શંકર ભગવાન મૃત્યુના દેવતા છે અને તેથી જ તે નવા જન્મના પ્રદાતા પણ છે. મૃત્યુ જીવનની પરિપૂર્ણતા છે, અંત નથી. મૃત્યુ જીવનનનો મિત્ર છે. જીવન શું છે તે નહીં સમજવાથી મૃત્યુ શત્રુ દેખાય છે. મૃત્યુ પણ જીવનનો અંતરંગ ભાગ છે. તેમાં જ જીવનનો વિકાસ છે, growth છે. શંકર એ બ્રહ્મા અને વિષ્ણુથી વિપરીત નથી. વિનાશ(પ્રલય) તે સૃજન અને સ્થિતિનું વિરોધી નથી. જન્મની પહેલી ક્ષણથી જ મૃત્યુની ક્ષણની શરૂઆત થાય છે. Death is a full stop between life and rebirth.

મૃત્યુ જન્મનું સહગામી છે. બનવું અને મરવું - સર્જન અને સંહાર - બે નથી, એક જ પ્રક્રિયાના બે અંગ છે. સમસ્ત સર્જન વિનાશને પેદા કરે છે, અને સમસ્ત વિનાશ નવા સર્જનનો જન્મ આપે છે. નોન-યુક્લિડની જ્યોમેટ્રી કહે છે બધી લીટીઓ ગોળાકાર છે. કોઈ લીટી સીધી નથી. જીવનની તમામ ગતિ વર્તુળાકાર છે. સંસારનો અર્થ છે - the wheel - non-stop - ફરતું ચક્ર.

સંસારચક્રની બહાર છલાંગ મારે તે મુક્ત. મૃત્યુ અંત નથી, પરંતુ એક ગહન વિશ્રામ છે. મૃત્યુના ઘણા ફાયદા છે, માહાત્મ્ય છે (જુઓ પેરા ૧૧). નિદ્રા પણ એક અલ્પકાલીન મૃત્યુ છે. જેને બિલકુલ નિદ્રા ના આવે તે જીવતો ના રહી શકે. રાત્રે જે વધારેમાં વધારે ગાઢ નિદ્રામાં જઈ શકે તેનું જીવન દિવસે વધારે પ્રફુલ્લિત રહે. જન્મ અને મૃત્યુ જીવનના બે પગ છે, જે વારાફરતી ઉપડે તો જ જીવનમાં ગતિ આવે. દરેક પૂરક શ્વાસ જન્મ છે, દરેક રેચક શ્વાસ મૃત્યુ છે. જે વારાફરતી ચાલે છે. અને તે બેની વચમાં જીવન જીવાય છે. જીવન થાક છે, શ્રમ છે, તણાવ છે; મૃત્યુ વિરામ છે - વિશ્રામ છે. સમુદ્રમાં એક મોજું ઉપડે તે જન્મ અને સમુદ્રમાં વિલય પામે તે મૃત્યુ - બંનેનું મૂળ કારણ સમુદ્ર - પરમાત્મા.

શંકરને વિનાશના - પ્રલયના - જીવનના છેલ્લા અધ્યાયના અધ્યક્ષ માન્યા છે, પરંતુ શંકરના વ્યક્તિત્વને આપણે નટરાજ - તાંડવનૃત્ય કરતા - નાચતાંકૂદતાં, શંખ બજાવતા - રસભીના - બડાપ્રેમી - બડાઆસક્ત - પાર્વતીને ખોળામાં બેસાડે તેવા પ્રેમી, આસક્ત તરીકે ચીતર્યા છે. બધા વિરોધી દ્વંદ્વો સંયુક્ત થઈને આખું જીવન નિર્મિત કરે છે. જીવન એક સતત સંતુલન છે. શંકરનું આકર્ષણ જીવનનું આકર્ષણ છે, પરંતુ દેવતા તે મૃત્યુના છે.

શંકરના જીવનના સંતુલનનું વર્ણન શાસ્ત્રોએ કર્યું છે.

