મૃત્યુની પળે અમરત્વ અભિવ્યક્ત થાય છે.

આત્મા અમર છે - આ વાત આપણે જાણીએ છીએ. આપણે અનેક વખત વાંચી પણ છે. પરંતુ આ વાત હજુ સુધી અનુભવમાં આવી નથી. અનેક શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કર્યોં, અનેક સંતોના પ્રવચનો સાંભળ્યા, આપણે પોતે પણ અનેક વખત પ્રવચનોમાં રાગડા તાણી તાણીને બોલ્યા કે, 'આત્મા અમર છે અને દેહ ક્ષણભંગુર છે.' છતાં આ વાત મરતા સુધી અનુભવમાં આવતી નથી. તેથી આપણે આપણા દેહને આપણું સ્વરૂપ માની બેઠા છીએ.

જેમ મારો બુશ્કોટ મારા શરીરનું ઢાંકણ છે, તેવી જ રીતે મારો દેહ મારા આત્માનું ઢાંકણ છે. મારો બુશ્કોટ મારા દેહનું ઢાંકણ છે તે હું બરાબર જાણું છું, એટલું જ નહિ પરંતુ તેનો મને પાકો અનુભવ છે અને તેથી હું રાત્રે સૂતી વખતે મારા બુશ્કોટને મારા શરીરથી અલગ કરીને ખીટીએ ટીંગાડીને સુઈ જાઉં છું.

તેવી જ રીતે મારો દેહ છે તે મારા આત્માનું માત્ર ઢાંકણ છે. તેવું હું જાણું છું. - સાંભળું છું - વાંચું છું - કહું છું - છતાં મને હજુ સુધી પાકો અનુભવ નથી થતો કે આ હું છું અને આ મારો દેહ છે અને હું દેહથી બિલકુલ અલગ સત્તા છું. અને દેહથી હું તદ્દન વિચક્ષણ છું; તેમ જ દેહના ગુણધર્મ અને મારા ગુણધર્મ તદ્દન પૃથક છે. - વિરોધાભાસી છે. તેથી આ દેહ મારો છે, પરંતુ હું પોતે દેહ નથી. - આવું જ્ઞાન મને આખી જિંદગી સુધી અનુભવમાં નથી આવતું ને તેથી હું કહેવાતો જ્ઞાની હોવા છતાં અજ્ઞાન - અવિદ્યામાં જ આખી જિંદગી આળોટું છું. અજ્ઞાની અંધકારમાં અટવાય છે, જયારે કહેવાતો જ્ઞાની મહા અંધકારમાં અટવાય છે, કારણ કે અજ્ઞાની તો નિખાલસ દિલથી કહી દે છે કે હું જાણતો નથી, જયારે કહેવાતો જ્ઞાની અનુભવે કરીને જાણતો નહિ હોવા છતાં હું બધું જ જાણું છું એવો અહંકાર લઈને ફરે છે, અને તેથી તે મહા અંધકારમાં અટવાય છે.

મારા આત્માના અને મારા દેહના ગુણધર્મ અલગ અલગ છે - પૃથક છે - વિરોધાભાસી છે અને મારુ (સનાતન) સ્વરૂપ મારા દેહના (ક્ષણભંગુર) સ્વરૂપથી તદ્દન વિચક્ષણ છે, આવું જાણવા છતાં - વાંચવા છતાં - આખી જિંદગી સાંભળવા છતાં મને અનુભવમાં આવતું નથી કે આ હું છું અને આ મારો દેહ છે; બંને અલગ છે તેવું મને આખી જિંદગી પર્યન્ત એક પણ વખત અનુભવમાં આવતું નથી.

પરંતુ આવો અનોખો અને અદભુત અનુભવ વ્યક્તિને - ભણેલાને કે અભણને - દરેકેદરેક વ્યક્તિને મરતી વખતે મૃત્યુદેવ કરાવે છે. આ મૃત્યુદેવનો એક અલૌકિક મહિમા છે. મરણ સમયે જયારે જીવાત્મા દેહ છોડીને દેહની બહાર નીકળે છે ત્યારે તે પ્રત્યક્ષ જોઈ શકે છે કે આ હું અલગ ઉભો છું અને સામે આ મારો દેહ પડયો છે. પછી તુરત જ જીવાત્માને બીજો દેહ પકડવાનો થાય છે ત્યારે જો તેણે હલકી યોનિમાં દેહ પકડવાનો હોય તો તે ગભરાય છે. અને તેથી તે છૂટી ગયેલા શરીરમાં પાછો પ્રવેશ કરવા જોરદાર પ્રયાસ કરે છે. પરંતુ એક વખત દેહમાંથી નીકળી ગયા પછી તેમાં પાછા પેસવાની કોઈ વ્યવસ્થા હોતી નથી તેથી તે જીવાત્મા છૂટી ગયેલા દેહની આસપાસ ભમ્યા કરે છે. જૂનો દેહ છોડે તેના કરતા જો નવો દેહ ઉચ્ચ કોટિનો હોય તો તે જીવાત્મા તે નવો દેહ ધારણ કરવા તુરત જ રસ્તે પડી જાય.

