આપણું શરીર - આખું વિશ્વ બ્રહ્માંડ - તે ચેતના(energy) અને પદાર્થ(matter)ની જોડ છે, combination છે. આપણું શરીર એક mini બ્રહ્માંડ - નાનું બ્રહ્માંડ જ છે.

ચેતના(energy) અને પદાર્થ(matter) બંનેનો કદાપિ નાશ થતો નથી. Matter and energy both are indestructible. પરંતુ (matter) પદાર્થનું રૂપાંતરણ થાય છે. Matter changes its form. જયારે ચેતના(energy)નું તો રૂપાંતરણ પણ થતું નથી. Energy does not change its form. એટલા માટે પદાર્થ(matter)ને આપણે વિકારી કહીએ છીએ અને ચેતના(energy)ને આપણે નિર્વિકારી કહીએ છીએ.

જડ પદાર્થ (matter) અને ચેતના(energy)નું નિર્માણ પણ થતું નથી અને વિનાશ પણ થતો નથી. પરંતુ matter(પદાર્થ) અને energy (ચેતના)નો સંયોગ નષ્ટ થાય છે. પદાર્થ અને ચેતના(matter and energy) બંને અવિનાશી તત્ત્વો છે. તે બંનેનો સંયોગ પણ થાય છે, અને સંયોગ નષ્ટ પણ થાય છે. મૃત્યુ વખતે matter(શરીર) અને energy (ચેતના) વચ્ચેનો સેતુ તૂટી જાય છે.

હું, આત્મા અને શરીરનો એક સંયોગ - જોડ છું. આ સંયોગ - જોડ તૂટી જાય એટલે કે હું મરી ગયો એમ કહેવાઉં છું. એક દિવસ આ સંયોગ - જોડ પેદા થયો તેને જન્મ કહ્યો અને એક દિવસ આ સંયોગ - જોડ વિસર્જિત થયો તેને મૃત્યુ કહ્યું. આ આત્મા અને શરીર વચ્ચેનો સંબંધ તે 'હું (અહંકાર - ego - મન વિ.)' આ સંબંધ મારુ નામ છે - રૂપ છે - આકાર છે - ગુણ છે. આત્મા(energy) અને શરીર(matter)નો સંયોગ થતા આ સંબંધ નિર્મિત થાય છે - વિકસિત થાય છે અને છેવટે વિનિષ્ટ પણ થાય છે, જેમ કે એક છોકરો અને એક છોકરીના જયારે લગ્ન થાય ત્યારે બંને વચ્ચે પતિ-પત્નીનો સંબંધ નિર્મિત થાય છે અને તેમના માં-બાપ વચ્ચે સાસુ - સસરા - વહુ - જમાઈનો સંબંધ નિર્મિત થાય છે અને છૂટાછેડા લે ત્યારે તે સંબંધ વિનષ્ટ થાય છે તેવી રીતે.

ચેતના કદાપિ વિનષ્ટ થતી નથી. પાપીની ચેતના પણ કદાપિ વિનષ્ટ થતી નથી. કોઈ માણસને એનેસ્થેસીયાનું ઇન્જેક્શન આપીને બેહોશ કરવામાં આવે અગર માથામાં ચોટ લાગવાથી અગર બીજા કોઈ કારણે માણસ બેહોશ થઇ જાય ત્યારે તેનો ચેતના (આત્મા) બેહોશ થતો નથી, કારણકે તે વખતે પણ ચેતના સજાગ છે. તેને લીધે શરીરમાં શ્વાસોચ્છશ્વાસ ચાલુ રહી શકે છે, છાતીના ધબકારા ચાલુ જ રહે છે - નદીઓમાં લોહીનું વહેવાનું પણ ચાલુ હોય છે વગેરે.

શરીરની ક્રિયાઓ ચેતનાની સજાગતાને લીધે ચાલુ જ રહે છે એટલે ચેતના(energy) બેહોશ થતી નથી. શરીરને (matter-જડને) તો બેહોશ થવાનો સવાલ જ નથી. તો પછી બેહોશ કોણ થાય છે? ચેતના (આત્મા) તો બેહોશ થાય જ નહિ, કારણ કે તે તો પૂર્ણ હોશ (સતચિત - Total consciousness) સ્વરૂપ જ છે. શરીર તો જડ છે (matter); તે તો પૂર્ણ બેહોશ છે, તેથી તેને તો બેહોશ થવાનું જ ના હોય. બેહોશ બંનેમાંથી કોઈ થતું નથી. માત્ર શરીરથી આત્મા સુધીની ચેતનાનો જે પ્રવાહ છે તે પ્રવાહ અવરુદ્ધ થઇ જાય છે. શરીર અને આત્મા વચ્ચેનો સંબંધ ( relationship - અહંકાર - મન - ego) શિથિલ થઇ જાય છે. આવાગમન - જન્મમરણ તે પણ આ અહંકાર - મન એટલે સૂક્ષ્મ અને કારણ, શરીરના સંબંધમાં જ ઓળખાય છે. સ્થૂળ શરીર અને આત્માનું આવાગમન - જન્મમરણ હોતા જ નથી.

સ્વીચ ઓફ કરો એટલે બલ્બ બુઝાઈ જાય, વીજળી ના બુઝાય, કારણ કે વીજળી ઉર્જા છે, energy છે. તેવી જ રીતે માણસ બેહોશ થઇ જાય ત્યારે મન - અહંકાર ( ego - relationship - સંબંધ) બુઝાઈ જાય છે. વચ્ચેનો સેતુ તૂટી જાય છે. શરીર અને આત્મા વચ્ચેનું communication - ખબર આવતી બંધ થઇ જાય છે. અંદર આત્મા (પુરુષ) એટલો જ ચેતનામાં હોય છે જેટલો તે કાયમ હતો, અને બહાર શરીર એટલું જ અચેતનામાં હોય છે જેટલું તે કાયમ હતું. માત્ર આત્મા સાથે ચેતના શરીર સુધી પ્રવાહિત થતી હતી તે હવે પ્રવાહિત થતી બંધ થઇ ગઈ.

ચેતનાને નષ્ટ થવાનો સવાલ જ નથી. પાપીની ચેતના પણ નષ્ટ ના થાય. પાપી ગમે તેટલું પાપ કરે, ગમે તેટલું બૂરું કરે, ગમે તેટલો સંસારમાં આસક્ત રહે છતાં તેની ચેતના નષ્ટ ના થાય. હા, ચેતના વિકૃતિ - દુઃખ - સંતાપોથી ઘેરાયેલી દેખાય, પણ નષ્ટ ના થાય. આત્મા - અપ્રગટ ચેતના છે, પ્રગટ થવાનું માધ્યમ ( ) શરીર મળી જાય તો આત્મા પ્રગટ થાય છે - વ્યક્ત થાય છે. જેથી આપણે તેને માટે 'વ્યક્તિ' શબ્દ વાપરીએ છીએ.