અહં કૃત્સ્નસ્ય જગતઃ પ્રભવઃ પ્રલયસ્તથા ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૭/૬)

પરમાત્મા કહે છે: 'હું સકલ જગતનો પ્રભવઃ (સ્ત્રષ્ટા- creator) છું. એટલું જ નહિ પરંતુ સકળ જગતનો પ્રલય: (destroyer) - લય કરનાર પણ હું જ છું.

જે બનાવી શકે છે તે મિટાવી શકે છે; જીવાડી શકે છે તે જ મારી પણ શકે છે. જીવાડવા એ પરમાત્માની કૃપા છે તો મારવા - મિટાવવા તે પણ તેની કૃપા જ છે. જે માત્ર જીવાડવામાં ભગવદ્દકૃપા દેખે છે. પરંતુ મારવા - મિટાવવામાં (મૃત્યુમાં) ભગવદ્દકૃપા દેખતો નથી તે સાચો સંત - ભક્ત નથી. પરમાત્માંના મારમાં પણ પ્યાર છે, તેના ક્રોધમાં પણ કરુણા છે. તે કંસને મારે તો પણ કંસનું કલ્યાણ. રાવણને મારે તો રાવણનું કલ્યાણ. પૂતનાને મારે તો પૂતનાનું કલ્યાણ.

પરમાત્મા કહે છે: 'સર્જન પણ મારુ છે - વિસર્જન પણ મારાથી જ છે - મારામાંથી જ બધું ઉદ્ભવે છે. અને મારામાં જ બધું લય પામે છે. - જન્મ અને મૃત્યુ બંને હું જ છું.' પરમાત્માના આ વક્તવ્યમાં મહાન વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ છે.

જીવનની આખી ગતિ વર્તુળાકાર છે. જેમાં જે જ્યાંથી શરુ થાય છે તેમાં જ તે ત્યાં જ સમાપ્ત થાય છે. - જન્મ જે બિંદુ પર ઘટિત થાય છે તે જ બિંદુ ઉપર મૃત્યુ પણ ઘટિત થાય છે. મૃત્યુ જન્મથી વિપરીત નથી, પરંતુ જન્મની સાથે જોડાયેલું એક બીજું કદમ છે. સર્જન શ્રમ છે. વિસર્જન (લય) વિશ્રામ છે. જીવન શ્રમ છે, મૃત્યુ વિશ્રામ છે.

કાલિદાસ કહે છે:

'મરણં પ્રકૃતિઃ શરીરિણાં, વિકૃતિ જીવિતં ઉચ્યતે બુધૈઃ ।'

શરીરધારીઓને મરણ એ પ્રાકૃતિક સ્થિતિ છે, જયારે જીવિત સ્થિતિ વિકૃતિ છે. જે કોઈ મૃત્યુને દુશ્મન દેખે છે તેનું જીવન ઝેર બની જાય છે. જે મૃત્યુને મિત્ર માને છે તે જ સાચું જીવન જીવી જાણે છે. જેને મૃત્યુ દુઃખદાયી નથી દેખાતું તેને જીવનમાં પણ કશું દુઃખદાયી ના નીવડે. જેનું મૃત્યુ મિત્ર બની ગયું તેનું જીવન મહામિત્ર બની જાય. જીવન અને મૃત્યુ બંનેની એકીસાથે સ્વીકૃતિ છે. કારણ કે જીવન અને મૃત્યુ બંને એક જ સિક્કાની બે બાજુઓ છે એટલે ભગવાન કહે છે કે 'જન્મ - મૃત્યુ બંને હું જ છું.'

જીવનના સમસ્ત દ્વંદ્વો સંયુક્ત હોય છે, અલગ નથી હોતા. જીવનના તમામ વિરોધો (દ્વંદ્વો)ને આત્મસાત કરવા એ જ વેદાંતનો સાર છે. દીકરાને ઘેર દીકરો જન્મે ત્યારે તો બરાબર, પરંતુ પત્ની-દીકરો મરી જાય ત્યારે પણ પરમાત્માને ધન્યવાદ આપે (ભલું થયું ભાંગી જંજાળ - નરસિંહ) અને તેમાં ભગવદ-અનુગ્રહ દેખે તે વ્યક્તિને પછી મંદિરમાં જવાની જરૂર નથી. ખુદ મંદિર જ તેની આજુબાજુ ખડું થઇ જાય.

પ્રભવઃ પ્રલયઃ સ્થાનં નિધાનં બીજમવ્યયમ્ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ૯/૧૮)

પરમાત્મા કહે છે કે મારામાં જ તમારો જન્મ થયો છે - મેં જ તમારી સારસંભાળ રાખી - છેવટે મારામાં જ તમે મળી જવાના - બધાનું અંતિમ બીજ - કારણ હું છું, હું જ બનાવું છું, હું જ સંભાળું છું, હું જ મિટાવું છું. તમે નાહકના વચમાં આવો છો. તમારો અહંકાર નાહકનો પોતાને માલિક સમજે છે - નિર્ણાયક સમજે છે. અહંકાર એમ જ સમજે છે કે હું જ નિર્ણય કરું અને હું ચાલુ. અહંકાર સમર્પણ કરવા તૈયાર નથી.

એક સંત કવિ ગાય છે -

'ડગમગ ઠાલી શાને કરે, તારું ધાર્યું નહિ થાય (૨)

ગમતું થાશે ગોવિંદનું, કોઈનું જાણ્યું નહિ જાય (૨)

કરીએ શ્રીકૃષ્ણ ઉપાસના.

મરણ નહિ આવે કાનોમાં કહીને,

થાશે અંધારું ઓચિંતું દઈને

ચેત ચેત નહીં તો પસ્તાઈશ,

કરીએ શ્રીકૃષ્ણ ઉપાસના.

તું માલીકીયત છોડી દે. આ માલીકીયત જ તારું દુઃખ છે અને તે જ તારું પાપ છે. પોતાના અહંકારને મજબૂત કરવો એ જ મોટામાં મોટું પાપ છે અને અહંકારને પીગળાવવો એ જ મોટું પુણ્ય છે. અહંકારની સંપૂર્ણ વિલીન સ્થિતિ એ જ પરમાત્માની પ્રાપ્તિ. અહંકાર એટલે આધ્યાત્મિક અંધાપો (spiritual blindness). અહંકાર વિલીન થતાની સાથે જ પ્રજ્ઞાની આંખ ખુલે છે અને ત્યારે જ જીવન જેવું છે તેવું, યથાર્થ સ્વરૂપે, પહેલી જ વાર દેખાય છે (જુઓ પેરા ૧૧/૪)