જીવ પોતાના અસલ સ્વરૂપને ભૂલી ગયો છે, જીવ બ્રહ્મનો જ અંશ છે. બ્રહ્મ સત, ચિત્ત, આનંદ સ્વરૂપ છે. માટે જીવ પણ સત, ચિત્ત, આનંદ સ્વરૂપ જ છે. પરંતુ જીવને તેનું ભાન નથી, તેથી જન્મ-મરણના ચક્કરમાં ભટકાય છે.

ભગવાન ગીતામાં કહે છે કે –

મમૈવાંશો જીવલોકે જીવભૂતઃ સનાતનઃ ।

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૧૫/૭)

જીવ બ્રહ્મનો અંશ હોવા છતાં, મુક્ત હોવા છતાં, માયાના વશમાં આવીને બદ્ધ થઇ ગયો છે. જીવને પોતાના સ્વરૂપનું યથાર્થ ભાન થાય તેનું નામ જ જ્ઞાન અને જ્ઞાન થતાની સાથે જ તેના તમામ સંચિત કર્મો બળીને સાફ થઇ જાય. જીવને સ્વરૂપનું ભાન થવું બહુ કઠણ છે. તે તો કોઈ સમર્થ ગુરુ મળે તો જ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય.

        સિંહનું એક બચ્ચું જન્મતાની સાથે જ તેની માતાથી વિખૂટું પડી ગયું. ઘેટાના એક ટોળાના માલિક ભરવાડે આ બચ્ચાને ઘેટાના ટોળા ભેગું ઉછેરીને મોટું કર્યું. આ સિંહનું બચ્ચું કાયમ ઘેટાના ટોળા ભેગું ફરતું હતું. અને અજ્ઞાનને વશ થઈને પોતાની જાતને ઘેટું જ માનવા લાગ્યું. હું ઘેટું જ છું તેવી તેની દ્રઢ માન્યતા બંધાઈ ગયેલી. એક વખત એક સિંહ ફરતો ફરતો ઘેટાના ટોળા નજીક આવ્યો, જેમા આ સિંહનું બચ્ચું હતું. સિંહને જોઈને ઘેટાનું ટોળું ભાગ્યું. પેલા સિંહને આશ્ચર્ય થયું કે આ બધા ઘેટાં ભેગું મારી જાતનું એ સિંહનું બચ્ચું ઘેટાની માફક કેમ ભાગે છે. સિંહે પેલા બધા ઘેટાને જતા કર્યા અને સિંહના બચ્ચાને જ પકડ્યું. સિંહનું બચ્ચું કરગરવા માંડ્યું કે, “ભાઈસાબ, હું ઘેટું છું અને મને મારી ના નાખશો.”

સિંહે કહ્યું, " અરે ભાઈ, તું ઘેટું નથી. તું તો મારી જાતનું સિંહનું બચ્ચું છે. તારે મારાથી ડરવાનું ના હોય. હું તને મારી ખાઉં નહિ."

પરંતુ સિંહનું બચ્ચું માન્યું નહિ. તેને વિશ્વાસ પડયો નહિ. તે તો એમ જ કહેવા લાગ્યું કે, “હું ઘેટું જ છું. ઘેટું જ છું, મને ના મારશો.”

પછી પેલો સિંહ તેને એક તળાવના કિનારે લઇ ગયો અને કહ્યું કે, “આ તળાવના પાણીમાં તારું મોં જો, તારું અને મારુ મોં એકસરખું આવે છે કે નહિ? હું ત્રાડ નાખું અને તું ત્રાડ નાખ.”

પેલા બચ્ચાએ સિંહના જેવી ત્રાડ નાખી. તેને તેના અસલ સ્વરૂપનું ભાન થયું. તે જ વખતે તે ભયમુક્ત થઇ ગયું અને સિંહની સાથે ચાલ્યું ગયું. બસ, બરાબર એ જ જીવની દશા છે.

        જેમ સૂર્યમાંથી કિરણો છૂટાં પડીને સમગ્ર જગતમાં ફેલાય છે તેમ જીવ પણ અનાદિકાળથી બ્રહ્મથી છૂટો પડી ગયો છે. વાદળમાં રહેલું પાણી બિલકુલ ચોખ્ખું crystal clear હોય છે. તે વાદળમાં ક્ષોભ થવાથી બિંદુઓ છુટા પાડીને પૃથ્વી ઉપર પડે છે. આકાશમાંથી પૃથ્વી ઉપર આવતા એમાં ઓક્સીજન, નાઇટ્રોજન, વગેરે ભળે છે, પૃથ્વીને અડકતા તે બિંદુઓ ધૂળમાં ભળી મલિન બને છે. એવા અનેક બિંદુઓ મળીને નદી થાય છે. અને પૃથ્વીના અનેક ક્ષારો મલિન તત્વો ભેગા કરતા કરતા સમુદ્રને મળે છે. ત્યારે તો સમુદ્રના પાણી ખારા દવ થઇ ગયા હોય છે. પછી જયારે સૂર્યના પ્રખર કિરણોના તાપથી બાષ્પીભવન થાય ત્યારે જ ઉર્ધ્વગતિ થઈને વાદળરૂપે તેમના અસલ સ્થાને પવિત્ર બને છે,

