જીવન એ વિપરીત દ્વંદ્વોની જોડ છે; Dialectical - દ્વંદ્વાત્મક છે. એક છેડે જન્મ છે તો બીજે છેડે મૃત્યુ છે. એક છેડે પ્રેમ, સુખ, સફળતા છે તો બીજે છેડે ઘૃણા, દુઃખ, નિષ્ફળતા છે અને આ દ્વંદ્વો (બે પૈડાં)ના આધાર ઉપર આખા જીવનન ગતિ છે. એક્સીલરેટર અને બ્રેક આ બે વિપરીત દ્વંદ્વોની વચમાં મોટરકારની ગતિ છે. તેમાં જે પ્રીતિકર હોય તે બચી જાય અને અપ્રીતિકર હોય તે સમાપ્ત - નષ્ટ થઇ જાય તેવું આપણે ઇચ્છીએ છીએ. અને તેથી જ પ્રીતિકર સુખની ઈચ્છા સેવતા સેવતા આપણે દુઃખના ખાડામાં ગબડીએ છીએ.

આપણે સમજતા નથી કે પ્રીતિકર સુખ અને અપ્રીતિકર દુઃખ બંને જોડાયેલા જ હોય છે અને તે બંને સાથે જ આવે. કાં તો બંનેને છોડો, કાં તો બંનેને પકડો. માત્ર એકને જ - પ્રીતિકર સુખને જ પકડીને અપ્રીતિકર દુઃખને છોડવા જાઓ તો તે ના બને.

સુખની પાછળ દુઃખ આવે જ, કારણકે દુઃખ એ સુખનો જ પડછાયો છે. બંને દ્વંદ્વો જીવનના અનિવાર્ય હિસ્સા છે. ટેકરો કરો તો તેની બાજુમાં ખાડો પડવાનો. ટેકરો રહે અને ખાડો પુરાઈ જાય એવું કદાપિ ના બને. ખાડો પુરવો હોય તો ટેકરાને ખતમ કરવો જ પડે. અને તો પછી સમતલ ભૂમિ જ રહે. જ્યાં ખાડો અને ટેકરો બંને સમાપ્ત થઇ જાય. કાળા વાદળામાં જ વીજળીની ચમક દેખાય. જીવનની બધી ચમક મૃત્યુની પૃષ્ઠભૂમિકામાં જ દેખાય, દ્વંદ્વ એ જ જીવનનું સ્વરૂપ છે.

માણસને વ્યથિત થવાના મુખ્ય કારણો બીમારી, દુઃખ અને મોત છે પણ તેમાંય મોત એક ગહન દુઃખ છે (જુઓ પેરા ૪) જયારે બીજા બધા દુઃખ તેની છાયા છે. માણસ દુકાને - ઓફિસે જતો હોય કે ઘેર જતો હોય પરંતુ તે પ્રત્યેક ક્ષણે મોતના મુખમાં જ પ્રવેશ કરતો હોય છે. દરેક વ્યક્તિ એક હાલતી - ચાલતી, હરતી - ફરતી લાશ છે, જેની ઉપર મરઘટ પર જવાની તારીખ (expiry date) લખેલી જ હોય છે. પરંતુ તે વાંચી શકાતી નથી.

વૈજ્ઞાનિકો ઘડિયાળ જેવું એક યંત્ર બનાવે, જે દરેક વ્યક્તિના કાંડે બાંધી રાખીએ, જેમાં મૃત્યુ હવે કેટલું દૂર છે તેનો આંકડો તે પ્રત્યેક ક્ષણે બતાવતું રહે તો માણસમાં એક જબરજસ્ત પરિવર્તન આવી જાય. દરેક માણસ મૃત્યુની ક્યુમાં જ ઉભો છે પરંતુ ક્યુમાં તેનો કેટલામો નંબર છે તેની તેણે ખબર નથી. મૃત્યુ પરમાત્માનું અદભુત રૂપ છે અને સાથે ઉગ્ર પણ છે. જેમ પાનખર ઋતુમાં વૃક્ષોના પાંદડા ખરી જવાથી ઉગ્ર રૂપે દેખાય છે તો સાથે સાથે વસંતના આગમનની આગાહી રૂપે અદભુત પણ દેખાય છે. તેવી રીતે મૃત્યુનું ઉગ્ર રૂપ અને નવા જન્મનું અદભુત રૂપ એકીસાથે વિશ્વરૂપ - દર્શનમાં (ગીતા - ૧૧/૧૯,૨૦,૨૧,૩૧) અર્જુનને પરમાત્મા દેખાડે છે.

જન્મ એ મૃત્યુ તરફનું પહેલું પગલું છે. અને મૃત્યુ એ જન્મ તરફનું પહેલું પગલું છે જન્મ - મૃત્યુ એકબીજા સાથે જોડાયેલા જ છે. જન્મ - મૃત્યુ એક ગોળાકાર - વર્તુળાકાર ઘટના છે. જન્મથી મૃત્યુ અડધું વર્તુળ અને મૃત્યુથી જન્મ બીજું અડધું વર્તુળ. બંને મળીને એક આખું જીવન વર્તુળ થાય છે. આ જગતમાં કાંઈ પણ નષ્ટ થતું નથી. બધું વર્તુળાકાર ફર્યા જ કરે છે. સમુદ્રમાં એક મોજું પટકાય છે. તે બીજા મોજાને ઉત્પન્ન થવાની જગ્યા કરી આપે છે અને આ ઘટના અનાદિકાળથી ચાલે છે. જન્મ - મૃત્યુ, સુખ - દુઃખ, માન - અપમાન, વિજય - પરાજય આ બધા વિપરીત દ્વંદ્વો એક જ વર્તુળના હિસ્સારૂપ નિર્દ્વંદ્વ પરમાત્મામાં સ્થિત છે અને સાથે સાથે આખું જગત આ વર્તુળમાં ફસાયેલું હોવાથી વ્યગ્ર - વ્યથિત થયેલું દેખાય છે.