જ્યાં સુધી આપણને દરેક દ્વંદ્વોને અલગ અલગ કરીને જોવાની ટેવ છે ત્યાં સુધી જ અક્કલ ચાલે અને જયારે તમામ દ્વંદ્વોને (જન્મ - મૃત્યુ, સુખ - દુઃખ) એકત્ર રીતે દેખાવા મળે ત્યાં અક્કલ ખતમ થઇ જાય અને ત્યારે જ્ઞાનનો ઉદય થાય છે. અક્કલની દીવાલો તૂટી જાય ત્યારે અંદર અને બહારનું શૂન્યવકાશ(આત્મા) એક થયેલું દેખાય અને આ બહાર અને અંદરની એકતામાં જ મૃત્યુનો ભય તિરોહિત થઇ જાય છે.

દ્વેતમ ભયમ |

તત્ર કો મોહ: કો શોક: એકત્વમ અનુપશ્યત |

(ઇશાવાષ્યમ, ૭)

આ સંસાર ચારે બાજુ દ્વંદ્વ છે. સંસારનો હોવાનો ઢંગ જ વિપરીત દ્વંદ્વો વગર અસંભવ છે. જન્મ અને મૃત્યુનો જે વિરોધ - તણાવ (tension) પેદા કરે છે તે તણાવનું નામ જ સંસાર છે. સંસાર એક અશાંત અવસ્થા છે, કારણ કે તેમાં વૈપરીત્ય દ્વંદ્વ સદાકાળ મોજુદ છે. તમે પણ જો એકલા આત્મા જ હો તો તમે સંસારમાં નહિ રહી શકો અને જો તમે માત્ર શરીર જ હો તો પણ તમે સંસારમાં નહિ રહી શકો - માટી - રાખ જ થઇ જાઓ. પરંતુ તમારી અંદર શરીર અને આત્માનું દ્વંદ્વ જે એકબીજાથી તદ્દન વિપરીત ગુણધર્મવાળું છે તેથી આ દ્વંદ્વના તણાવમાં(tension) તમારું અસ્તિત્વ છે.

આખા જીવનનું ચક્ર દ્વંદ્વના આધાર ઉપર છે જે ક્ષણે આ દ્વંદ્વ શાંત થઇ જશે તે જ ક્ષણે તમે આ સંસારની બહાર થઇ જશો અને તમારો અદ્વૈતમાં - નિર્દ્વંદ્વમાં પ્રવેશ થાશે. પરંતુ અદ્વૈત એ જીવન નથી - એ બ્રહ્મ છે. અદ્વૈત જીવન નથી, કારણ કે ત્યાં મૃત્યુ નથી. જ્યાં મૃત્યુ નથી ત્યાં જીવનનો કોઈ અર્થ નથી. સંસારનું સમગ્ર અસ્તિત્વ દ્વંદ્વાત્મક છે. જીવનની આખી ગતિ દ્વંદ્વથી જ છે. જ્યાં દ્વંદ્વ સમાપ્ત થઇ જાય ત્યાં ગતિ બંધ જ પડી જાય. જ્યાં વાદ પેદા થાય કે તત્ક્ષણ ત્યાં વિવાદ પેદા થવાનો. જ્યાં સુધી જીવનનો મોહ (lust for life) છે ત્યાં સુધી મૃત્યુનો ભય રહેવાનો જ. સુખ અને દુઃખ, જન્મ અને મૃત્યુ, આ દ્વંદ્વોથી પર થવાય તો જ આનંદની અનુભૂતિ થાય. આનંદ પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે, જ્યાં સુખ-દુઃખ બંને એક થઇ જઈને એકબીજાનો છેદ ઉડાડી દે છે.

સંસારમાં જ્યાં પણ દ્વંદ્વ દેખો ત્યાં ચુનાવ(choice) નહિ કરતા. ચુનાવ કરે તે સંસારી. ચુનાવ જ ના કરવો(choicelessness) એનું નામ સંન્યાસ. જેમાં બંને દ્વંદ્વોનો એકીસાથે સંપૂર્ણ સ્વીકાર(total absolute acceptability) કરે તે સ્થિતિનું નામ સંન્યાસ - ઉર્ફે ભક્તિ ઉર્ફે નિષ્કામ કર્મયોગ. નિર્દ્વંદ્વ સ્થિતિ એટલે -

સુખદુઃખે સમે કૃત્વા લાભાલાભૌ જયાજયૌ ।

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૨/૩૮)

સમઃ શત્રૌ ચ મિત્રે ચ તથા માનાપમાનયોઃ ।

શીતોષ્ણસુખદુઃખેષુ સમઃ સઙ્ગવિવર્જિતઃ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા -૧૨/૧૮)

તુલ્યનિન્દાસ્તુતિર્મૌની (શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૨/૧૯)

સમલોષ્ટાશ્મકાઞ્ચનઃ (શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૪/૨૪)

માનાપમાનયોસ્તુલ્યસ્તુલ્યો મિત્રારિપક્ષયોઃ ।

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૪/૨૫)

નિર્દ્વંદ્વ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય પછી તમે મકાનમાં હો કે બજારમાં હો કે ઓફિસમાં હો કે હિમાલયમાં હો - તેમાં કાંઈ ફર્ક પડતો નથી. દ્વંદ્વોની પાર જવાનું દ્વાર સંન્યાસ. દ્વંદ્વોની અંદર પ્રવેશ કરવાનું દ્વાર સંસાર. 'આમ થવું જ જોઈએ - આમ ના થવું જોઈએ.' એવો દ્વંદ્વાત્મક ભાવ (આગ્રહ - હઠાગ્રહ - દુરાગ્રહ) રહેશે ત્યાં સુધી તમારી ચિત્તદશા વ્યગ્ર - વિક્ષિપ્ત રહેવાની જ. અંતઃકરણનું ત્રાજવું સમતોલ થશે તો જ દ્વંદ્વ ક્ષીણ થશે અને તો જ નિર્દ્વંદ્વ સ્થિતિ પ્રાપ્ત થશે.

નિર્દ્વન્દ્વો હિ મહાબાહો સુખં બન્ધાત્પ્રમુચ્યતે ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૫/૩)

ત્રૈગુણ્યવિષયા વેદા નિસ્ત્રૈગુણ્યો ભવાર્જુન ।

નિર્દ્વન્દ્વો નિત્યસત્ત્વસ્થો નિર્યોગક્ષેમ આત્મવાન્ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૨/૪૫)

સુખ દુઃખ વગેરે તમામ દ્વંદ્વોથી પર થઈને નિર્દ્વંદ્વ થવાના ત્રણ માર્ગ છે.

૧. એક તો જ્ઞાનમાર્ગ - જેમાં દ્વંદ્વોને મિથ્યા સમજીને છોડી દે.

૨. બીજો ભક્તિમાર્ગ - જેમાં ભગવદ્ ઈચ્છા માનીને બંને દ્વંદ્વોનો સમદ્રષ્ટિ ભાવથી સ્વીકાર કરી લે; અને

૩. ત્રીજો કર્મમાર્ગ - જેમાં પોતાના જ કરેલા ક્રિયમાણ કર્મનું ફળ પ્રારબ્ધ માનીને ભોગવી લે.