ત્રીજું મોટામાં મોટું દુઃખ મરવાનું. આ મરણના દુઃખનો અનુભવ હજુ સુધી આપણને થયો નથી, કારણકે હજુ સુધી આપણે મરી ગયા નથી, અને તેથી મરણના દુઃખનો અનુભવ હજુ સુધી આપણે કરેલો નથી.

તો પછી મરણની બીક કેમ લાગે છે?

જેનાથી દુઃખી થયા હોઈએ તેની બીક લાગે. પરંતુ જે પીડા ભોગવી નથી, જેનો અનુભવ નથી, તેનો ડર કેમ લાગે છે? જેને વીંછી એકાદ વખત કરડ્યો હોય અને જેણે વીંછીના ડંખની વેદનાનો એક વખત પણ અનુભવ કર્યો હોય તેને કાયમ વીંછીનો ડર લાગે તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ મૃત્યુની વેદના હજુ સુધી વેઠી નથી છતાં દરેક જીવાત્માને સતત મૃત્યુનો ડર કેમ રહ્યા કરે છે?

તેનું ખરેખર મુખ્ય કારણ એ છે કે તે જીવાત્માનું અત્યાર પહેલા અનેક વખત અનેક દેહોથી મૃત્યુ થઇ ચૂક્યું છે; અને દરેક મૃત્યુના પ્રસંગે તેણે મૃત્યુ વખતની અપાર વેદનાનો અનુભવ કરેલો છે, તેથી કરીને આ જન્મમાં પણ મૃત્યુના ભયથી તે ડરતો ફરે છે. કયા કયા દેહથી કેવા કેવા અને કેટલા મૃત્યુ સમયના દુઃખો તેણે ભોગવ્યા છે તે તમામ પ્રસંગો (incidents) તે અત્યારે ભૂલી ગયો છે. પરંતુ તે દુઃખોની તીવ્ર વેદનાના સંસ્કારો તેના અંતઃકરણના પટ ઉપર સંગ્રહિત (computerised - recorded) થયેલા છે અને તે સંસ્કારો તેને આ જીવનમાં મૃત્યુનું નામ પડતા ભયભીત કરે છે.

કોઈ માણસને નદી-તળાવમાં ડૂબકી મારીને સ્નાન કરવામાં ડૂબી જવાનો ભય લાગે છે તેથી તે કિનારે બેસીને લોટે લોટે નહાય છે. આ માણસ આ જીવનમાં અત્યાર સુધી કદાપિ ડૂબી ગયો નથી છતાં તેને ડૂબી જવાનો ભય કેમ લાગે છે? તેનું કારણ ચોક્કસ તેવું હોઈ શકે કે તે માણસ કોઈ એક પાછલા જન્મમાં ડૂબીને મરી ગયો હોવો જોઈએ; અને ડૂબીને મરી જવાથી કેવી વેદના થાય છે તેનો તેને અનુભવ હોવો જોઈએ. જોકે ડૂબીને મરી ગયો હતો તે ગત જન્મનો પ્રસંગ (incident) તે અત્યારે ભૂલી ગયો છે; પરંતુ ગત જન્મના ડૂબીને મરતી વખતના દુઃખના સંસ્કારો તેના અંતઃકરણના પટ ઉપર અંકિત (Recorded) થયેલા છે અને તેથી તે આ જીવનમાં પાણીમાં પગ મૂકતા ડૂબી જવાના ભયથી ડરે છે.

કોઈ માણસને સગડી-દેવતા સળગાવવામાં દાઝી મરવાનો ભય લાગે છે અને તે કાયમ અગ્નિથી ડરતો હોય છે, આ માણસ આ જીવનમાં કદાપિ દાઝ્યો નથી અને દાઝી જવાના દુઃખનો તેનો કોઈ અનુભવ નથી છતાં તે અગ્નિને દેખીને કેમ ગભરાય છે? તેનું કારણ ચોક્કસ એવું હોઈ શકે કે આ માણસ તેના કોઈ એક ગત જન્મમાં બહુ ભયંકર રીતે દાઝીને મરી ગયો હોવો જોઈએ; જે પ્રસંગ (incident) તે ભૂલી ગયો છે, તે પ્રસંગની તેને વિસ્મૃતિ થઇ ગઈ છે પરંતુ તેના દુઃખના સંસ્કારો તેના અંતઃકરણમાં મોજુદ છે જે તેને આ જીવનમાં ડરાવે છે.

માણસનું અંતઃકરણ એક જબરજસ્ત ઓટોમેટિક કોમ્પ્યુટર છે, જેમાં અનેક જન્મના સંસ્કારો અંકિત (recorded) - સંગ્રહિત (computerised) થયેલા છે અને તે બધા સંસ્કારો પ્રસંગોપાત ઉપસી આવે છે, ત્યારે આ માણસ આ જીવનમાં પણ તેવા સુખદુઃખની લાગણી અનુભવે છે.

એ જ પ્રમાણે જીવાત્મા અનાદિકાળથી અત્યાર સુધીમા અનેક વાર જન્મી ચુક્યો છે અને મરી ચુક્યો છે. બાળકના જન્મતાની સાથે જ કેવી રીતે ખબર પડી જાય છે કે તેને અમુક જગ્યાએ જ ધાવવાનું છે અને કદાચ માતા પોતે બાળકના મોમાં સ્તન મૂકે તો પણ તે બાળકને માતાનું ધાવણ સ્તનમાંથી કેવી રીતે ચૂસવું (sucking) તે તેને કોણ શીખવાડે છે? તેનું કારણ એ છે કે આ જીવાત્મા અનેક માતાઓનું અનેક જન્મોથી ધાવણ ધાવીને આવેલ છે. એક સમુદ્ર ભરાય તેટલું માતાનું ધાવણ તે ધાવેલો છે અને તેથી તેને અનેક જન્મથી ધાવણ ધાવવાનો મહાવરો છે. તેથી તેને ધાવણ ધાવવાની કળા શીખવવાની જરૂર નથી. તેના અંતઃકરણમાં પડેલા આ જાતના અનેક જન્મના સંસ્કારો તેને ધાવતા શીખવાડે છે.

તેવી જ રીતે જીવાત્મા અનાદિકાળથી અત્યાર સુધીમા અનેક વખત મરી ચુક્યો છે. અને તેથી મરણના દુઃખના સંસ્કારો જે તેના અંતઃકરણમાં સંગૃહીત (computerised) થયેલા છે તે તેને પ્રત્યેક જન્મમાં મરણના દુઃખનો ભય ઉપજાવે છે.

દરેક માણસને મરતી વખતે નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકારના દુઃખ અવશ્ય થતા હોય છે.

૧. શરીર-વેદનાત્મક દુઃખ

૨. સુહૃદ મોહાત્મક દુઃખ

૩. પાપ-સ્મરણાત્મક દુઃખ

૪. ભાવિ-ચિતાત્મક દુઃખ