પરમાત્મા કહે છે:

તપામ્યહમહં વર્ષં નિગૃહ્ણામ્યુત્સૃજામિ ચ ।

અમૃતં ચૈવ મૃત્યુશ્ચ સદસચ્ચાહમર્જુન ||

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ૯/૧૯)

(૧) તપામિ અહંમ - હું જ સૂર્યરૂપે થયેલો તપું છું.

(૨) અહંમ વર્ષ નિગૃહણામિ - ઉત્સૃજામિ - હું જ વરસાદને આકર્ષિત કરું છું અને વરસાવું છું.

(૩) અહંમ અમૃતં ચ મૃત્યુશ્ચ - હું જ અમૃત પણ છું અને મૃત્યુ પણ છું.

(૪) સત ચ અહંમ અસત ચ અહંમ - સત પણ હું છું. અસત પણ હું છું - બધું જ હું છું.

પરમાત્માના ઉપરોક્ત તમામ વિધાનો વિરોધાભાસી - paradoxical contradictory દેખાય છે. જગતમાં જેટલા દ્વંદ્વ દેખાય છે તે બધું મનનું કારણ છે. મન નિર્દ્વંદ્વ પરમાત્માને તેની સંપૂર્ણતામાં - in totality જોઈ શકે તેમ નથી. પરમાત્મા એટલે Total/absolute existence. સંપૂર્ણ અસ્તિત્વ. તેમાં કોઈ દ્વંદ્વ નથી - પરમાત્મા નિર્દ્વંદ્વ છે, છતાં જીવનમાં જે જન્મ-મૃત્યુ, સારું-બૂરું, સુંદર-કદરૂપ, સાધુ-અસાધુ, સુખ-દુઃખ, હાનિ- લાભ. જશ-અપજશ, જે કાંઈ દ્વંદ્વો દેખાય છે, તે મનનું કારણ છે. જેમ કે સૂર્યનો ઉદય અને અસ્ત થતો દેખાય છે; પરંતુ સૂર્યનો કદાપિ ઉદય અગર અસ્ત થતો જ નથી.

આકાશમાં ઉત્તર - દક્ષિણ દિશાઓ દેખાય છે પરંતુ અફાટ આકાશમાં કોઈ દિશા છે જ નહિ. સમુદ્રમાં મોજાની ઉત્પત્તિ - લય દેખાય છે, પરંતુ બધા જ મોજા સમુદ્રનો જ અંશ છે અને સમુદ્રની ઉત્પત્તિ - લય ક્યાંય નથી. તેવી જ રીતે જીવનમાં (અસ્તિત્વમાં) જન્મ - મૃત્યુ જેવું કાંઈ નથી. જીવન તો સતત વહેતુ છે. Continuous છે. જીવન જન્મની માફક શરુ થતું દેખાય છે. અને મૃત્યુની માફક પૂર્ણ થતું દેખાય છે. પરંતુ જીવન (ચેતના - પરમાત્મા - existence) નો કોઈ આદિ નથી, કોઈ અંત નથી.

નદી બે કિનારાઓ વચ્ચે વહે છે, તેથી કરીને બંને કિનારાઓ એકબીજાંના વિરોધી અગર તો અલગ અલગ નથી. બેમાંથી એક કિનારો કાઢી નાખો તો બીજો કિનારો ના ટકે. મૃત્યુને બંધ કરી દો તો જન્મ બંધ થઇ જાય. અંધકારને લીધે પ્રકાશ માલૂમ પડે છે. નદીના બંને કિનારાઓમા હરીફાઈ (competition) નથી અને તેઓ નદીને પોતાની માફક ખેંચવા પ્રયત્ન કરતા નથી. આ વાત મન - બુદ્ધિના ગણિતમાં નહિ ઉતરે.

પરમાત્માની દ્રષ્ટિએ જીવનનું ગણિત જુદું છે.