એ જ પ્રકારે જીવ બ્રહ્મમાંથી છૂટો પડેલો છે, તે જગતની માયાના સંપર્કમાં અવિદ્યાવશ મલિનતાને પ્રાપ્ત કરે છે.

ગોસ્વામીજી રામાયણમાં આ વાતને એક જ લીટીમાં સમજાવે છે.

ભૂમિ પરત ભા ડાબર પાની, જીમી જીવહી માયા લપટાની.

(કિષ્કિન્ધાકાંડ)

સિંહની માફક કોઈ સમર્થ ગુરુ સિંહના બચ્ચાંરૂપી જીવને મળે તો જ તેને સાચા સ્વરૂપનું ભાન થાય, પછી તે તેના તમામ કર્મોના ભયથી મુક્ત બની જાય છે.

ગોસ્વામીજી આ જ વાતને રામાયણમાં લખે છે કે –

ઈશ્વર અંશ જીવ અવિનાશી, ચેતન અમલ સહજ સુખ રાશી

સો માયબસ ભયઉ ગોસાઈ, બધ્યો કીર મર્કટકી નાઈ ||

(ઉત્તરકાંડ - ૧૧૭)

“અરે! તું સિંહનું બચ્ચું છે. તું ઘેટું નથી. તું સત, ચિત્ત, આનંદ સ્વરૂપ છે આ દેહ તારું સ્વરૂપ નથી.” એવું જ્ઞાન કોઈ સમર્થ ગુરુ કરાવે તો જ બેડો પાર થાય. સ્વરૂપનું જ્ઞાન થતા જ સંચિત કર્મો તાત્કાલિક ભસ્મ થઇ જાય છે. આ વાત આપણા સર્વના અનુભવથી પણ સિદ્ધ કરી શકાય.

        એક માણસ રાત્રે બાર વાગ્યા સુધી તેની પત્ની સાથે વાતો કરતો હતો. અને પછી તેની આંખ મળી ગઈ. તેને ઊંઘ આવી તરત જ તેને સ્વપ્ન શરુ થયું. સ્વપ્નમાં તેણે એક માણસનું ખૂન કરી નાખ્યું. તેનો ત્રણ વરસ સુધી કેસ ચાલ્યો. (રાત્રે બાર અને સાડા બારની વચમાં.) પછી આ માણસને દસ વરસની સખત જેલની સજા થઈ. તે કેદમાં પડયો. (ખરેખર તો તે પથારીમાં બે ગોદડાં પાથરી પડયો હતો) જેલર તેને દરરોજ બરડામાં કોરડાના ફટકા લગાવતો હતો તેથી તેનો બરડો દરરોજ લોહીલુહાણ થઇ જતો હતો. આ રીતે ત્રણ વરસની સજા તો તેણે ભોગવી.(રાત્રે બાર અને સાડા બારની વચમાં.)

એક દિવસ જેલરે ખુબ ગુસ્સામાં આવીને તેને બરડામાં બહુ સખત કોરડા ફટકાર્યા અને આ માણસ "ઓ બાપ રે' કહીને રાડ પાડીને જાગી ગયો. તેની પત્નીએ ગભરાઈને પૂછ્યું કે, “શું થયું?” તો તેણે કહ્યું કે, “મારા બરડા સામું તો જો, તે કેવો લોહીલુહાણ થઇ ગયો છે!”

તેની પત્નીએ કહ્યું કે, “તમે તો પથારીમાં બે ગોદડાં પાથરીને સુતા છો અને તમારો બરડો બિલકુલ સલેપાટ સુંવાળો છે, કશું જ થયું નથી.”

