'ગીતા'ના ૧૧માં અધ્યાયના શ્લોક ૨૩ થી ૩૦માં પરમાત્માના વિકરાળ કાળસ્વરૂપનું વર્ણન અર્જુન કરે છે -

રૂપં મહત્તે બહુવક્ત્રનેત્રં મહાબાહો બહુબાહૂરુપાદમ્ ।

બહૂદરં બહુદંષ્ટ્રાકરાલં દૃષ્ટ્વા લોકાઃ પ્રવ્યથિતાસ્તથાહમ્ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૧/૨૩)

અર્જુન પરમાત્માનું વિકરાળ સ્વરૂપ જોઈ રહ્યો છે જ્યાં પરમાત્મા મૃત્યુનું મુખ બની ગયા છે. આવું રૂપ જોઈને સમસ્ત લોક અને અર્જુન પોતે પણ વ્યથિત થઇ ગયો છે. આ વ્યાકુળતા સ્વાભાવિક છે, કારણ કે આપણે પરમાત્માના એક જ સૌમ્ય - સુંદર સ્વરૂપને જ ઓળખીએ છીએ - માનીએ છીએ. એટલે જયારે તમામ દ્વંદ્વો જ્યાં એકત્રિત થયા હોય તેવું પરમાત્માનું સંપૂર્ણ, પરિપૂર્ણ રૂપ જોઈએ ત્યારે આપણને ગભરામણ થાય તે સ્વાભાવિક જ છે અને આ વ્યાકુળતા પરમાત્માને કારણે નહિ પરંતુ તે આપણી બુદ્ધિના તાદાત્મ્યના કારણે જ છે. આપણે પરમાત્માના માત્ર એક જ સૌમ્ય હિસ્સાની સાથે જ તાદાત્મ્ય કરેલું છે. આપણે એમ જ માની બેઠા છીએ કે -

'મધુરાધિપતેર્ખિલમ મધુરં |'

પરમાત્મા માત્ર મધુર સૌંદ્રયની મૂર્તિ જ છે. મહાકાળી માતાનું વિકરાળ સ્વરૂપ - એક હાથમાં તલવાર, બીજા હાથમાં કાપેલું અને લોહી નીકળતું માથું, ગળામાં મૂંડની માલા, કોઈની છાતી ઉપર પગ મૂકીને લાલ લાલ જીભ બહાર કાઢીને ઉભેલી મૂર્તિ જોઈને આપણે ભયના માર્યા પગે લાગીએ છીએ. પરંતુ પરમાત્માની આવી મહામાયા અમોઘ શક્તિ જગદંબાનું આવું વિકરાળ સ્વરૂપ પણ હોઈ શકે તેવો ભાવ આપણને પેદા થતો નથી.

મમતા અને વાત્સલ્યની મૂર્તિમાં જગદંબાનું આવું વિકરાળ સ્વરૂપ જોઈને મનમાં બેચેની પેદા થાય છે, પરંતુ આવી મૂર્તિ ઘડનાર અગર તો શાસ્ત્રોમાં જેણે આવા વિકરાળ સ્વરૂપની કલ્પના કરી હશે તેણે અત્યંત પ્રેમ અને ક્ષમાની મૂર્તિ એવી મા જગદંબામાં આવી વિકરાળતા પણ હોઈ શકે છે અને તેમાં સૌમ્ય તથા વિકરાળ બંને વિપરીત દ્વંદ્વો સમાયેલા છે તે બતાવવા પ્રયાસ કરેલો છે. માના ઉદરમાં જન્મ છે તો મૃત્યુ પણ માના ઉદરમાં ફરીથી પ્રવેશવાનું પગથિયું છે. એમ જન્મ અને મૃત્યુ બંને વિપરીત દ્વંદ્વો હોવા છતાં માના સાંનિધ્યના જ સાધનો છે તે દર્શાવવા શાસ્ત્રોએ પ્રયાસ કરેલો છે.

પરમાત્માની મૂર્તિ પણ આપણે આપણી કામનાઓ, વાસનાઓના હિસાબે જ નિર્મિત કરીએ છીએ, મૂર્તિના તથ્ય કરતા આપણી ભાવના સાથે તેનો વધારે સંબંધ છે. આપણને પનોતીની બીક લાગે છે તેથી આપણે હનુમાનજીને પનોતીની છાતી ઉપર પગ મૂકીને ઉભેલા ચીતર્યા છે. આપણને ઘરડા થવું ગમતું નથી તેથી રામને - કૃષ્ણને - જૈનોના ચોવીસે તીર્થંકરોને આપણે દાઢી - મૂછવાળા ચીતરતા નથી. તેનો અર્થ એવો નથી કે તેમને વૃદ્ધાવસ્થા નહિ આવી હોય અને દાઢી - મૂછો નહિ ઉગી હોય. વૃદ્ધાવસ્થાના પ્રતીક રૂપે ધોળી, સફેદ દાઢી મૂછ આપણને નથી ગમતા. તેમાં સેફ્ટી - રેઝરથી દરરોજ દાઢીમૂછ છોલવાની ઝંઝટમાંથી છુટકારો મેળવવાની આપણી ઉત્સુકતા એ ઘણી જ અજબની વિચારણીય, મનોવૈજ્ઞાનિક અને થોડીક પેથોલોજીકલ, થોડીક રુગ્ણ બાબત છે.

