મૃત્યુ એ તો મહામિલનનો માંગલિક પ્રસંગ છે. જીવનમાં માણસ ઘણા માંગલિક ઉત્સવના પ્રસંગો ઉજવે છે, તેમાં છેલ્લો માંગલિક ઉત્સવ તે મૃત્યુનો પ્રસંગ છે. જેને જીવતા આવડે છે તેને મરતાં પણ આવડે છે. જેને જીવતા નથી આવડતું તેને મરતા પણ નહિ આવડે અને આખરે તે કુતરા-બિલાડાના મોતે મરે છે.

માણસ ગમે તેટલા ભૌતિક સુખો (worldly materialistic objects for sense gratification) પ્રાપ્ત કરે છતાં જ્યાં સુધી તેને મૃત્યુનો ડર છે, ત્યાં સુધી તે કદાપિ જીવનનો ખરો આનંદ માણી શકે નહિ. જેને મરવાનો ડર છે તે વગર મોતે મરે છે અગર તો મરતો મરતો જીવે છે. જીવતે જીવતે જે મરી જાણે છે - અનાસક્ત જીવન જીવી જાણે છે તે પુરુષ મૃત્યુને પણ માણી શકે છે. મૃત્યુનો ડર મટી જાય તો જ માણસ જીવન જીવવાનો જે આનંદ - જે મસ્તી - જે ખુમારી છે તેનો અનુભવ કરી શકે. આખી જિંદગીનો સરવાળો મૃત્યુ છે. અંતિમ શ્વાસ અને નારાયણનું નામ બંને એકીસાથે મુખમાંથી નીકળે તેનું મૃત્યુ માંગલિક ગણાય.

જન્મલાભ: પરં પુંસામ અંતે નારાયણ સ્મૃતિ: |

(શ્રીમદ્ ભાગવત ૨/૧/૬)

અન્તકાલે ચ મામેવ સ્મરન્મુક્ત્વા કલેવરમ્ ।

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ૮/૫)

યઃ પ્રયાતિ ત્યજન્દેહં સ યાતિ પરમાં ગતિમ્ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ૮/૧૩)

અંતકાળે નારાયણનું નામ અને પ્રાણ બંને એકીસાથે મુખમાંથી નીકળે તે જ જન્મ લીધાનો મોટામાં મોટો લાભ છે. નહિ તો અંતિમ ક્ષણે જો નારાયણનું નામ ચુકી જાય તો દેવાળું ફૂંકીને દેવાળિયો (spiritually bankrupt) થઈને જ ગયો માનવો. માણસ કેવી રીતે, કેવી અદાથી મરે છે તેના ઉપરથી માણસ જીવન કેવી રીતે કેવું જીવ્યો હશે તેનો અંદાજ કાઢી શકાય.

જન્મને જેટલો આનંદનો અને માંગલિક પ્રથમ પ્રસંગ આપણે ગણીએ છીએ તેટલા જ આનંદનો અને મહામિલનનો અંતિમ માંગલિક પ્રસંગ મૃત્યુનો છે. મૃત્યુની ઘટનાની વ્યવસ્થા જો પરમાત્માએ ના કરી હોત તો આ જગત એક મોટું નરકાગાર બની જાત. કોઈના બાપા - અને તેમના બાપા - અને તેમના દાદા - અને તેમના દાદા એમ ઈકોતેર પેઢીના તેમના બાપાઓ અને દાદાઓ જો હજુ પણ જીવતા હોત તો તે માણસના વિશાળ બંગલામાં એક પણ ખૂણો ખાલી ના રહેત. તમામ ખૂણાઓમાં નર્યા ખાટલા જ ખાટલા ઢાળેલા હોય અને તેમાં પેલા જર્જરિત જીર્ણશીર્ણ શરીરવાળા બુઢ્ઢાઓ પડ્યા પડ્યા ઉધરસ ખાતા ખાતા ગળફાઓં કાઢતા હોય, અને ખાટલાઓમાં જ ઝાડો-પેશાબ કરતા હોય તો તેનો આખો વિશાળ બંગલો માત્ર નરકાગાર બની જાય અને ટી. વી., રેડિયો મુકવા માટે એકેય ખૂણો ખાલી મળે નહિ.

