પરમાત્માના આ વિશાળ જગતયંત્રમાં તું તો એક નાનામાં નાનો પૂરજો-સ્પેરપાર્ટ છું. પરમાત્માના આ જગતના મહાન ચરખાના એક અત્યંત નાનકડા અંશને વ્યક્ત કરતુ તું એક માધ્યમ છું. તું તો ઈશ્વરી ઈચ્છાનું એક નાનામાં નાનું પરંતુ ઘણું જ ઉપયોગી વાહન છું. મોટી મિલમાં, મોટી મશીનરીઓમાં એક નાનકડો સ્ક્રુ જો ઢીલો પડી જાય તો આખી મોટી મશીનરી અટકી પડે. ઈશ્વરી યોજનાને આવી મોટી મશીનરીને સજાવવાનું તારું ગજું નથી. પરંતુ તેણે નાનામાં નાના સ્ક્રૂને જ્યાં ગોઠવ્યો છે ત્યાં તેણે બરાબર સમજીને વિચારીને ગોઠવ્યો છે. આખી મશીનરી ચલાવવાની તારી તાકાત પણ નથી અને જવાબદારી પણ નથી. પરંતુ જો તું નાનામાં નાના કર્મનો ત્યાગ કરે અગર તેમાં પ્રમાદ કરે તો તું આખી જંગી મશીનરીને નુકશાનકર્તા તરીકે જવાબદાર ગણાઇશ. અને પરમાત્માનો ગુનેગાર ગણાઇશ તેનો ખ્યાલ રાખજે.

એક વિશાળ યુદ્ધ મોરચે લશ્કર લડતું હોય તો તેમાં કયા સૈનિકને ક્યાં ગોઠવવો અને કઈ કામગીરી સોંપવી તેની જવાબદારી સેનાપતિની છે હારજીતની જવાબદારી સેનાપતિની છે. સૈનિકે તો માત્ર સેનાપતિની આજ્ઞા પ્રમાણે વફાદારીથી કામ જ કરવાનું છે. સૈનિકે પોતાની જાતને - 'હું' ને કેન્દ્રમાં રાખવાનું નથી, પરંતુ સેનાપતિને કેન્દ્રમાં રાખવાનો છે. તું તારા દરેક કર્મમાં 'હું' પદને - અહંકારને છોડી દે અને પરમાત્માને કેન્દ્રમાં રાખીને તેની ઈચ્છા પ્રમાણે તેને રાજી કરવા તારી ફરજ બજાવતો રહીશ તો પ્રત્યેક કાર્યમાં હારજીતની જવાબદારી પરમાત્મા માથે લઇ લેશે.

આટલી વાત સમજાઈ જાય તો પછી તારું એકેએક નાનું-મોટું કર્મ પરમાત્માની પૂજાનું પુષ્પ બની જશે અને પ્રત્યેક કર્મ ભક્તિમય બની જશે. તારું કર્મ જ તારી ભક્તિ બનશે.

Your work is worship.

You have not to question why.

You have to do and die.

છેલ્લા શ્વાસ સુધી નિત્ય કર્મ સ્વધર્મ બજાવતા બજાવતા મૃત્યુને ભેટવું એટલે પરમાત્માને ભેટવા બરાબર છે. કારણકે મૃત્યુ કાળ એ ભગવાનનું સ્વરૂપ છે. ભગવાન ગીતામાં કહે છે કે - મૃત્યુ: સર્વહર ચ અહમ કાલોસ્મિ

મૃત્યુ એ મારી વિભૂતિ છે. હું કાળસ્વરૂપ છું. કાળનો પણ કાળ છું એટલે મૃત્યુને ભેટતી વખતે ભય નહિ લાગે પરંતુ પરમાત્માને ભેટવાનો આનંદ થશે, અને તે જ પરમ સંસિદ્ધિ છે.

આ રીતે ઈશ્વરપ્રીત્યર્થે કરેલું કર્મ તે કર્મ મટીને કર્મયોગી બની જશે તે પ્રમાણે પ્રત્યેક કર્મ ભક્તિમય બની હશે અને ભક્તિમય કર્મ કરનારા અંત:કરણમાં આપોઆપ જ્ઞાનનો પ્રકાશ પડશે. આ રીતે કર્મ, ભક્તિ અને જ્ઞાનનો ઉદય એકીસાથે થશે.