ભીતિર્નાસ્તિ ભુજંગપુંગવવિશાત પ્રીતિર્ન ચન્દ્રામૃતાત

નાશૌચં હિ કપાલદામલુલનાચ્છૌચં ન ગંગાજલાત।

નોદ્વેગશ્ચિતિભસ્મના ન ચ સુખં ગૌરીસ્તનાલિંગનાત્

આત્મારામતયા હિતાહિતસમઃ સ્વસ્થો હરઃ પાતુ વઃ।।

ઝેરી સપના વિષથી જેમને દ્વેષ નથી અને ચંદ્રના અમૃતમાં જેને રાગ નથી. ખોપરીની માળા ધારણ કરવાથી કોઈ અપવિત્રતા નથી અને શિર પર ગંગાજી ધારણ કરવાથી કોઈ પવિત્રતા નથી. ચિતાની ભસ્મના આલેપનથી કોઈ ઉદ્વેગ નથી અને ગૌરીનાં સ્તનના આલિંગનથી કોઈ સુખ નથી.

અકિંચનઃ સન્પ્રભવઃ સ સંપદાં, ત્રિલોકનાથઃ પિતૃસદમગોચરઃ।

સ ભીમરૂપઃ શિવ ઇત્યુદીર્યતે, ન સન્તિ યાથાર્થ્યવિદઃ પિનાકિનઃ॥ (કુમારસંભવ ૫/૭૭)

પોતે અકિંચન હોવા છતાં જે સર્વ સંપત્તિના પ્રદાતા છે, ત્રિલોકનાથ હોવા છતાં સાસરીમાં પડ્યા રહે છે, જે ભયંકર (મૃત્યુના દેવ) હોવા છતાં શિવ-કલ્યાણકારી કહેવાય છે.

સર્વેશ્વરત્વે સતિ ભસ્મશાયિને ઉમાપતિત્વે સતિ ચોધ્વરેતસે।

વિત્તેશભૃત્યે સતિ ચર્મ વાસસે નિવૃત્તરાગાય નમઃ તપસ્વિને॥

સર્વેશ્વર હોવા છતાં જે સ્મશાનની ભસ્મમાં શયન કરે છે. ઉમાના પતિ હોવા છતાં જે ઉર્ધ્વરેતા - સંપૂર્ણ બ્રહ્મચર્યનિષ્ઠ છે, કુબેર ભંડારી જેવો સેવક હોવા છતાં ચર્મના વસ્ત્ર ધારણ કરે છે. આમ સર્વ પ્રકારના વિરોધાભાસનું અધિષ્ઠાન હોવા છતાં ભગવાન શંકરનું જીવન અને સ્વરૂપ મંગલકારી છે. શંકરનું આકર્ષણ જીવનનું આકર્ષણ છે, પરંતુ દેવતા તે મૃત્યુના છે. જીવન આમંત્રણ છે, પરંતુ આખરે મૃત્યુની ગોદ જ વિશ્રામ બને છે. પ્રસુતિગૃહ અને સ્મશાનગૃહની વચમાં આખી જિંદગીની યાત્રા સમાયેલી છે.

In the midst of life we are in death and in the midst of death we are in life.

માના થા ઘરસે તુર્બત કુછ દૂર તો નહીં થી

પહુંચા મેરા જનાજા કહી કાંધે બદલ બદલકર

'બેફામ' તોયે કેટલું થાકી જવું પડ્યું

નહીં તો જીવનનો માર્ગ છે ઘરથી કબર સુધી.

આખા જગતનો વિકાસ દ્વંદ્વાત્મક છે - ડાયાલેક્ટિકલ છે. દ્વંદ્વનો અર્થ બે નહીં. વિપરીત બે નહીં. પરંતુ અંદરથી ઊંડાણમાં જોડાયેલા બે. જેવી રીતે નદીના બે કિનારા નદીના તળિયે જોડાયેલા છે તેવી રીતે જીવનના બે કિનારા - જન્મ અને મૃત્યુ - અંદરથી જીવનની તળેટીમાં જોડાયેલા છે.