આ હકીકત ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે ગીતામાં પંદરમાં અધ્યાયમાં સ્પષ્ટ કરી કહેલી છે કે -

મનઃષષ્ઠાનીન્દ્રિયાણિ પ્રકૃતિસ્થાનિ કર્ષતિ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૫/૭)

શરીરં યદવાપ્નોતિ યચ્ચાપ્યુત્ક્રામતીશ્વરઃ ।

ગૃહીત્વૈતાનિ સંયાતિ વાયુર્ગન્ધાનિવાશયાત્ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૫/૮)

શ્રોત્રં ચક્ષુઃ સ્પર્શનં ચ રસનં ઘ્રાણમેવ ચ ।

અધિષ્ઠાય મનશ્ચાયં વિષયાનુપસેવતે ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૫/૯)

ઉત્ક્રામન્તં સ્થિતં વાપિ ભુઞ્જાનં વા ગુણાન્વિતમ્ ।

વિમૂઢા નાનુપશ્યન્તિ પશ્યન્તિ જ્ઞાનચક્ષુષઃ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૫/૧૦)

શરીર છૂટી ગયા પછી જો તે શરીરમાં અત્યંત આસક્તિ રહી ગઈ હોય અગર તો નવો દેહ હલકી યોનિમાં હોય તો જીવાત્મા છૂટી ગયેલા શરીરમાં ફરીથી પ્રવેશ કરવા ફાંફા મારે છે તેવી માન્યતા છે. પરંતુ હવે ફરીથી એ જ શરીરમાં પાછા પ્રવેશ કરવાની વ્યવસ્થા છે જ નહિ, એટલે આપણા શાસ્ત્રોઓએ આજ્ઞા કરી છે કે શરીર છૂટી જાય કે તુરત જ તેને ઉપાડીને સ્મશાનમાં લઇ જઈને બાળી મૂકવું. જીવાત્મા તે વખતે શરીરની પાછળ પાછળ સ્મશાન સુધી જાય અને જયારે તે જુએ કે શરીર બાળી મૂક્યું છે અને હવે તેનો પુન: પ્રવેશ કરવાનો પ્રશ્ન રહેતો જ નથી ત્યારે જ તે જીવાત્મા રસ્તે પડી જાય છે અને બીજો નવો દેહ પકડી લે છે તેવી માન્યતા છે.

તેમ છતાં કદાચ સ્ત્રીપુત્રાદિ, પૈસા, બંગલા વગેરેમાં જીવાત્માની આસક્તિ રહી ગઈ હોય તો તે જીવાત્મા તેની આજુબાજુ ભમ્યા કરે છે અને તેથી તેની કોઈ ગતિ નહિ થતા તે અધ્ધર ભૂતયોનિમાં લટકી જાય, તેવી માન્યતા છે.

કોઈ જુવાન સ્ત્રી બે નાનાં બાળકોને મૂકીને મરી જાય તો તેનો જીવ (આસક્તિ) તે નાનાં બાળકોમાં રહી જાય, અને તેને એમ થયા કરે કે આ મારા બાળકોને તેમની નવી માં આવશે તો દુઃખી કરશે. આ ચિંતામાં તે જીવાત્માની ગતિ થાય નહિ અને અધ્ધર ભૂતયોનિમાં ભટકી જાય અને પેલા નાનાં બાળકોની નવી માં આવે તો તેને નાહકનું કષ્ટ આપે.

આવી પરિસ્થિતિ પેદા ના થાય અને જીવાત્મા શરીર છોડીને ભૂતયોનિમાં ભટક્યા વગર તેના કર્માનુસાર તેના નવા દેહને પકડીને ચાલતો થઇ જાય તે માટે આપણા શાસ્ત્રોએ અનેક પ્રકારની વિધિઓ (Rituals)નું આયોજન કરેલું છે.

