ક્રિયા અને કર્મ આ બે શબ્દોમાં ભેદ ખાસ સમજવા જેવો છે. શારીરિક ક્રિયા દેખી શકાય છે, પરંતુ માનસિક ક્રિયા દેખી શકાતી નથી.

ક્રિયા ત્રણ પ્રકારની હોય છે:

૧. ફક્ત શારીરિક ક્રિયા

૨. ફક્ત માનસિક ક્રિયા

૩, માનસિક અને શારીરિક ક્રિયા.

૧. ફક્ત શારીરિક ક્રિયા: શારીરિક ક્રિયાઓ બે પ્રકારની હોય છે:

 - અનૈચ્છિક  ક્રિયાઓ

 - ઐચ્છિક ક્રિયાઓ

શરીરથી કેટલીક ક્રિયાઓ આપણી ઈચ્છા ના હોય તો પણ થયા જ કરતી હોય છે તેને અનૈચ્છિક ક્રિયા કહે છે. દાખલા તરીકે, તમે શ્વાસોચ્છ્વાસ લો છો, તમારા હૃદયના ધબકારા ચાલે છે, તમારી નાડીઓમાં લોહી સતત દોડ્યા કરે છે, તમારી હોજરીમાં પાચનક્રિયા ચાલે છે, તમારી આંખો-પાંપણો પટ પટ થાય છે - વગેરે આ બધી ક્રિયાઓ તમારી ઈચ્છા ના હોય તો પણ સતત થયા જ કરવાની. તેને તમે રોકી શકો જ નહિ અને રોકવા જાઓ તો મરી જવું પડે.

શરીર કેટલીક ઈચ્છાઓ તમારી ઈચ્છાથી કરે છે. દાખલા તરીકે તમે હાથ ઊંચા કરો, પગ લાંબા કરો, ટૂંટિયું વાળો, એક પગે ઉભા રહો, શીર્ષાસન કરો, દોડો - કુદો વગેરે. આ બધી ઐચ્છિક અને અનૈચ્છિક શારીરિક ક્રિયાઓમાં જ્યાં તમારું મન સંલગ્ન નથી હોતું અને મનના ગમા - અણગમા - રાગદ્વેષ નથી હોતા, તેથી તે ગીતાની ભાષામાં કર્મ નથી.

(૨) માનસિક ક્રિયા:

કેટલીક ક્રિયાઓ તમે ફક્ત મનથી જ કરો છો અને શરીરથી કરતા નથી. દા.ત. મનમાં વિચાર કરો છો. મનથી કોઈનું ભલું અગર બૂરું ઈચ્છો - મનમાં ને મનમાં તમે કોઈને ગાળો દો છો. આ બધી માનસિક ક્રિયાઓ જ્યાં સુધી શારીરિક ક્રિયામાં પરિણીત ના થાય ત્યાં સુધી તે માત્ર માનસિક ક્રિયા તરીકે જ રહે છે અને તે કર્મની વ્યાખ્યામાં આવી શકે નહિ. ક્રિયામાં હેતુવૃત્તિ કે અહંકાર ઉમેરાય ત્યારે જ તે કર્મ બને છે

તમે મનથી કોઈ ગુનો કરવાનો વિચાર કરો, કોઈને લાફો મારવાનો વિચાર કરો પરંતુ જ્યાં સુધી શારીરિક રીતે તમારા હાથથી તમે તે માણસના ગાલ ઉપર તમાચો મારો નહિ ત્યાં સુધી તે કર્મ ગુનો બને નહિ, એટલા માટે ફોજદારી કાયદામાં સરકારે એક કલમ રાખેલી છે.

ગુનો કરવાનો માત્ર ઈરાદો (માત્ર માનસિક ક્રિયા) તે ગુનો (કર્મ) કહેવાય નહિ (પૂછી જોજો કોઈ ફોજદારી વકીલને) આ ફોજદારી કાયદો કળિયુગમાં લખાયેલો છે એટલે કળિયુગના વખાણ કરતા ગોસ્વામી તુલસીદાસજીએ પણ રામાયણમાં કહ્યું છે કે -

કળિયુગ કર યહ પુનિત પ્રતાપા

માનસ પુણ્ય હોય નહિ પાપા ||

(ઉત્તરકાંડ - ૧૦૩)