ખરો ભય તો મૃત્યુનો છે. શરીર તો છૂટશે જ - એ વાત તો પાકી છે જ. એટલા માટે માણસ જેમ જેમ ઘરડો થતો જાય છે તેમ તેમ તે આત્મામાં ભરોસો કરતો થઇ જાય છે. પરંતુ તેને ખરેખર આત્માની અનુભૂતિ તો થઇ જ નથી. મતલબ કે માણસ ઘરડો થાય છે છતાં અનુભવી થતો નથી. માણસ જેમ જેમ ઘરડો થતો જાય છે તેમ તેમ મોત નજીક આવતું તેને લાગે છે અને તેમ તેમ તેને મોતનો ભય વધતો જાય છે અને ત્યારે તે મંદિર તરફ વધારે હડિયાદોટો કરવા માંડે છે. અને પોતાના ભયમાંથી કાંઈક આશ્વાસન રૂપે તે આત્માની અમરતાની વાતો કરતો, માનતો થઇ જાય છે. પરંતુ આત્માની અમરતાની અનુભૂતિ તેને જરાય થઇ હોતી નથી. જેટલો મોતનો ભય વધારે તેટલી આત્માની અમરતાની વાતો તે વધારે કરતો હોય છે - ભયના કારણે - અનુભૂતિના કારણે નહિ.

અસલમાં આત્માની અનુભૂતિ એ તો એક અનોખી અદભુત અલૌકિક વસ્તુ છે અને એ તો ત્યારે જ થાય અને તેને જ થાય જે મૃત્યુના ભયને અને જિંદગીની વાસનાને - મોહને - અહંકારને સદંતર છોડી દે. એવો માણસ તો ખોળ્યો પણ ના જડે. આપણે તો મૃત્યુના ભયને લીધે આત્માની અમરતાની વાતો કરવા મંડયા છીએ, અનુભૂતિપૂર્વક નહિ, આપણને તો ખરેખર આત્મા છે કે નહિ તેની જ ખબર નથી. જેને મૃત્યુનો ભય અને જિંદગીનો મોહ (lust for life) મટી જાય તેને જ આત્માનો પત્તો લાગે.

અર્જુનને ભયભીત થવાનું મુખ્ય કારણ એ છે કે તેણે કદાપિ એવી કલ્પના પણ નહિ કરેલી કે પરમાત્માનું સ્વરૂપ આટલી હદ સુધી બેહદ વિકરાળ અને ભયકંર હોઈ શકે. આપણે યમરાજાની કલ્પના કરીએ છીએ. તે એક કાળા પાડા ઉપર બેઠા છે. તેમને વિકરાળ દાંત છે, તે પોતે પણ કાળામેશ જેવા છે. માથે બરછટ અને અણીદાર શીંગડા છે. વગેરે. પરંતુ યમરાજા એ પરમાત્માનું જ રૂપ છે તેનો આપણે કદાપિ ખ્યાલ કર્યો જ નથી. પરમાત્માના દાંત એ જ યમરાજાના છે, તે જ મૃત્યુ છે તેનો આપણને ખ્યાલ જ નથી. (જુઓ પેરા ૧૫)

વિકરાળ દાઢોવાળું અને પ્રલયકારી અગ્નિના જેવું પ્રજ્વલિત મુખ જોઈને અર્જુનનને દિશાભ્રમ થઇ ગયો હતો અને તેનું મગજ ગુમ થઇ ગયું હતું. અત્યાર સુધી અર્જુને જાણ્યું કે સાંભળ્યું પણ નહોતું કે પરમાત્માનું સ્વરૂપ મૃત્યુ જેવું વિકરાળ પણ હોઈ શકે. નાનપણથી જ અર્જુનના અંતઃકરણમાં પરમાત્માની એક સૌમ્ય - સુંદર - કરુણામય પ્રતિમા સ્થાપિત થયેલી તે પ્રતિમા વિશ્વરૂપ - દર્શન કરતી વખતે ખંડિત થઇ રહી છે તેવું તેને દેખાયુ તેથી તે ધ્રુજી ઉઠ્યો હતો.

જ્યાં સુધી આપણી પરમાત્મા સંબંધી અમુક જ ધારણા બંધાઈ ગઈ હોય કે પરમાત્મા અમુક જ રૂપવાળા હોય, હોવા જોઈએ ત્યાં સુધી આપણે પરમાત્માને સમગ્રતયા નહિ સમજી શકીએ. પરમાત્માને પુરેપુરા જાણવા હોય તો તમારે પરમાત્મા સંબંધી અમુક પ્રકારની રૂઢ થઈ ગયેલી ધારણાઓને છોડી દેવી પડે. તે વખતે હિન્દુ - મુસલમાન - ખ્રિસ્તી - જૈન વગેરે ધારણાઓને અલગ કરી દેવી પડે. અને તમારે પરમાત્માની સામે બિલકુલ શૂન્ય થઈને ઉભા રહી જવું પડે. અને જે સ્વરૂપે હોય તે સ્વરૂપે - વિકરાળ - મૃત્યુ જે કોઈ હોય તે સ્વરૂપે પરમાત્માને માટે રાજી રહેવું જોઈએ. જયારે પણ કોઈ વ્યક્તિ આવી સ્થિતિમાં રાજી થઇ જાય તે વખતે પરમાત્માના સુંદર અને વિકરાળ બંને વિપરીત દ્વંદ્વાત્મક રૂપો ખોવાઈ જાય - ભેદ મટી જાય - અને ત્યારે જે અનુભવ થાય તેને બ્રહ્મ - અનુભવ - બ્રહ્માનુભૂતિ કહેવાય.