ભગવાન આ વાતને સ્પષ્ટ સમજાવતા જનક રાજાનો દાખલો આપીને કહે છે કે -

કર્મણૈવ હિ સંસિદ્ધિમાસ્થિતા જનકાદયઃ ।

લોકસઙ્ગ્રહમેવાપિ સમ્પશ્યન્કર્તુમર્હસિ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૩/૨૦)

કર્મમાર્ગ સ્વતંત્ર સાધનામાર્ગ છે અને તે તમામ ઊંચનીચ જાતિના - કક્ષાના લોકો માટે અત્યંત સુલભ છે.

નિયતકર્મ - સ્વકર્મ - સ્વધર્મ તમારું એકેએક કર્મ પરમાત્માની પૂજાની સામગ્રી બનાવી દો.

ભગવાન ગીતામાં કહે છે કે તમારે પરમસિદ્ધિ - સંસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવી હોય તો બીજી કોઈ પણ સાધનાની કે સામગ્રીની જરૂર નથી. માત્ર તમે જે જે કર્મ કરો તે તમામ એકેએક કર્મને તમે પરમાત્માની પૂજાની સામગ્રી - પુષ્પ બનાવી દો.

સ્વકર્મણા તમભ્યર્ચ્ય સિદ્ધિં વિન્દતિ માનવઃ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૧૮/૪૬)

તમે તમારું એકેએક કર્મ પરમાત્માના ચરણે ધરી દો. જેમ તમે પરમાત્માને માથે ચઢાવવા જે પુષ્પ લાવો છો તે સારામાં સારું જોઈને લાવો છો તેવી જ રીતે તમે જે કર્મ પરમાત્માને ચરણે ધરવા માટે કરો તે કર્મ આપોઆપ શુદ્ધ - નિષ્પાપ અને રાગદ્વેષ રહિત બની જશે.

તમારે ઘેર તમારો પટાવાળો જમવાનો હોય ત્યારે તમે જે રસોઈ બનાવો છો અને તમારે ઘેર તમારો જમાઈ અગર કલેક્ટર અગર એવો કોઈ મોટો માણસ જમવા પધારે ત્યારે તમે જે રસોઈ બનાવો છો તે રસોઈ બનાવવાના કર્મમાં કેટલો મોટો ફરક પડી જાય છે તે તમે જાણો છો. તેવી રીતે તમે તમારા તમામ કર્મ પરમાત્માને રાજી કરવા કરો તો તે પ્રત્યેક કર્મ આપોઆપ અત્યંત શુદ્ધ અને પવિત્ર બની જશે. કારણ કે પરમાત્મા તો જમાઈ-કલેક્ટર કે પ્રધાન કરતા ઘણા મોટા છે.

પરમાત્મા કેવા છે?

યતઃ પ્રવૃત્તિર્ભૂતાનાં યેન સર્વમિદં તતમ્ ।

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૧૮/૪૬)

જે પરમાત્મા વડે તમામ ભૂત પ્રાણીમાત્રની પ્રવૃત્તિ ચાલી રહી છે અને જે આ વિશ્વમાં અણુએ અણુમાં ઓતપ્રોત છે તે પરમાત્માને -

સ્વકર્મણા તમભ્યર્ચ્ય

તારા એકે એક કર્મથી અભ્યર્ચના કર, પૂજા કર. તારૂ એકે એક કર્મ ભગવાનની પૂજા માટેનું પુષ્પ બનાવી દે, તો -

સિદ્ધિં વિન્દતિ માનવઃ

તું ચોક્કસ સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરીશ. તેને માટે કોઈ જંગલમાં જઈને ભારે ઉગ્ર તપશ્વર્યા - સાધના કરવાની નથી.  અગર તો કમળના કે ગુલાબના ફૂલો લાવવાની જરૂર નથી. સંસારમાં રહીને તારું જે નિયત કર્મ છે તે ભક્તિભાવપૂર્વક ઈશ્વરપ્રીત્યર્થે પરમાત્માને રાજી કરવાની દ્રષ્ટિથી કરીશ તો તે પ્રત્યેક કર્મ પરમાત્માની પૂજાનું પુષ્પ બની જશે.

ભગવાન ગીતામાં સ્પષ્ટ આજ્ઞા કરે છે કે –

યત્કરોષિ યદશ્નાસિ યજ્જુહોષિ દદાસિ યત્ ।

યત્તપસ્યસિ કૌન્તેય તત્કુરુષ્વ મદર્પણમ્ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૯/૨૭)

તું જે કાંઈ તારું નિયત કર્મ કરે તે મને અર્પણ કરવાની દ્રષ્ટિથી કર અને પછી તું જોજે કે તે દરેક કર્મ આપોઆપ તારાથી શુદ્ધ જ થશે.