માની લો કે (Presumably) કોઈ પ્રકારની લાલસા - વાસના - કામના - આસક્તિને લીધે જીવાત્મા જૂનો દેહ છોડીને નવો દેહ ના પકડી શકે અને તેથી ભૂતયોનિમાં ભટકતો રહી જાય તો તેને માટે દેહ છૂટ્યા પછી દસમે દિવસે - દસમાને દિવસે તેનો પિંડ વહેરાવાની વિધિ કરવામાં આવે છે. આ વિધિ પ્રતીકાત્મક (symbolic) છે. જો જીવાત્મા ભમતો હોય તો તેને બતાવવા માટે કે જો હવે તારા પિંડ (મૃતદેહના પ્રતીક)ને અમે વહેરીએ છીએ - કાપી નાખીએ છીએ, કારણ કે હવે અમારે અને તારે કાંઈ ઋણાનુબંધ - કોઈ લેણદેણ રહી નથી. માટે હવે તું મહેરબાની કરીને રસ્તે પડી જા અને બીજો દેહ પકડી લે, અને હવે ભૂતયોનિમાં ભટકીને અમને હેરાન કરીશ નહિ.

જીવાત્માની સદ્ - અસદ્દ ગતિ થઇ નથી અને ભૂતયોનિમાં ભટકતો હશે તેવી માન્યતા (presumption)ના આધારે ઉપરોક્ત દસમાની વિધિ પ્રતીકાત્મક રૂપે (symbolically) કરવામાં આવે છે કે જેથી કરીને કદાચ તે જીવાત્માની ગતિ ના થઇ હોય તો તે (to err on the safer side) કરવી હિતાવહ છે.

ઉપરોક્ત દસમાની વિધિ કરવા છતાં પણ માની લઈએ કે (Presumably ) તે જીવાત્મા રસ્તે પડી ગયો નથી અને હજુ પણ ભૂતયોનિમાં ભટકતો હશે તો પછી અગિયારમાંના દિવસે તેના ઘડા ભરવાની વિધિ ઠરાવેલી છે. તે પણ પ્રતીકાત્મક રીતે તે જીવાત્માને બતાવવા માટે કે જો તારો સ્થૂળદેહ છૂટ્યા પછી અગ્નિવાયુ દેહે ભૂતયોનિમાં તું ભમતો હોય - બળતો હોય તો લે, આ તારા માટે પાણીના ઘડા ભર્યા છે તેમાંથી પાણી પીને તું ઠંડક અનુભવજે. અને હવે બાપલા, તું રસ્તે પડી જા, કારણકે તારે અને અમારે હવે કોઈ પ્રકારના ઋણાનુબંધ-લેણદેણ રહ્યા નથી; અને હવે તું અમને નાહકના પરેશાન કરવા ભૂતયોનિમાં ભટકીશ નહિ. માટે તું જા - હવે જા.

તેમ છતાં હજુ પણ આ જીવાત્મા રસ્તે પડયો નથી તેમ માનીને બારમાને દિવસે બેન - ભાણેજિયાને, બાળકોને જમાડવામાં આવે છે જેથી કરીને જીવાત્માને વિશ્વાસ બેસે કે તેના બાળકોની સારસંભાળ રખાશે અને તો તે રસ્તે પડી જાય.

તેમ છતાં આ જીવાત્માને કદાચ કોઈ ચીજવસ્તુમાં આસક્તિ રહી ગઈ હશે અને કદાચ તેથી તેનો જીવ ગતે નહિ જતો હોય તેમ માની લઈને (presumably - to err on the safer side) તેરમાને દિવસે પ્રતીકાત્મક રૂપે (symbolically) તેની સજજા પુરાવામાં આવે છે તેમાં તેને સુવા માટે નવો ખાટલો, ગોદડાં - રજાઈઓ - ચાદરો - તકિયા - ઓશિકા - ધાબળા વગેરે બ્રાહ્મણ પાસે બધા સગાઓની હાજરીમા મુકવામાં આવે છે. તેમાં એક ચાંદીની નિસરણી મુકવામાં આવે છે જેથી કરીને જીવાત્મા તે નિસરણી મારફતે સ્વર્ગમાં ચઢી જાય.

એક ચાંદીનું નાનું હોડીઉં મુકવામાં આવે છે જેમાં બેસીને તે વૈતરણી નદી પાર કરી શકે. વળી એક ચાંદીની ગાય પણ મુકવામાં આવે છે જેનું પૂછડું ઝાલીને તે વૈતરણી નદી પાર કરી જાય (જો કે કદાચ આપણા માનવા મુજબ સાચુકલી ગાય વૈતરણી નદી આગળ જાય અને આ જીવાત્મા તેનું પૂછડું ઝાલીને નદી ઓળંગતો હોય તો કદાચ આ જીવાત્માએ કરેલા ભયંકર પાપોના ભારથી જ નદીની વચ્ચોવચ્ચે ગાયનું પૂછડું ઉખડી જાય અને આ જીવાત્મા વૈતરણી નદીમાં જ ડૂબી જાય એવું પણ બને - રામ જાણે). વળી સજ્જામાં નવા ચંપલ મુકવામાં આવે છે કે જેથી કરીને જીવાત્માને રસ્તામાં ચાલતા કાંટા વાગે નહિ અથવા તે દાઝે નહિ. એક ચાંદીની ડાબલી, છીકણી ભરેલી મુકવામાં આવે છે કે જેથી કદાચ જીવાત્મા વૃદ્ધ ડોશીમા હોય તો તેને રસ્તામાં છીંકણીની જરૂર પડે. (ડોશી જીવતી હતી ત્યારે તો દીકરો પતરાની ડાબલી લાવી આપવામાં પણ કકળાટ કરતો હતો પરંતુ ડોશી મરી ગયા પછી સગાસબંધી સમક્ષ તેની મા ઉપર તેનો કેટલો પ્રેમ હતો અને પોતે કેટલો પૈસાદાર છે તેનો દેખાડો કરવા આજે ચાંદીની ડાબલી સજ્જામાં મૂકે છે.)

