ જીવ પ્રત્યે અનુકંપા, દયા તો છે જ. કારણકે તે તો દયાના સાગર છે.

હું મારા બાપનું કહ્યું ના કરતો હોઉં તો પણ અને તેમના ના કહેવા છતાં તેમની ઉપરવટ થઈને હું ઓટલા ઉપર ચઢીને ભૂસકા મારતો હોઉં અને તેમ કરવા જતા કોઈ વખત મારો ટાંટિયો ભાગી જાય, તો પણ મારા બાપા મારી ઉપર દયા કરીને મને હાડવૈદને ત્યાં લઇ જાય, ત્યાં જવાનું રીક્ષાભાડું તે ખર્ચે, હાડવૈદની ફી પણ તે આપે, ઘેર લાવીને મને સુંવાળી પથારીમાં સુવાડે, મને પગે તે શેક કરે, દવા પણ પાય, મોસંબી વગેરેનો ખર્ચ કરીને મને ખવડાવે અને ઉદ્વેગ ના થાય તેવા વચન બોલે, પરંતુ હું તેમની પાસે એવી ગેરવ્યાજબી માંગણી કરું કે, “બાપા, મને પગમાં લપકારા મારે છે, સણકા મારે છે, તે તમે લઇ લો.” તો મારા બાપા તે પગનું દર્દ ના લઇ શકે, તે દર્દ તો મારે જાતે જ ભોગવવું પડે.

બરાબર એ જ રીતે માણસ ભગવાનની આજ્ઞાઓનું ઉલ્લંઘન કરીને કુકર્મ કરે. તો તે પાકીને પ્રારબ્ધરૂપે સામું આવે, તે પ્રારબ્ધ તો તેને જાતે જ ભોગવવું પડે. તેના કર્મના કાયદાના અમલમાં જગતપિતા હસ્તક્ષેપ ના કરે. ખુદ ભગવાન રામ પરાત્પર બ્રહ્મ હોવા છતાં, જયારે તે નિર્ગુણ-નિરાકાર સ્વરૂપ છોડીને સગુણ-સાકાર સ્વરૂપે જગતમાં પધાર્યા ત્યારે તેમણે પણ કર્મના કાયદાની મર્યાદા જાળવી છે અને તે પ્રમાણે વર્ત્યા છે. શ્રી ભગવાન રામ પોતે કહે છે કે –

યત્ ચિન્તિતં તદીહ દૂરતરં પ્રયાતિ યત્ ચેતસા ન કલિતં તદિહાભ્યુપૈતિ।

પ્રાતરભવામી વસુધાધિપ ચક્રવર્તિ સોહમ્ વ્રજામિ વિપિને જટિલસ્તપસ્વિ ||

હું જે દિવસે ચક્રવર્તી રાજા થવાનો હતો અને ગાદીએ બેસવાનો હતો, તે જ દિવસે સવારે મારે કર્મના કાયદાને માન આપીને જટાધારી તપસ્વીના વેશમાં વનમાં જવું પડ્યું છે. ભગવાન રામ પોતાના પિતા દશરથનું તેમના પુત્ર વિયોગે મૃત્યુ થવાનું પ્રારબ્ધ ભોગવવામાં મદદ કરી શક્યા નહિ અને તેમને ઓછામાં ઓછા ચૌદ વરસનું પણ extension - પુનર્જીવન આપી શક્યા નહિ. જે રામના ચરણરજના સ્પર્શમાત્રથી શલ્યા અહલ્યા થઇ શકે, પથ્થરને પણ જે જીવતદાન આપી શકે, તે ભગવાન ખુદ પોતે પોતાના પિતાને જીવતદાન આપી શક્યા નહિ, કારણ કે અહલ્યાનાં પાપ પુરા થઇ ગયા હતા અને તેનું પ્રારબ્ધ જીવતદાન આપવા તૈયાર થઇ ગયું હતું. જયારે રાજા દશરથે શ્રવણનો વધ કરેલો તે પાપ પ્રારબ્ધ બનીને રાજા દશરથને ફળ આપવા સામે ઉભું હતું. તેમાં ખુદ ભગવાન પણ હસ્તક્ષેપ કરે નહિ. એટલે તો ભગવાને ગીતામાં સ્પષ્ટતા કરી કે –

ન કર્તૃત્વં ન કર્માણિ લોકસ્ય સૃજતિ પ્રભુઃ ।

ન કર્મફલસંયોગં સ્વભાવસ્તુ પ્રવર્તતે ॥

નાદત્તે કસ્યચિત્પાપં ન ચૈવ સુકૃતં વિભુઃ ।

અજ્ઞાનેનાવૃતં જ્ઞાનં તેન મુહ્યન્તિ જન્તવઃ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દ ગીતા - ૫/૧૪-૧૫)

ગવર્નરે કાયદો કર્યો હોય કે વાહન ડાબી બાજુએ હાંકવું પછી ખુદ ગવર્નર જો જમણી બાજુએ તેમની મોટર હંકારે, તો નાનામાં નાનો પોલીસવાળો તેમની મોટર રોકી શકે અને તેમાં ગવર્નરનું કાંઈ ચાલે નહિ. ભગવાને કરેલા કર્મનો કાયદો તેનું ચુસ્તપણે પાલન થાય તેમ ભગવાન ઈચ્છે છે તો માણસોએ તેમની આજ્ઞા પ્રમાણે ભક્તિયોગ દ્વારા પોતાના પ્રારબ્ધકર્મને ભોગવી લેવા.