પરમાત્માએ કૃપા કરીને ગોઠવેલી મૃત્યુની વ્યવસ્થા ઘણી જ અદભુત અને ઉપકારક છે. જીવન એક વહેતી ગંગા છે. જેના જન્મ અને મૃત્યુ બે કિનારા છે. અને તેથી જ જીવનની વહેતી પવિત્ર ગંગામાં જગત શુદ્ધ રહી શકે છે. અંતઃકરણની શુદ્ધિ પાણીથી નહિ, પરંતુ જીવનરૂપી ગંગા નદીમાં સ્નાન કરવાથી થાય છે.

ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે યુધિષ્ઠિરને આ વાત સમજાવતા કહ્યું છે કે:

આત્મા નદી સંયમતોય પૂર્ણા, સત્યાવહં શીલતટા: દયોર્મિ: |

તત્રાવગાહમ કુરુ પાંડુપુત્ર, ન વારીના શુધ્ધયતિ ચાન્તરાત્મા ||

હે પાંડુપુત્ર યુધિષ્ઠિર! તું આત્મા (જીવન) રૂપી નદી, જે સંયમરૂપી જળથી પરિપૂર્ણ ભરેલી છે, જેમાં સત્યનું વહેણ છે, જે નદીની શુદ્ધ ચારિત્ર્યરૂપી બે ભેંકડો છે અને જે નદીમાં દયાની ઊર્મિઓ - મોજા આવે તે જીવન (આત્મા) રૂપી નદીમાં તું સ્નાન કર. માત્ર પાણી(H2O)થી અંતઃકરણ શુદ્ધ નહીં થાય, આવી પવિત્ર જીવનરૂપી નદીમાં તરનાર (જીવનાર) માણસ મૃત્યુરુપી સંસારસાગરને પણ તરી જઈ શકે છે. તેનું મૃત્યુ માંગલિક બની શકે છે. મૃત્યુનું પણ એક અનોખું માહાત્મ્ય છે.

જન્મ અને મૃત્યુનો ભ્રમ જેનો ભાંગી ગયો છે તેને જ જીવનનું રહસ્ય સમજાય. અગર તો જેને જીવનનું રહસ્ય સમજાઈ ગયું છે તેના મગજમાં જન્મ અને મૃત્યુનો ભ્રમ કદાપિ પેદા નહિ થાય. મૃત્યુ કોઈ સ્વરૂપ નથી, માત્ર અવસ્થા છે. જીવનનો પ્રવાહ સાતત્યવાળો છે. ઓરડાઓ વચ્ચેના ઉમરાની જેમ મૃત્યુ માત્ર ક્ષણ - અર્ધક્ષણની મધ્યવર્તી વેળા છે. જીવન તૂટતું નથી. જીવન તો સતત છે.

મૃત્યુ ઘણું જ ઉપકારક છે અને તેના અનેકાનેક ફાયદાઓ શાસ્ત્રોએ અને સંતોએ બતાવ્યા છે. આ ફાયદાઓ તમે જાણો તો તમને મૃત્યુનો ડર મટી જાય. મૃત્યુનો ડર મટી ગયા પછી તમે જીવન જીવવામાં જે અનેરો આનંદ - જે અદભુત મસ્તી - જે અનોખી ખુમારીનો અનુભવ કરશો તેનાથી તમે દેહ છોડતી વખતે પરમાત્મા સાથેના મહામિલનનો માંગલિક ઉત્સવ પણ ઉજવી શકશો.

માટે મૃત્યુના થોડા ફાયદા સમજો.