ઉપર કહ્યું તેમ ગીતા એક યોગશાસ્ત્ર છે. તેમાં યોગના ત્રણ પ્રકાર બતાવ્યા છે.

૧. કર્મયોગ

૨. ભક્તિયોગ

૩. જ્ઞાનયોગ

ગીતામાં અઢાર અધ્યાય છે. તેમાં પહેલા છ અધ્યાયમાં કર્મયોગ સમજાવ્યો છે. બીજા છ અધ્યાયમાં (એટલે કે સાત થી બાર)માં ભક્તિયોગ સમજાવ્યો છે. બારમા અધ્યાયના છેલ્લા શ્લોકમાં ભક્તના લક્ષણો આપેલા છે; અને ત્રીજા છ અધ્યાય (એટલે કે અધ્યાય તેર થી અઢાર)માં જ્ઞાનયોગ સમજાવ્યો છે. તેરમા અધ્યાયમાં જ્ઞાનીનાં લક્ષણો અને ચૌદમા અધ્યાયમાં ગુણાતીતના લક્ષણો આપેલા છે. આવી રીતે આખી ગીતામાં કર્મયોગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનયોગનો સુંદર સમન્વય કરવામા આવેલો છે.

જીવનમાં એકલો જ્ઞાનયોગ અગર તો એકલો ભક્તિયોગ અગર તો એકલો કર્મયોગ કામમાં ના આવે. આ ત્રણેય યોગનો સમન્વય થાય તો જ જીવન સુંદર લાગે અને તો જ એકે એક કર્મ દીપી ઉઠે.

એકલો જ્ઞાનયોગ માણસને શુષ્ક વેદાંતી બનાવી દે, અને "અહં બ્રહ્માસ્મિ, સર્વમ ખલુ ઇદં બ્રહ્મ" એમ જ્યાં ત્યાં બોલતો ફરે તો તેને ગાંડાની હોસ્પિટલમાં જ દાખલ કરવો પડે.

એકલો ભક્તિયોગ માણસને વેવલો બનાવી દે અને જીવનની જવાબદારીઓમાંથી છટકવાની વેતરણમાં કદાચ રઝળી પડે અગર તો કંઈકને રઝળાવી દે.

એકલો કર્મયોગી પણ જવાબદારીઓના અને પાપના પોટલાં જ ઉંચકતો ફરે. એટલે દરેક કામમાં કર્મયોગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનયોગનો વિવેકપૂર્વક સમન્વય થાય તો જ તે કામમાં બરકત આવે.

દાખલા તરીકે, એક સ્ત્રી ઘરમાં દાળ વગેરે રસોઈ બનાવે છે. દાળ બનાવવી, દાળ બનાવવાની ક્રિયા કરવી તે તેનો કર્મયોગ છે. પરંતુ આ દાળ મારો પતિ જમવાનો છે, મારો પુત્ર જમવાનો છે, મારે ઘેર આવેલા અતિથિ જમવાના છે, એવી ભાવનાથી કે ભક્તિભાવથી દાળને સારી રીતે બે-ત્રણ વખત ધોઈ નાખે, તપેલી પણ સારી રીતે ઊટકીને સ્વરછ કરેલી વાપરે, પાણી પણ ચોખ્ખા ગળણાથી ગાળીને વાપરે વગેરે વગેરે. પોતાના પતિ, પુત્ર, અતિથિને જમાડવાની ભાવનાથી કે ભક્તિભાવથી દાળમાં ખુબ સ્વરછતા, સુઘડતા સાચવે તે તેનો ભક્તિયોગ છે. દાળમાં પ્રમાણસર કેટલું મીઠું નાખવું, કેટલું મરચું, આંબલી, ગોળ વગેરે મસાલો નાખવો. દાળ કેટલા Boiling point સુધી ઉકાળવી તે તેનો જ્ઞાન યોગ છે. આમ કર્મયોગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનયોગ વગેરેનો બરાબર સુમેળ-સમન્વય થાય તો જ દાળ બનાવવાના કર્મમાં બરકત આવે નહિ તો ના આવે. એમ તો હોટલો ચટાકેદાર દાળ બનાવે છે, પરંતુ તેમાં માત્ર કર્મયોગ અને જ્ઞાનયોગ હોય છે, પરંતુ ભક્તિયોગ હોતો નથી. તેમાં માંખો પણ બાફી મારે છે.