બેટ ઉપર બેઠેલાને, પ્રવાહમાં પડયા વિના સાક્ષીભાવે, બે બાજુના પ્રવાહો જોવા મળે છે - તે નિર્દ્વંદ્વ રહી શકે છે,. જયારે આપણે સર્વસામાન્ય લોકો પ્રવાહમાં પડીએ છીએ તેથી તણાઈને પસ્તાઇએ છીએ.

યુદ્ધ ગમે તેટલું ભયંકર છે પરંતુ તેની ખેલથી વધારે મહત્તા નથી. જિંદગી તમારા ગણિતના બધા હિસાબોને અસ્તવ્યસ્ત કરી દે છે. આગ અને પાણીને કોઈ મિત્રાચારી નથી. આપણને બંને એકબીજાના દુશ્મન દેખાય છે. પરંતુ કૃષ્ણ કહે છે કે, 'આગ પણ હું છું અને પાણી પણ હું છું. આગમાં હું જ ભભકું છું અને એને પાણી રૂપે હું જ બુઝાવું છું. છતાં હું પાણી રૂપે અને અગ્નિ રૂપે નાહવાની ગરમ પાણીની ડોલમાં એકત્ર રીતે ઉપસ્થિત છું.'

પરમાત્મા જીવન છે (અમૃતમ ચ) એમ બધા ચિન્તનીકો કહે છે, પરંતુ પરમાત્મા મૃત્યુ પણ છે એમ કહેવાની કોઈની હિંમત ચાલતી નથી.

આપણે મૃત્યુને જીવનથી વિપરીત સમજીએ છીએ. આપણને ખબર નથી કે જીવતો હોય તે જ મરી શકે. જીવતો ના હોય તો તે મરે જ કેવી રીતે? જે જીવતો હોય તેને મરવું પડે. ખરેખર તો મૃત્યુ જીવનને સમાપ્ત નથી કરતુ, પરંતુ નવું જીવન બક્ષે છે. અને એમ કરતા કરતા જીવનને પૂર્ણ કરે છે. Death is the full stop between life and rebirth. માટે મૃત્યુની ક્ષણ અવસાદની ક્ષણ નથી, પરંતુ ઉત્સવની ક્ષણ છે.

જ્યાં જ્યાં વિરોધ દેખાય ત્યાં ત્યાં બરાબર ધ્યાનથી જોશો તો છેક નીચે એકતાની ધારા દેખાશે. ગુલાબ અને કાંટા અલગ અલગ જગ્યાએથી નથી આવતા. જે રસ કાંટા બને છે, એ જ રસ ગુલાબ બને છે; જે રસ ચોખા બને છે, તે જ રસ ફોતરાં - ઘાસ બને છે. બંનેનું અસ્તિત્વ એકઠું - સંયુક્ત છે. અસ્તિત્વ એકીસાથે જ ગુલાબ અને કાંટાને બંનેને ઉગાડે છે.

શિવજી વિધ્વંસના દેવતા છે, પરંતુ શિવલિંગ કૈલિક(Symbol) છે. જનનેંદ્રિયનું symbol છે. સૃજનનું પ્રતીક છે. શિવજી જન્મ અને જીવનના પણ દેવતા છે. હું જીવન છું - મૃત્યુ પણ હું જ છું. શિવજી જીવનના પ્રતીક તરીકે છે અને વિધ્વંસના દેવતા છે.