ત્યારે પેલો માણસ સ્વપ્નાવસ્થામાંથી જાગ્રત અવસ્થામાં આવી ગયો. તેને તેના પોતાના સ્વરૂપનું ભાન થયું કે તે ખૂની નથી પણ તે ખરેખર નિર્દોષ છે. અને પછી તેણે પોતાની પત્નીને સ્વપ્નની વાત કરી કે તેની વિરુદ્ધ ખૂનનો ખટલો ત્રણ વર્ષ ચાલ્યો અને દસ વર્ષની સખત જેલની સજા થઇ, તેમાંથી ત્રણ વર્ષ તો તેણે ભોગવ્યા. તેની પત્નીએ કહ્યું કે રાત્રે બાર વાગ્યા સુધી તો આપણે વાતો કરતા હતા અને હાલમાં માત્ર સાડા બાર જ થયા છે. તે અડધા કલાક દરમિયાન તમે છ વર્ષ બીજે ક્યાં જઈ આવ્યા? તેને દસ વર્ષની સજા થઇ હતી. તેમાંથી ત્રણ વર્ષની સજા તો તેણે ભોગવી લીધી. હવે બાકીના સાત વર્ષની સજા કોણ ભોગવશે? સ્વપ્ન અવસ્થામાંથી જાગ્રત અવસ્થામાં આવતાની સાથે જ તેનું બાકીની સાત વર્ષની જેલની સજાનું કર્મ ભસ્મસાત થઇ ગયું. કારણ કે તેને તેના સાચા સ્વરૂપનું જ્ઞાન થઇ ગયું.

        સ્વપ્નાવસ્થાના સુખદુઃખાદિ સ્વપ્નાવસ્થામાં સત્ય ભાસે છે, પરંતુ જાગ્રત અવસ્થામાં મિથ્યા થાય છે તેવી જ રીતે જાગ્રત અવસ્થાના સુખ, દુઃખ આદિ જાગ્રત અવસ્થામાં સત્ય ભાસે છે પરંતુ જ્ઞાનાવસ્થામાં મિથ્યા થઇ જઈ છે.

        એક માણસ રાત્રે દૂધપાક, પુરી, મિષ્ટાન્ન વગેરે પેટ ભરીને જમીને સૂતો હોય છતાં સ્વપ્નાવસ્થામાં 'હું ભૂખ્યો છું, હું ભૂખ્યો છું" તેમ બોલતો આખી રાત ચપ્પણિયું લઈને ભીખ માંગે તે વખતે તેને ખુદ શંકરાચાર્યજી આવીને સમજાવે કે, 'અરે અજ્ઞાની જીવ, તું ભૂખ્યો નથી, તું તો જમીને સૂતો છે, છતાં આ જીવ તે વાત માને જ નહિ. પરંતુ જયારે તે જાગ્રત અવસ્થામાં આવે ત્યારે જ તેને સાચા સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય. તે જ પ્રમાણે હાલ જાગ્રત અવસ્થામાં આપણે અવિદ્યાથી અટવાયેલા જીવોને, શાસ્ત્રો અને સંતો પોકારીને કહે છે કે, “આ જગત મિથ્યા છે અને બ્રહ્મ જ સત્ય છે અને તું તે બ્રહ્મનો જ અંશ સત, ચિત્ત, આનંદસ્વરૂપ જ છે.” છતાં કમભાગી જીવો માનતા નથી. કારણ કે જાગ્રત અવસ્થામાંથી જ તેઓ જ્ઞાનાવસ્થામાં આવ્યા નથી.

શંકરાચાર્યજીએ અનેક ગ્રંથોનો સાર માત્ર અડધા જ શ્લોકમાં કહ્યો છે કે –

શ્લોકાર્ધેન પ્રવક્ષ્યામિ યદુક્તમ્ ગ્રંથકોટિભિઃ |

બ્રહ્મ સત્યમ્ જગત મિથ્યા જીવો બ્રહ્મૈવ નાપરઃ ||

(વિવેકચુડામણી)

આગળ આપેલા દ્રષ્ટાંતની માફક જેમ દસ વર્ષની સજામાંથી ત્રણ વર્ષની સજા ભોગવ્યા પછી સાચું જ્ઞાન થતા બાકીંના સાત વર્ષની સજા ખતમ થઈ ગઈ, તેમ આ જીવને પોતાને પોતાનું સત, ચિત્ત, આનંદ સ્વરૂપનું સાચું જ્ઞાન થતાની સાથે જ તેના અનાદિકાળથી એકઠા થયેલા અબજો જન્મજન્માંતરના સંચિત કર્મો તાત્કાલિક ખતમ થઇ જાય છે.

આ પ્રકારે જેમ ક્રિયમાણ કર્મોને નિયંત્રિત કરવા માટે કર્મમાર્ગ છે, પ્રારબ્ધને આસાનીથી ભોગવવા માટે ભક્તિમાર્ગ છે તેમ સંચિત કર્મોને સમાપ્ત કરવા માટે જ્ઞાનમાર્ગ છે. આ ત્રણેય માર્ગો વડે જીવ પોતાના આ જન્મની જીવનયાત્રા પુરી કરીને અંતે તે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને જન્મમરણના ચક્કરમાંથી મુક્ત થઇ શકે છે