દાળ બનાવવાની ક્રિયા કર્મયોગ કરે, અને મારા પતિ, પુત્ર, કે અતિથિને સ્વરછ જમાડવાની ભાવનાથી તેમાં ભક્તિયોગ ભળે, પરંતુ જ્ઞાનયોગ ના હોય તો - કેટલું મરચું, મીઠું, મસાલો નાખવો તેનું જ્ઞાન ના હોય તો  - કાં તો દાળ ખારી દવ જેવી બને કે તીખી લાહ્ય જેવી બને, અગર તો દાળ કેટલા boiling point સુધી ઉકાળવી તેનું જ્ઞાન, ભાન ના હોય તો દાળ ત્રણ માળની બનાવે (એટલે કે દાળમાં ઉપર મસાલો તરતો હોય, વચમાં પાણી ફરતું હોય અને નીચે બરાબર ચઢ્યા વગરની દાળનો ખાંધો રગડો જામ્યો હોય તો દાળમાં બરકત ના આવે). સારી દાળ બનાવીને જમાડવાની ભાવના ભક્તિયોગ હોય, દાળ બનાવવાની કુશળતા જ્ઞાનયોગ પણ હોય, પરંતુ કર્મયોગ જ ના હોય - તપેલું જ ચૂલે ના ચઢાવે તો તે દાળ બને જ નહિ.

આવી રીતે દાળ બનાવવાના એક સાધારણ કર્મમાં પણ જો કર્મયોગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનયોગનો સુમેળ-સમન્વય ના હોય તો તે કર્મમાં કશી બરકત આવે નહિ.

એક વિદ્યાર્થીને પરીક્ષામાં 'ગધેડા' સંબંધી નિબંધ લખવાનો આવે તો તે નિબંધ લખવાની ક્રિયા તે તેનો કર્મયોગ કહેવાય; અને લખતી વખતે કાગળનો સારો હાંસિયો પાડે, રૂડા-રૂપાળા અક્ષર કાઢે, ક્યાંક ડાઘો-ડપકો ના પાડે તે તેનો ભક્તિયોગ કહેવાય અને ગધેડા સંબંધી સંપૂર્ણ માહિતી - ગધેડાને બે લાંબા કાન હોય છે, ચાર પગ છે, એક પૂછડું છે, વગેરે યથાર્થ માહિતી લખે તે તેનો જ્ઞાનયોગ કહેવાય. આમ, કર્મયોગ, જ્ઞાનયોગ, અને ભક્તિયોગ ત્રણેયનો સમન્વય થાય તો દસમાંથી નવ માર્ક મળે, નહિ તો ના મળે.

ગધેડા સંબંધી નિબંધ લખવાનો કર્મયોગ કરે પરંતુ કાગળનો સારો હાંસિયો ના રાખે, ગંદા અક્ષર કાઢે, ડાઘ-ડપકાં પાડે, એમ ભક્તિયોગ ના હોય અગર તો ગધેડા સંબંધી માહિતીમાં તેને ત્રણ પૂછડાં, ચાર કાન અને પાંચ પગ હોય છે તેવું લખે, એટલે કે જ્ઞાનયોગ ના હોય અથવા તો ભક્તિયોગ, જ્ઞાનયોગ હોય પણ કર્મયોગ જ ના કર્યો હોય એટલે કે પેપર જ સ્વરછ કોરું મૂકીને આવે તો નાપાસ જ થાય.

આ પ્રમાણે જીવના કર્મમાં સમજવું.

સરકાર અત્યારે વિકાસકામોમાં લાખો-કરોડો રૂપિયા ખર્ચે છે. પરંતુ ઘણીયે જગ્યાએ બરકત દેખાતી નથી. તેનું કારણ કર્મયોગ - ભક્તિયોગ - જ્ઞાનયોગના સમન્વયનો અભાવ છે.