જેણે વિધ્વંસની અંતિમ સીમાને touch કરવી હોય તેણે જન્મની પહેલી ક્ષણમાં પણ ઉપસ્થિત રહેવું જોઈએ. જેણે મૃત્યુનો રસ્તો બનવું હોય તેણે જન્મનું દ્વાર પણ બનવું જોઈએ. મૃત્યુ એમનું કામ છે, જન્મ એમનું પ્રતીક છે. (જુઓ પેરા ૧૭)

'સત અસત ચ અહંમ', સત પણ હું છું, અસત પણ હું છું. એમ ભગવાન કહે છે. સત એટલે જે છે, અસત એટલે જે નથી. જે છે તે તો હું છું જ. પરંતુ જે નથી તે પણ હું જ છું. એક વૃક્ષ કાલે નહોતું, આજે છે, આવતી કાલે નહિ હોય; તો હોવું અને ના હોવું - કોઈને કોઈ રીતે એકબીજાની સાથે જોડાયેલા હોવા જોઈએ.

તમે કાલે નહોતા - આજે છો - આવતી કાલે નહિ હોવાના. આજે તમારી હોવાની ગંગા (જીવન) વહે છે, ગઈ કાલે તમે નહોતા - આવતી કાલે તમે નહિ હોવાના - આ બે તમારા નહિ હોવાના બે કિનારાની વચમાં આજે તમારા હોવાની ગંગા (જીવન) વહી રહી છે. આ બે તમારા નહિ હોવાના કિનારા ના હોય તો આજે તમારું હોવાપણું ના રહે.

દરેક દિવસ તેની આગળ પાછળ બે રાત્રીઓથી ઘેરાયેલો છે. અને દરેક રાત્રી તેની આગળ પાછળ બે દિવસોથી ઘેરાયેલી છે. જે કાંઈ છે તે બે નથીની વચમાં ઘેરાયેલું છે. જે કોઈ ચીજ છે તેની સંભાવના છે કે એક દિવસ તે નથી થઇ જવાની.

આકાશમાં જે તારા આજે તમને દેખાય છે તે તો કેટલાય વર્ષો પહેલા ખતમ થઇ ગયા હોય છે. પરંતુ તેના પ્રકાશને પૃથ્વી ઉપર આવતા કરોડો વર્ષ લાગે છે, તેથી તે તમને આજે દેખાય છે. એવી જ રીતે અસંખ્ય તારાઓ આકાશમાં નવા જન્મ્યા છે જે તમને કરોડો વર્ષ પછી જયારે દેખાશે ત્યારે તો તે ખતમ થઇ ગયા હશે.

બનવું અને મટવું (બગડવું) બંને અલગ અલગ સમયે ઘટિત થતું નથી. જન્મ અને મૃત્યુ, ઉત્પત્તિ અને લય બંને એકીસાથે ચાલુ હોય છે. It is a simultaneous process. જયારે તમે જુવાન હો છો ત્યારે પણ તમે વૃદ્ધ થઇ રહ્યા હો છો. એટલા માટે અમુક કોઈ ચોક્કસ તારીખે તમે યુવાન મટીને વૃદ્ધ થયા તેની ખબર પડતી નથી. જન્મની સાથે જ મૃત્યુની ક્ષણ શરુ થઇ જાય છે. તેથી મૃત્યુ ક્યાંથી આવ્યું તેની ખબર પડતી નથી.

મોટર-મશીનરી ચાલુ કરી ત્યારથી જ તેનું wear and tear - ઘસારો શરુ થઇ જાય છે. તેથી ઘસારાફંડ ખાતું દર સાલ રાખવું પડે છે. જયારે જમણો પગ ઉપાડો છો ત્યારે ડાબો પગ ઉભો રહી ગયેલો લાગે છે અને vice versa. પરંતુ ડાબો પગ એટલા માટે ઉભો રહી જાય છે કે જેથી કરીને જમણો પગ ઉપડી શકે. જયારે તમને લાગે છે કે હું જુવાન છું ત્યારે ઘડપણ આવી રહ્યું હોય છે. જયારે તમને લાગે છે કે હું જીવી રહ્યો છું ત્યારે મોત કદમ ઉઠાવી રહ્યું હોય છે. આ બંને સાથે ચાલે છે. હોવું - ન હોવું. સત - અસત બંને એક જ અસ્તિત્વના બે હિસ્સા છે.