ભગવાન કહે છે કે -

સ્વે સ્વે કર્મણ્યભિરતઃ સંસિદ્ધિં લભતે નરઃ ।

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૧૮/૪૫)

તું બીજાના કર્મમાં માથું મારીશ નહિ, તું તારું નિયત કર્મ બરાબર કર. સંસારના નાટકના તું સ્ટેજ ઉપર આવ્યો છું ત્યાં તું તારો પાઠ બરાબર ભજવી બતાવ. બીજા એક્ટરો તેનો પાઠ ભજવવામાં ભૂલો કરે તે જોવાનું કામ તારું નથી. બીજા એક્ટરો તેમના પાઠ ભજવવામાં ભૂલો કરશે તો તેમનો પગાર મેનેજર કાપી લેશે, અગર તો તેને કાઢી મુકશે. પરંતુ બીજા એક્ટરો તેમનો પાઠ બરાબર કેમ ભજવતા નથી, તેની ભાંજગડમાં તું નકામો પડીશ નહિ. કારણકે બીજા એક્ટરો બરાબર પાઠ ભજવે છે કે નહિ, તે જોવાનું કામ તારું નથી. તે કામ મેનેજરનું (પરમાત્માનું) છે અને તે જોશે જ. તું નાહક બીજાની ભાંજગડમાં પડીશ નહિ. તું તારો પાઠ ભાન રાખીને ભજવીશ તો બીજાઓ પાઠ બરાબર નહિ ભજવે તો પણ મેનેજર (પરમાત્મા) તને કાંઈ નુકશાન કરશે નહિ અને ઠપકો પણ આપશે નહિ.

'પરાઈ મૂર્ખતા કાજે મુખે ના ઝેર તું લેજે'

તારો પુત્ર તરીકેનો, પિતા તરીકેનો, પતિ તરીકેનો, શેઠ તરીકેનો અગર નોકર તરીકેનો વગેરે જે પાઠ આ વિશ્વના સ્ટેજ ઉપર ભજવવાનો નક્કી થયો હોય તે બરાબર સુંદર એક્ટિંગ કરીને ભજવી બતાવ કે જેથી કરીને તારો મેનેજર (પરમાત્મા) ખુબ રાજી થાય. બીજા લોકોની તું ચિંતા કરીશ નહિ અને ખોટી ભાંજગડમાં ફસાઇશ નહિ.

તું જે જે કર્મ કરે તે એવી ભાવનાથી કર કે આ કર્મથી હું ભગવાનની પૂજા કરી રહ્યો છું.

પૂજા તે વિષયોપભોગ રચના નિદ્રા સમાધિસ્થિતિ: |

સંચાર તે પદયો: પ્રદક્ષિણા વિધિ સ્તોત્રાની સર્વા ગિર: ||

(શિવ માનસપૂજા)

તું સંસારમાં જે કોઈ વિષયની રચનાત્મક ક્રિયા કરે તે જાણે કે તું પરમાત્માની પૂજા કરે છે. તું નિદ્રા લેતો હોઉં તો તે વખતે જાણે કે પરમાત્માના ખોળામાં માથું મૂકીને તેમનું ધ્યાન-સમાધિ કરી રહ્યો છે. તું ઓફિસમાં જાય કે બજારમાં જાય કે જ્યાં જ્યાં જાય અને તારા પગનો જ્યાં જ્યાં સંચાર થાય, ત્યાં ત્યાં જાણે કે તું પરમાત્માની પ્રદક્ષિણા કરી રહ્યો છે કારણ કે પરમાત્મા દરેક જગ્યાએ વ્યાપ્ત છે અને તું ઘરમાં, ઓફિસમાં, બજારમાં વગેરે જગ્યાએ જે કાંઈ બોલે છે, વાતચીત કરે તે તમામ વાણીમાં જાણે કે તું પરમાત્માના સ્તોત્ર બોલી રહ્યો છે, એવી ભાવનાથી જો તારું પ્રત્યેક કર્મ કરીશ તો તારૂ એકે એક કર્મ ભક્તિમય બની જશે, ભક્તિમાં પરિણીત થઇ જશે, પછી તારે કાસી-જોડા કૂટીને કે રાગડા તાણીને કે મંદિર-મહાદેવમાં હડીઓ-દોટો કાઢીને, ભક્તિ કરવાનો દંભ કરીને, ભગવાનને રાજી કરવાનો મિથ્યા પ્રયાસ કરવાની જરૂર નહિ રહે.