કોઈ ગામમાં એક નિશાળનો ઓરડો બાંધવાનો કોન્ટ્રાક આપ્યો હોય તેમાં કોન્ટાક્ટર ઓરડો તો બાંધે. કર્મયોગ કરે, પરંતુ આ નિશાળમાં ભણીને તેમાંથી કોઈ જવાહર, સરદાર કે ગાંધીજી પાકશે એવો તેના મનમાં ભક્તિભાવ ના હોય અગર તો ઓરડો બાંધવામાં કેટલો સિમેન્ટ અને કેટલા ચૂનાનું મિશ્રણ કરવું તેનું જ્ઞાન - Technical knowledge ના હોય તો તે નિશાળનો ઓરડો પહેલી પંચવર્ષીય યોજનામાં બાંધેલો હોય તે ત્રીજી પંચવર્ષીય યોજનામાં હેઠો જ પડે...

મારુ લૂગડું - અંતરપટ ગંદુ થયું હોય તેને મારે સ્વરછ બનાવવું હોય તો તેમાં હું એકલો સાબુ (જ્ઞાનયોગ) ઘસ્યા કરું તો તે લૂગડાના ચીંદરડા ઉડી જાય. એકલું શુષ્ક વેદાંત અંત:કરણના પટના ચીંદરડા ઉડાડી દે. માણસને શુષ્ક વેદાંતી બનાવી દે. માટે તેને પહેલા તો ભક્તિની ભીંજાશમાં ભીંજાવું પડે, પછી તેમાં જ્ઞાનયોગનો સાબુ ઘસું અને પછી તેના ઉપર કર્મયોગના ધોકા પડે તો જ કપડું - અંતરપટ - અંત:કરણ શુદ્ધ થાય.

ગીતામાં ભગવાનની વાણીમાં રહેલા ઘણા ગૂઢ રહસ્યોનો વ્યવહારિક દ્રષ્ટિએ અર્થ ઘટાવીને જીવન જીવવાની કલા શીખવાની છે. ફક્ત મરવાની વાટ જોઈને બેઠેલા ઘરડાઓ અને સાધુ-સન્યાસીઓ માટે જ ગીતા નથી લખાયેલી.

નિષ્કામ ભાવથી કર્મ કરનારના જીવનમાં ભક્તિ અને જ્ઞાન આપોઆપ વણાઈ જાય છે, તેને ચિત્તશુદ્ધિનું ફળ અનાયાસે મળે છે. મહાભારતમાં તુલાધાર વૈશ્યની વાત આવે છે. તેની પાસે નીજલી નામનો એક બ્રાહ્મણ જ્ઞાન મેળવવા આવ્યો, ત્યારે તુલાધારે કહ્યું કે, 'ભાઈ, મારી પાસે તો એક જ જ્ઞાન છે જે હું મારા ત્રાજવાની દાંડીમાંથી શીખ્યો છું. મારા ત્રાજવાની દાંડી જેમ પક્ષપાતરહિત, સ્થિર અને સીધી રહે છે તે પ્રમાણે હું શત્રુ, મિત્ર, સ્વજન, પારકા તમામ પ્રત્યે મનને સ્થિર અને નિષ્પક્ષપાતી રાખું છું.' સેનો નાયી, ગોરો કુંભાર, સાવંતો માળી, મોમીન જાતિનો વણકર કબીર વગેરેએ પોતપોતાના કર્મમાર્ગમાં વ્યવસ્થિત રીતે રહીને ભક્તિમાર્ગમાં અને જ્ઞાનમાર્ગમાં પ્રવાસ કર્યો અને મોક્ષ પામ્યા. સેના નાયીએ લોકોની હજામત કરતા કરતા અને લોકોના માથામાંથી મેલ(ખોડો) કાઢતા કાઢતા પોતાના માથાનો (ચિત્તનો) મેલ (વિષયોનો વિકાર) દૂર કરી નાખ્યા. ગોરા કુંભારે માટલા પકવતા પકવતા પોતાના જીવનનું માટલું પણ પકાવી લીધું. સાવંત માળીએ બગીચામાં ઉગેલું નિરુપયોગી ઘાસફૂસ સાફ કરતા કરતા પોતાના જ અંતઃકરણમાં ઉગેલા કામ, ક્રોધ, રાગ, દ્વેષ વગેરે તથા ઉપદ્રવી વાસનાઓના ઘાસફૂસને ઉખાડી નાખ્યા. કબીરે વસ્ત્રો વણતા વણતા પોતાના અંત:કરણનું પટ અને જીવનરૂપી વસ્ત્ર વ્યવસ્થિત રીતે વણી લીધું. અને તે વસ્ત્ર પરમાત્માને સમર્પણ કરી દીધું.

