સ્વતંત્રતા દ્વિમુખી નથી. તમે ક્રિયમાણ કર્મ કરવામાં સ્વતંત્ર અને પાછા તેની જવાબદારીમાંથી પણ મુક્ત, એમ બંને ના બને. તમે કર્મ કરવામાં સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર છો, તો તેનું ફળ – પરિણામ ભોગવવામાં પણ તેટલા જ પરતંત્ર છો, તેનું ચોક્કસ ભાન રાખવું જ પડશે. એટલે જ ભગવાને ગીતામાં ચોખવટ કરી કે –

કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે મા ફલેષુ કદાચન ।

અને સાથે સાથે એ પણ સ્પષ્ટતા કરી દીધી કે તમે કર્મ કરો, તેમાં મારો કોઈ પણ પ્રકારની જવાબદારી કે ભાગીદારી નથી.

ન કર્તૃત્વં ન કર્માણિ લોકસ્ય સૃજતિ પ્રભુઃ ।

ન કર્મફલસંયોગં સ્વભાવસ્તુ પ્રવર્તતે ॥

નાદત્તે કસ્યચિત્પાપં ન ચૈવ સુકૃતં વિભુઃ ।

અજ્ઞાનેનાવૃતં જ્ઞાનં તેન મુહ્યન્તિ જન્તવઃ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૫/૧૪-૧૫)

કર્મ કરવામાં તમે સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર છો, પરંતુ તેનું જે પરિણામ આવે તેનું બંધન તો તમારે સ્વીકારવું જ પડે. તમે પાપ કરો, તો તમે દુઃખ ભોગવો, ભગવાન શા માટે ભોગવે? તમે પુણ્ય કરો, તો તમે સુખ ભોગવો. ભગવાનને તમારું કરેલું પુણ્ય નથી જોઈતું. તેમની પાસે તેમનું પોતાનું અઢળક પુણ્ય સ્ટોકમાં છે. તમે ખૂન કરો અને તમારા બાપા ફાંસીએ ચઢે એવો ન્યાય ના થાય. ભીમ ખાય અને મામા શકુનિને ઝાડા થાય એ ન્યાય કદાચ કૌરવોના રાજ્યમાં હશે, પરંતુ પરમાત્માના રાજ્યમાં નથી.

કર્મ માત્ર બંધન છે, તે બરાબર સમજી લેવું. કર્મ કરતા પહેલા કેવું કર્મ કરવું તેનો નિર્ણય કરવામાં તમે સ્વતંત્ર. આવી રીતે પરમાત્મા પણ એમ કહે છે કે -  You are free, You are independent provided you are good.” 'તમે સજ્જન હો તો તમે પુરેપુરા સ્વતંત્ર છો'

પરંતુ સજ્જન જ હો તો પછી તે સ્વતંત્રતાની કિંમત ક્યાં રહી? સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાનો અર્થ એ કે તમે ધારો તો તમે દુર્જન પણ થઇ શકો. પરંતુ પછી તેના પરિણામની જવાબદારી તમારી રહે છે, પરમાત્માની નહિ.

એક વખત કર્મ કર્યા પછી તેનું જે પરિણામ-બંધન આવી પડે તે તો તમારે સ્વીકારવું જ પડે. આ સંબંધમાં એક વાર્તા મારા વાંચવામાં આવી છે -

એક માણસે એક સંતમહાત્માને પૂછ્યું કે, 'મહારાજ, કર્મ કરવામાં મારી સ્વતંત્રતા કેટલી?"

મહાત્માએ કહ્યું, "એક પગ ઉંચો રાખીને એક પગે ઉભો રહી જા."

પેલો માણસ જમણો પગ ઉંચો કરીને એક પગે - ડાબા પગે - ઉભો રહી ગયો. તો મહાત્માએ કહ્યું કે હવે બીજો પગ ઉંચો કર. પેલા માણસે કહ્યું, "શું મહારાજ, તમે પણ મારી મશ્કરી કરો છો? જમણો પગ ઉઠાવ્યા પછી ડાબો પગ કેવી રીતે ઉઠાવાય? અને તેમ કરું તો હું હેઠો જ પડું. હું તો જમણો પગ ઉઠાવીને બંધાઈ ગયો. હવે ડાબો પગ ઉઠાવાય નહિ."

મહાત્માએ કહ્યું  - પરંતુ પહેલેથી જ ડાબો પગ ઉઠાવ્યો હોત તો તું ડાબો પગ ઉઠાવી શકત કે નહિ?"

પેલા માણસે કહ્યું - 'બિલકુલ ઉઠાવી શકત. પહેલેથી જ મેં ડાબો પગ ઉઠાવ્યો હોત તેમ કરવામાં હું સ્વતંત્ર હતો, કારણ કે ત્યાં સુધી હું બંધાઈ ગયો ન હતો. ત્યાં સુધીમાં બેમાંથી કોઈ પણ પગ ઉઠાવવાનું કર્મ કર્યું ના હતું. ડાબો પગ પહેલો ઉઠાવ્યો હોત તો પણ બંધાઈ જાત પછી જમણો પગ ના ઉઠાવી શકત.

મહાત્માએ કહ્યું, 'બસ એ જ પ્રમાણે કોઈ પણ કર્મ કરવામાં તું સ્વતંત્ર છું, પરંતુ પ્રત્યેક કર્મ કરતાંની સાથે જ તે બંધનમાં જકડી દે છે.

એટલા માટે ભગવાને ગીતામાં બે સ્પષ્ટ આજ્ઞાઓ કરી છે:

૧. कर्मणि एव अधिकारस्ते

કર્મમાં જ તારો અધિકાર છે, એટલે કે કર્મ કરવામાં તું સ્વતંત્ર છે, પરંતુ

૨. मा फलेषु कदाचन 

ફળમાં તારો અધિકાર નથી, એટલે કે ફળ ભોગવવામાં તું પરતંત્ર છે.

હવે ત્રીજી આજ્ઞા સાંભળો :

૩. मा कर्मफल हेतुर्भू:

ફળ મળે તો જ કર્મ કરું એ ભાવનાથી નહિ.