તારા નિયત કર્મથી જ તું ભગવાનની અભ્યર્ચના-પૂજા કર. પૂજા કરવા માટે ફૂલ-હાર, ચોખા, શીરો, પ્રસાદ વગેરે સામગ્રી નહિ હોય તો ચાલશે. તારું એકે એક કર્મ જ પૂજાની અભ્યર્ચનાની સામગ્રી છે. અભ્યર્ચના-પૂજાની ભાવના વગરના કર્મની કશી જ કિંમત નથી. એક ભંગી અભ્યર્ચનાની દ્રષ્ટિથી - ભાવનાથી સફાઈનું કામ કરી રહ્યો હોય તો ભગવાનની દ્રષ્ટિમાં ભંગીનું સફાઈકામ એક અત્તિ ઉત્તમ પરમાત્માની પૂજાનું કર્મ છે. જયારે બ્રાહ્મણ પુજારીની અભ્યર્ચનાની ભાવના વગરની શિવલિંગની પૂજા એ પણ એક નકામી વેઠ છે.

પરમાત્માના આ મહાવિરાટ યંત્રમાં જગતના દરેક માણસને એક ચોક્કસ કામગીરી સોંપવામાં આવેલછે. તેની જે - તે વખતે નક્કી થયેલી કામગીરીને જે - તે વખતનું નિયતકર્મ - સ્વકર્મ - સ્વધર્મ કહેવાય છે. દરેક માણસને પોતાના સ્વકર્મમાં - સ્વધર્મમાં જાગ્રત રહીને સાવધાનીપૂર્વક કર્મ કરવાનું છે, તેવી ભગવાનની આજ્ઞા છે. પોતાનો સ્વધર્મ છોડીને નાસી જાય, બૈરાં-છોકરાને રઝળતા કરી દે, કોઈનું કામ રઝળાવે અને જંગલમાં જઈને ધૂણી ધખાવીને બેસે કે સન્યાસી-બાવા થઇ જાય તો તેવો પલાયનવાદી પરમાત્માની કોર્ટમાં શિક્ષાને પાત્ર છે. પરમાત્મા ગીતામાં કહે છે કે -

સ્વધર્મે નિધનં શ્રેય: પરધર્મો ભયાવહ: |

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૩/૩૫)

કોઈ ગૃહાસ્થાશ્રમી પોતાનો સ્વધર્મ છોડીને, બૈરાં-છોકરા મૂકીને વેપાર અગર નોકરીને ઢેબે મારીને -

નારી મૂઈ ઘરસંપત્તિ નાસી, મૂંડ મુંડાઈ ભયેઉ સંન્યાસી |

(ઉત્તરકાંડ ૧૦૦)

એમ સ્વધર્મ છોડીને પરધર્મ (સંન્યાસીનો ધર્મ) સ્વીકારે અગર તો કોઈ સંન્યાસી પોતાનો આત્મચિંતન, અનાસક્તિયોગ વગેરે સ્વધર્મ છોડીને ઇંદ્રિયોની લોલુપતાને વશ થઈને ગૃહસ્થીનો ધર્મ (ખટકર્મ) સ્વીકારે તો તે જરૂર ભય-દુઃખમાં આવી પડે.

પરમાત્માએ જે મનુષ્યનું જે સ્વધર્મ - સ્વકર્મ - નિત્યકર્મ નક્કી કરેલું છે તે તેની શક્તિનો વિચાર કરીને બહુ સમજદારીપૂર્વક કરેલ છે. પરમાત્મા માણસ કરતા ઘણા વધારે હોશિયાર છે. અરેરે! પરમાત્માએ મારે લમણે આ કામ ક્યાં લગાડ્યું? - એમ બોલીને પરમાત્માનો દોષ કાઢવો અને પોતાના સ્વધર્મનો ત્યાગ કરવો તે પરમાત્માની ઈચ્છાનો અનાદર કરવા બરાબર છે. ઈશ્વરી યોજનામાં દખલગીરી કરવા બરાબર છે અને ઈશ્વરના અધિકાર સામે પડકાર કરવા બરાબર છે. સમષ્ટિના આવડા મોટા કારખાનામાં તમે તો માત્ર એક સ્પરેપાર્ટ છો અને પરમાત્માએ આ જગતના જબરદસ્ત યંત્રમાં તમને સમજી - વિચારીને જ્યાં ગોઠવ્યા છે ત્યાં જ સ્થિર રહીને તમારે જગતના માલિકનું આ મોટું યંત્ર ચલાવવામાં તમારે તમારા હિસ્સામાં આવતું નિયત કર્મ સ્વકર્મ-સ્વધર્મ નિષ્ઠાપૂર્વક પરમાત્મા પ્રત્યેની વફાદારીપૂર્વક તેમની આજ્ઞામાં રહીને બરાબર બજાવવાનું છે. તેમાં તમારે તમારું આગવું ખોટું ડહાપણ ડહોળવાની જરૂર નથી.