કળિયુગમાં માનસિક પુણ્ય કરો તો પુણ્ય થાય, પરંતુ માત્ર માનસિક પાપ કરો તો તે લાગતું નથી. એનો અર્થ એવો નથી કે માણસને માનસિક પાપ કરવાની છૂટ છે. માટે તે માનસિક પાપ કર્યા કરે તો કશો વાંધો નહિ, ખરો ભાવાર્થ એ છે કે કળિયુગમાં માણસ કદાચ ભૂલથી કંઈક ખોટો વિચાર અગર મનથી પાપ કરી બેસે પરંતુ પાપ શરીરથી કરતા પહેલા જો તે આ પાપી વિચાર માટે પેટ ભરીને પસ્તાવો કરે અને પરમાત્માની અંતઃકરણપૂર્વક માફી માંગે તો તે પાપ તેનું માફ થઇ શકે છે. આવી વ્યવસ્થા માત્ર કળિયુગમાં છે. સત્યયુગમાં નથી તેવું શાસ્ત્રો કહે છે. જો માણસ જાણી-જોઈને માનસિક પાપ કરે અને તેને માટે પસ્તાવો કરવાને બદલે સતત માનસિક પાપ કરતો જ રહે તો એક વખત એવોયે આવે કે જયારે તેનું માનસિક પાપ તેના શરીરને ધક્કો મારીને તેને ફરજીયાત શારીરિક પાપ-ક્રિયા કરાવે જ અને તે વખતે તે 'ક્રિયા' 'કર્મ' બની જાય અને આવું ક્રિયમાણ કર્મ તાત્કાલિક અગર તો સંચિતમાં જમા રહીને કાળે કરીને પાકીને પ્રારબ્ધ બનીને સામી છાતીએ આવીને ઉભું જ રહે અને તે વખતે હસતા હસતા કરેલું પાપ તેને રોતાં રોતાં પણ ભોગવવું પડે. તેમાં છૂટકો થાય જ નહિ.

(૩) માનસિક સાથેની શારીરિક ક્રિયા :

મનની કામનાઓ અને ઈચ્છાઓને સંતોષવા માટે તથા મનના કર્તાપણાના અભિમાનથી અને મનના રાગદ્વેષોથી પ્રેરાઈને અંગત સ્વાર્થ માટેની તમામ શારીરિક ક્રિયાઓને 'કર્મ' કહેવાય છે અને આવા ક્રિયમાણ કર્મોના ફળ સ્વરૂપે પાપ - પુણ્ય, સુખ - દુઃખ ભોગવ્યે જ છૂટકો. આવા ક્રિયમાણ કર્મ કદાચ તાત્કાલિક ફળ ના આપી શકે તો આપણે અગાઉ જોઈ ગયા તેમ થોડો અગર વધારે વખત સંચિત કર્મ તરીકે જમા પડ્યા રહે અને તે કાળે કરીને પાકે ત્યારે પ્રારબ્ધ બનીને કર્મફળ ભોગવાવે જ અને પછી જ શાંત થાય.

કોઈ પણ 'ક્રિયા'ને સારી અગર ખરાબ કહી શકાય નહિ. ક્રિયા સારી પણ નથી અને ખરાબ પણ નથી. બસ 'ક્રિયા' તો 'ક્રિયા' જ છે. પરંતુ જયારે તેમાં મનનો અહંકાર, રાગ-દ્વેષ, કામના, વાસનાનો અંશ ઉમેરાય ત્યારે તે ક્રિયાને કર્મ કહેવાય છે અને તે કર્મ સારું અગર ખરાબ કહેવાય છે. અને તેથી પુણ્ય અગર પાપ બંધાય છે, જેના ફળ સ્વરૂપે સુખ અગર દુઃખ ભોગવવા જીવને દેહ ધારણ કરવો પડે છે, અને જન્મ-મરણના ચક્કરમાં બંધાઈ જાય છે. આ વિશ્વમાં કર્મફળનો કાયદો પ્રવર્તે છે, ક્રિયાફળનો નહિ. નાનું અજ્ઞાન બાળક અજાણતા નાના જંતુઓ મરી નાખે તો તે માત્ર તેની ક્રિયા બની રહે છે તેને કર્મનો કાયદો લાગુ પડતો નથી માણસ અજાણતા અસંખ્ય જીવજંતુઓની હિંસા કરે છે. પાણી, દૂધ, શાકભાજી, અનાજ, ઇંધણ, શ્વાસોચ્છ્વાસમાં અસંખ્ય જીવજંતુઓની હિંસા કરવા છતાં જ્યાં સુધી તેનો પાછળ મનની રાગદ્વેષવાળી સભાન કર્તવ્યબુદ્ધિ ભળી નથી ત્યાં સુધી તે 'ક્રિયા' હોઈ 'કર્મ' બનતી નથી અને તેથી તે હિંસા ગણાતી નથી