ઉપરોક્ત તમામ વિધિ પ્રતીકાત્મક - પ્રતીક રૂપે છે અને તે પણ જીવાત્મા કદાચ ગતે નહિ પડયો હોય અને ભૂતયોનિમાં કદાચ ભમતો હશે તેવી ધારણા - માન્યતાના આધારે ગોઠવવામાં આવે છે કે જેથી જીવાત્મા અંતરિક્ષમાંથી કદાચ જોઈ રહ્યો હોય અને તેને આવી રીતે કહેવામાં આવતું હોય કે ભાઈ બાપલા, હવે તું આ બધું લઈને મહેરબાની કરીને રસ્તે પડ, કારણ કે તારે અને અમારે હવે કાંઈ લેવાદેવા નથી. અમારે હવે તારી સાથે કાંઈ ઋણાનુબંધ - લેણદેણ રહી નથી. હવે અમે તારા નામનું નાહી નાખ્યું છે માટે હવે તું રસ્તે પડ, અમને નાહકનો ભૂત થઈને હેરાન કરીશ નહીં.

આ સજ્જામાં મુકેલી બધી વસ્તુઓ બ્રાહ્મણ - ગોર-ગોરાણી મારફતે જીવાત્માને મોકલવામાં આવે છે. તે વસ્તુઓ જીવાત્માને પહોંચે કે નહીં તેની કાગળપત્ર, પહોંચ કે સંદેશો અત્યાર સુધી કોઈના ય બાપાએ - દાદાએ - દાદીએ મોકલાવેલ નથી. આ તો કદાચ એક પ્રકારની સામાજિક વ્યવસ્થા આપણા શાસ્ત્રકારોએ સમજી-વિચારીને ગોઠવેલી લાગે છે જેથી કરીને મરનારના વારસો આ નિમિત્તે બે પૈસા દાનના રૂપમાં ગજા - શક્તિ પ્રમાણે વાપરે, અને તેથી બ્રાહ્મણોને તેમની આજીવિકા પણ મળી રહે અને સમાજવ્યવસ્થા સારી રીતે જળવાય.

બાકી તો શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટતા કરેલી જ છે કે જે જીવાત્મા તેના જીવનકાળ દરમિયાન ન્યાયનીતિ, ધર્મથી પવિત્ર, અનાસક્ત જીવન જીવ્યો હોય તેની સદ્દગતિ જ થાય અને તેને ભૂતયોનિમાં ભટકવું પડે જ નહીં અને તેથી તેની પાછળ આવી બધી વિધિ કરવી જ પડે તેવું ફરજીયાત નથી. છતાં આ બહાને દાનનો મહિમા વધે - મરનાર પ્રત્યે કૃતજ્ઞતા અને પ્રેમ વ્યક્ત કરી શકાય - અને તેમ કરતા સમાજમાં સાધુઓ - બ્રાહ્મણો - ગરીબો વગેરેને માટે માનપૂર્વક આજીવિકાની વ્યવસ્થા આપોઆપ થઇ જાય તે માટે કોઈ આવી વિધિ સમજણપૂર્વક કરે તો તે ખોટું નથી.

મૂળ વાત એ છે કે મૃત્યુદેવનો એક મોટામાં મોટો ઉપકાર છે કે તે દરેક મરણ સમયે જીવાત્માને પોતાનું અસલ અમર સનાતન સ્વરૂપ (original real eternal self) સમજાવે છે કે તે ક્ષણભંગુર (mortal) દેહથી અલગ છે - વિચક્ષણ છે તથા આત્મા અને દેહના ગુણધર્મો બિલકુલ અલગ અને વિરોધાભાસી છે. આવો પ્રત્યક્ષ અનુભવ જીવાત્માને દરેક મરણ પ્રસંગે મૃત્યુદેવ જ કરાવી શકે છે. આ મૃત્યુનો મહિમા છે.