હું એલ.એલ.બી. પાસ કરીને વકીલ થયો તેના કરતા એમ.બી.બી.એસ થઈને ડોક્ટર થયો હોત તો હું દસગણું ધન પ્રાપ્ત કરત એવી ગાંડી વાતો કરીને આજે હવે પચાસ વર્ષની ઉંમરે વકીલાત (સ્વધર્મ) છોડીને તમે દવાખાનું ખોલીને બેસો (પરધર્મ સ્વીકારો) તો તમે ઘણાને મોતને ઘાટે ઉતારો, કારણ કે

પરધર્મો ભયાવહ: |

દરેક માણસનું સ્વકર્મ-નિયતકર્મ નક્કી થયેલું હોય છે. બાળક જન્મતાની સાથે જ પોતાનું સ્વકર્મ-સ્વધર્મ જાણે છે. તે ભૂખ્યું થાય ત્યારે કઈ જગ્યાએ ધાવવું, કેવી રીતે ધાવવું, કેવી રીતે દૂધ ચૂસવું, તે બરાબર જાણે છે અને તેની પાછળ પરમાત્માની અલૌકિક પ્રેરણાનું બળ હોય છે. માતા તો ફક્ત પોતાનું સ્તન બાળકના મોમાં મૂકે છે પરંતુ દૂધ ચુસવાનું - ધાવવાનું સ્વકર્મ - સ્વધર્મ તુરતનું જન્મેલું બાળક પણ પરમાત્માની પ્રેરણાથી જાણે છે અને તે પ્રમાણે તે પોતાનું નિયતકર્મ સ્વભાવને વશ વર્તીને કરે છે. તેમાં માતાએ શીખવવાની જરૂર પડતી નથી. ઘોડાને તરસ લાગી હોય ત્યારે કેવી રીતે પાણી પીવું તે પોતાનું સ્વકર્મ - સ્વધર્મ જાણે છે અને જો તેને તરસ નહિ લાગી હોય તો તમે તેને પરાણે પાણી પાઇ શકશો જ નહિ. You can take a horse to a stream but you cannot make him drink.

તે જ પ્રમાણે બાલ્યાવસ્થામાં ભણવું તે માણસનું સ્વકર્મ - નિયતકર્મ - સ્વધર્મ છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં નોકરી, ધધો, વેપાર કરીને ન્યાયનીતિથી દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવું, સ્ત્રી-પુત્રાદિકનું પાલનપોષણ કરવું અને સમાજના અન્ય આશ્રમવાસીઓની સેવા કરવી તે તેનું નિયતકર્મ છે. એવી જ રીતે વાનપ્રસ્થ અને સંન્યાસીના સ્વકર્મ, સ્વધર્મ, નિયતકર્મ નક્કી થયેલા છે. અને તેમને તે તે સ્વધર્મ, સ્વકર્મ નિષ્ઠાપૂર્વક ઈશ્વરપ્રીત્યર્થે કરવાના છે. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય, શુદ્રના પણ સ્વધર્મ શાસ્ત્રોમાં નિયત થયેલા છે.

માતા-પિતા, પુત્ર, પતિ-પત્ની દરેકે પોતપોતાની મર્યાદામાં રહીને  સ્વકર્મ, સ્વધર્મ, નિયતકર્મમાં વિક્ષેપ કરવાનો નથી અગર તો પોતાનો સ્વધર્મ બદલવાનો નથી.

શિયાળામાં ગરમ કપડાં પહેરવા તે સ્વધર્મ છે. ઉનાળામાં ઠંડક રહે તેવો આહાર કરવો, ઠંડક રહે તેવા કપડાં પહેરવા તે સ્વધર્મ છે. ચોમાસામાં છત્રી ઓઢવી તે સ્વધર્મ છે. સવારમાં દાતણ કરવું, શૉચ ક્રિયા કરવી, બપોરે નોકરી-ધંધો-વેપાર વગેરે નિયત કર્મ કરવા. રાત્રે ભગવત સ્મરણ વગેરે કરવું. આવી રીતે દરેક ઋતુમાં, સમયમાં, કાળમાં, અવસ્થામાં, સ્વધર્મ બદલાતો જાય તે પ્રમાણે દેશ, કાળ, પરિસ્થિતિનો ખ્યાલ રાખીને દરેક માણસે પોતાના સ્વધર્મ - સ્વકર્મ - નિયતકર્મ અવશ્ય કરવા જોઈએ.