દાદુ પીંજારો પીંજવાનું કામ કરતો હતો ત્યારે તેની પિંજણમાંથી 'તુંઈ તુંઈ' અવાજ આવતો અને તે દાદુના મુખમાંથી 'તું હી તું હી' અવાજ નીકળતો. આનું નામ કર્મયોગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનયોગનો સમન્વય.

સમષ્ટિના કલ્યાણ માટે, ઈશ્વરપ્રીત્યર્થે જ, મારો ભગવાન રાજી થાય એ ભાવથી કરેલું કર્મ એક નિષ્કામ કર્મ, એક ભક્તિ બની જાય છે. નિષ્કામ ભાવે કરેલું કર્મ આપોઆપ ભક્તિમાં પરિણીત થઇ જાય છે. એવો કર્મયોગી ભક્ત ઇન્દ્રિયોથી તેના વિષયો દ્વારા સંસારના પદાર્થોનો ભોગ ભોગવતો હોય ત્યારે તેની તે ભોગો ભોગવવાની પ્રત્યેક ક્રિયા પરમાત્માની પૂજા બની જાય છે.

આવો નિષ્કામ કર્મયોગી ભક્ત નિદ્રા લેતો હોય તો તેની નિદ્રા લેવાની ક્રિયા પણ સમાધિ બની જાય છે. આવો નિષ્કામ કર્મયોગી ભક્ત પોતાના સાંસારિક નિયત કર્મો કરવા માટે ગામમાં, ઓફિસમાં, બજારમાં કે બાગમાં જ્યાં જ્યાં પગેથી ફરતો હોય તેના પગની ચાલનક્રિયા પણ પરમાત્માની પ્રદક્ષિણા બની જાય છે.

સંચાર: પદયો: પ્રદક્ષિણવિધિ: સ્તોત્રાણી સર્વા ગિર: |

(શિવ માનસપૂજા)

આવો નિષ્કામ કર્મયોગી ભક્ત પોતાની પત્ની, બાળકો, સગા-સંબંધીઓ સાથે વાતચીત કરતો હોય તે વખતે તેનાથી બોલાતી વાણી પણ પરમાત્માના સ્તોત્ર બની જાય છે. આ પ્રમાણે નિષ્કામ કર્મયોગીનું પ્રત્યેક કર્મ ભક્તિ બની જાય છે અને તે ભક્તિ એટલા ઉચ્ચ પ્રકારની વિશુદ્ધ બની જાય છે કે તેમાં આપોઆપ જ્ઞાનનો પ્રકાશ પડે છે.

આ પ્રમાણે કર્મ, ભક્તિ, અને જ્ઞાનનો પવિત્ર ત્રિવેણી સંગમ થાય ત્યારે જ અંત:કરણનું પટ શુદ્ધ થાય અને તેમાં બ્રહ્મનું પ્રતિબિંબ પડે અને આત્મસાક્ષાત્કાર થાય. ભક્તિમાં ભીંજવ્યા વગરનું કર્મ મિથ્યાચાર બની જાય અને ભક્તિની ભીંજાશ વગરનું જ્ઞાન પણ નિરર્થક છે. (ભક્તિ એટલે શું? જુઓ પેરા ૨૮)