અર્જુને પરમાત્માનું વિકરાળ - કરાળ કાળ જેવું સ્વરૂપ જોયું તેનું વર્ણન કરે છે
દંષ્ટ્રાકરાલાનિ ચ તે મુખાનિ દૃષ્ટ્વૈવ કાલાનલસન્નિભાનિ ।
દિશો ન જાને ન લભે ચ શર્મ પ્રસીદ દેવેશ જગન્નિવાસ ॥
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૧/૨૫)
અમી ચ ત્વાં ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રાઃ સર્વે સહૈવાવનિપાલસઙ્ઘૈઃ ।
ભીષ્મો દ્રોણઃ સૂતપુત્રસ્તથાસૌ સહાસ્મદીયૈરપિ યોધમુખ્યૈઃ ॥
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૧/૨૬)
વક્ત્રાણિ તે ત્વરમાણા વિશન્તિ દંષ્ટ્રાકરાલાનિ ભયાનકાનિ ।
કેચિદ્વિલગ્ના દશનાન્તરેષુ સન્દૃશ્યન્તે ચૂર્ણિતૈરુત્તમાઙ્ગૈઃ ॥
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૧/૨૭)
લેલિહ્યસે ગ્રસમાનઃ સમન્તાલ્- લોકાન્સમગ્રાન્વદનૈર્જ્વલદ્ભિઃ ।
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૧/૩૦)
ભીષ્મ, દ્રોણ, જેવા અસંખ્ય મહારથીઓ પણ મૃત્યુના મુખમાં પડતાની સાથે તેમના ભચરકા ઉડી જાય અને તેમના શરીરના કકડા મૃત્યુની દાઢોની બખોલમાં ફસાઈ જાય - આવું પરમાત્માનું રૂપ જોયું ત્યાં તો એના બિચારાના છક્કા જ છૂટી ગયા. નદીઓ જેમ સમુદ્ર તરફ ધસમસતી દોડે છે અને પતંગિયા જેમ કૂદી કૂદીને અગ્નિમાં પડે છે તેવા વેગથી પ્રત્યેક પ્રાણી મૃત્યુના મુખ તરફ દોડી રહેલ છે.
દરેક વ્યક્તિ આખી જિંદગી સતત દોડ્યા જ કરે છે, કાંઈક ને કાંઈક મેળવવા, પરંતુ આખરે છેલ્લા દિવસે તે માત્ર મોત જ મેળવે છે. અને આખી જિંદગીપર્યન્ત મેળવી મેળવીને એકઠું કરેલુ બધું એક્સામટું ખોઈ બેસે છે. મૃત્યુદેવ એક અડબોથ મારીને બધું એક ક્ષણમાં પડાવી લે છે. (જુઓ પેરા ૧૨)
માણસ આખી જિંદગી દોડતો દોડતો, નાસતો ભાગતો છેવટે સ્મશાનમાં પહોંચી જાય છે અને ત્યાં લાંબો થઈને સુઈ જાય છે. માત્ર મૃત્યુથી બચવા માટે જ માણસ આખી જિંદગી મહેનત કરી કરીને ધન - બંગલા - મોટરો બધું ખુબ ખુબ ભેગું કરે છે અને તો પણ છેવટે તો તેને મૃત્યુનો જ ભેટો થાય છે. મૃત્યુથી બચવાની કોશિશ કરવામાં જ તે મૃત્યુના મુખમાં જઈને પડે છે.
હવે અર્જુનને જીવનની પુરેપુરી ધારા મૃત્યુ તરફ જ વહેતી દેખાય છે. જો અર્જુને આ ભયંકર દ્રશ્ય જોયું ના હોત તો તેને કદાપિ ના સમજાત કે મૃત્યુ પણ પરમાત્માના મુખમાં જ ઘટિત થાય છે. એને એવો જ ખ્યાલ રહી જાત કે મૃત્યુ કોઈ અલગ જગ્યાએ ઘટીત થતું હશે - પરમાત્માના મુખમાં તો નહિ જ. હવે આ તેનો ભ્રમ ટળી ગયો. અત્યાર સુધી તે એમ માનતો હતો કે કમ સે કમ મૃત્યુથી બચવા માટે પરમાત્માનો ઉપયોગ કરી શકાશે - સહારો લઇ શકાશે. પરંતુ જયારે પરમાત્માના મુખમાં જ બધાને મૃત્યુને ભેટતા દેખ્યા એટલે એ ધ્રુજી ઉઠયો. અત્યાર સુધી તે એમ માનતો હતો કે જમરાજા મૃત્યુ લઈને આવશે તો ભગવાન બચાવનારો બેઠો છે. પરંતુ આજે તો ખુદ પરમાત્માના મુખમાં જ બધાયના - ખુદ પોતાના પણ ભચરકા ઉડી જતા તે દેખે છે.
આપણી માન્યતા એવી છે કે દુઃખનું કારણ શેતાન - દુષ્ટ આત્માઓ છે અને મૃત્યુ લાવનાર જમરાજા જ છે. ખરેખર તો દુઃખનું કારણ આપણા પોતાના જ દુષ્ટ કર્મો છે. અને મૃત્યુનું કારણ આપણા દેહની ક્ષણભંગુરતા જ છે. દુઃખ અગર મૃત્યુ કાંઈ પરમાત્માને કારણે નથી. પરમાત્મા આપણને દુઃખ અને મૃત્યુથી બચાવવા નવરા બેઠા છે તેવી આપણા મનમાં આપણે એક રાહત અનુભવીએ છીએ. પરંતુ અહીં તો અર્જુને તદ્દન ઉલટું દ્રશ્ય જોયું એટલે તે ગભરાયો. અર્જુનને લાગ્યું કે જે પરમાત્માને હું અત્યાર સુધી રક્ષક માનતો હતો, મૃત્યુથી બચાવનાર માનતો હતો તે આજે મને ભક્ષક દેખાય છે. તેથી અર્જુન ગભરાય છે. પરંતુ અહીં અર્જુનની એક ભૂલ થાય છે. બિલાડી જે મોઢેથી પોતાના નાના બચ્ચાને પકડે છે તે જ મોઢાથી તે ઉંદરને પકડે છે. પરંતુ બચ્ચાને પકડવામાં વાત્સલ્ય છે. તેમ ભક્તને પકડીને મૃત્યુને ભેટાડવામાં પરમાત્માની કરુણા છે. (જુઓ પેરા ૧૧/૧)
મૃત્યુ પરમાત્મામાં ઘટિત થાય છે. તો જીવન પણ તેમાં જ ઘટિત થાય છે. પરમાત્મા મૃત્યુ પણ છે અને માં પણ છે. (પ્રભવઃ પ્રલયસ્તથા, પેરા ૧૯) બધી નદીઓ સાગરમાં સમાપ્ત થાય છે તો બધી નદીઓ સાગરમાંથી જ પેદા થાય છે. જે નદીઓ સાગરમાં ઠલવાતી હશે તે ગભરાતી હશે કે ખલાસ, ખતમ થઇ ગયા. તેને સાગર મોત દેખાય. પરંતુ તેને ખબર નથી કે સાગર મોત પણ છે અને ગર્ભ પણ છે, કારણ કે આવતી કાલે એ જ નદી તેમાંથી નીકળશે - તાજી થઈને - શુદ્ધ થઈને - નવીન થઈને - યુવાન થઈને. સમુદ્રમાં ઠલવાતી વખતે તે વૃદ્ધ થઇ ગઈ હતી. તેની બધી ગંદકી સાગર પોતાનામાં સમાવી લે છે. અને તેને શુદ્ધ, બાષ્પીભૂત(evaporated distilled crystal clear) બનાવીને ઉપર જવા દે છે. જ્યાંથી તેની ગંગોત્રીથી નવીન યાત્રા શરુ થાય છે. આ એક વર્તુળ (એવં પ્રવર્તિતમ ચક્રમ) અનાદિ કાલથી ચાલે છે.
અર્જુન પ્રત્યક્ષ પરમાત્માના વિશ્વરૂપમાં જોઈ રહ્યો છે કે પતંગિયા જેમ કૂદી કૂદીને દીવાની સળગતી ઝાળમાં પડે છે, બળે છે અને મરે છે તેવી રીતે રજોગુંણી, તમોગુણી જીવો મૃત્યુના મુખમાં ઉછળી ઉછળીને પડે છે - બળે છે - મરે છે. આગળના પતંગિયાને અગ્નિમાં કૂદીને પડતા અને બળી મરતા જોઈ રહેવા છતાં બીજા પતંગિયાને ભાન પડતું નથી કે મારા પણ આવા જ હાલહવાલ થાશે. મોતના મુખમાં પડવા માટે બધા પતંગિયા જાણે કે એકબીજાની પ્રતિસ્પર્ધા કરતા હોય તેમ કોણ મોતના મુખમાં વહેલું પડે છે તેને માટે દોડાદોડ કરે છે અને તે પણ અત્યંત વેગપૂર્વક, એટલા અહંકાર અને વેગથી દરેક વ્યક્તિ મોતના મુખમાં પડવા ઉતાવળ કરે છે, જાણે કે તેમને જરા પણ ખબર નથી કે હું મોત તરફ દોડી રહ્યો છું. જાણે કે કોઈ શોભાયાત્રામાં સાજસજાવત કરીને જતા હોય તેમ મોતના મુખ તરફ દોડે છે.
જે જીવન પ્રત્યે મોહિત થાય છે તે મરણથી ભયભીત થાય છે. મૃત્યુના ભયથી બચવું હોય તો જીવનનો મોહ(lust for life) છોડો. જે ફૂલ ખીલે છે, તે જરૂરથી કરમાવાનું. ના કરમાય તો તે પ્લાસ્ટિકનું હશે. વાસના, અહંકારને લીધે મૃત્યુનો ભય લાગે છે. સ્વર્ગ પામવાની વાસના ક્ષીણ નહિ થાય, વાસના નવા રૂપે સામી આવશે. પરમાત્માને પણ જો વાસનાના માધ્યમથી ચાહે અગર માંગે તેને સુખ તો મળશે પરંતુ પુનરાગમન નહીં ટળે. જે માણસ સ્વર્ગમાં જઈને પાછો આવે છે અને સ્વર્ગના સુખ ભોગવીને આવે છે અને સ્વર્ગથી જયારે ગબડે છે ત્યારે મહાનરકની ગર્તનો અનુભવ કરે છે. આ રીતે સ્વર્ગનું સુખ ભોગવવાનો સોદો મોંઘો પડે, કારણકે ત્યાંથી ગબડવું તો પડશે જ. કામનાની કોઈ પણ ઉપલબ્ધી સ્વપ્નથી વિશેષ નથી.