જ્યાં સુધી વ્યક્તિ વાસનાઓની આસપાસ ઘૂમે છે - પોતના અહંકારની આસપાસ ફરે છે ત્યાં સુધી તેને મૃત્યુનો ડર રહેવાનો. જયારે વ્યક્તિ વાસનાઓનો ક્ષય કરતી જાય અને પોતાની વાસનાઓ - અહંકારની આસપાસ નહિ પરંતુ પરમાત્માની આસપાસ ઘૂમતી થાય ત્યારે તેને જીવનનું - જન્મનું - મરણનું રહસ્ય સમજાય.

મંદિરમાં વેદીની પરિક્રમા કરો છે તે પ્રતીક (symbolic) છે. પરમાત્માને કેન્દ્રમાં રાખીને જીવનની પરિક્રમા કરો, અહંકારને કેન્દ્રમાં રાખીને નહિ. પરમાત્માને કેન્દ્રમાં રાખીને જીવનાર જ્ઞાનરૂપી અમૃતત્વમ (immortality)ને ભોગવે છે. (અમૃતં અશ્રુતે). જ્ઞાન એ જ અમૃતત્વં છે, જ્યાં મૃતત્વં નથી. અજ્ઞાન એ જ મૃત્યુ છે. આત્મજ્ઞાનીનું મૃત્યુ છે જ નહિ. જ્ઞાની પોતાના સ્વરુપને એટલે કે સનાતન બ્રહ્મ પરમાત્માના સ્વરૂપને જાણી ગયો પછી તેનું મૃત્યુ થાય જ નહીં. દેહનું - અનાત્મ તત્વોનું પ્રતિક્ષણે મૃત્યુ (રૂપાંતર) થાય છે. આત્મતત્ત્વનું મૃત્યુ થાય જ નહીં. જીવનનું રહસ્ય સમજ્યો નથી તેવા પુરુષનું અજ્ઞાનરૂપી મૃત્યુ સદાકાળ થયા જ કરતુ હોય છે. તે સદાકાળ મરતો મરતો જીવતો હોય છે.

ખરેખર તો મૃતત્વં(મૃત્યુ) છે જ નહીં. માત્ર અમૃતત્વં જ છે. મૃત્યુ(નાશ) કદાપિ કોઈનું ય થતું નથી. ફક્ત રૂપાંતર - પદાર્થનું(matter)નું થાય છે. મરવાની પ્રક્રિયા આજ સુધી કોઈએ કદાપિ જોઈ જ નથી ચેતના (જીવન)ને વિદાય થવાની પ્રક્રિયાને આપણે મરણ કહીએ છીએ. સ્વીચ ઓફ કરી અને વીજળીના ગોળામાંથી ઈલેક્ટ્રીસીટી (energy - ચેતના) વિદાય થઇ ગઈ - પ્રકાશ દેખાતો બંધ થઇ ગયો તેથી આપણે વીજળી મરી ગઈ અગર તો ગોળો મરી ગયો તેમ કહેતા નથી. - Only the manifestation of the energy in a particular object or thing is stopped. ચેતના (energy - જીવન) મરી ના જાય. માત્ર શરીરમાંથી વિદાય થતી જાય. તેને આપણે મૃત્યુ કહીએ છીએ.

આપણને માત્ર શરીરનો(matter)નો અનુભવ છે. શરીરમાં રહેલી ચેતનાનો આપણને કદાપિ અનુભવ થયો જ નથી. શરીરથી ભિન્ન, વિલક્ષણ, શરીરમાં વ્યાપ્ત એવી ચેતનાનો અનુભવ ના થાય ત્યાં સુઘી માણસ અજ્ઞાની જ ગણાય.

માણસ એમ. એ., એમ. કોમ., એલ. એલ. એમ., સી. એ., ડોક્ટર, M.D., એન્જિનિયર, M.S. વગેરે યુનિવર્સિટીની તમામ ફેક્લટીઝના Ph.D.ના સર્ટિફિકેટો લઈને ફરતો હોય તો પણ તે જ્ઞાની ના કહેવાય. માણસ જિયોલોજી, બાયોલોજી, સાયકોલોજી, ફિઝિયોલોજી વગેરે તમામ લોજીઓ ભણી નાખે - અમેરિકાની બધી નદીઓ અને રશિયાના બધા પર્વતોના નામ મોઢે બોલી જાય, તમામ શહેરોની વસ્તીના આંકડા(population figures) અને તમામ ખાણોના ઉત્પાદનના આંકડા(production figures) ગોખી નાખે, તમામ દેશોના રાજ્યબંધારણો (Constitutions) ઉપર લચ્છાદાર ભાષણો કરે, વર્લ્ડ બેન્કનો મેનેજર થઇ જાય અગર તો (U.N.)નો પ્રમુખ થઇ જાય, પરંતુ જ્યાં સુધી તે આત્મતત્ત્વને અને જીવનના રહસ્યને સમજ્યો નથી ત્યાં સુધી તે અજ્ઞાની જ ગણાય, જ્ઞાની નહીં અને ત્યાં સુધો તેને સતત મૃત્યુનો ભય રહેવાનો જ.

દીવો બુઝાઈ જાય ત્યારે આપણે તેને નિર્વાણ પામ્યો (રાણો થઇ ગયો તે અપભ્રંશ છે) તેમ કહીએ છીએ. દીવાનું તેજ મરી જતું નથી. દીવાનું તેજ સમષ્ટિના તેજમાં ભળી જાય છે, અને બીજા દીવાઓમાં પ્રગટ થાય છે. મૃત્યુ તો કોઈનું છે જ નહીં. આમ પ્રગટ થવું અને અપ્રગટ થવું તેને આપણે જન્મવું અને મરવું કહીએ છીએ અને તે ક્રમ અનાદિકાળથી ચાલે છે અને અનંતકાળ સુધી ચાલ્યા કરશે.

હું (આત્મા) કેટલોક સમય કોઈ એક સમય માટે કોઈ એક શરીરમાં પ્રગટ થાઉં છું (એટલે કે જન્મ્યો કહેવાઉં છું) અને પછી તે શરીરમાંથી નીકળીને (અપ્રગટ થઈને) બીજા શરીરમાં પ્રગટ થાઉં છું. પ્રગટ થવાનું સાધન બદલતો રહું છું. આમ મારા આ ચેતન(આત્મા) સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે કે 'પ્રગટ'માં 'હું' એ જ છું અને 'અપ્રગટ' અવસ્થામાં પણ 'હું' એ જ છું, ખરેખર તો હું પ્રગટ પણ નથી થતો અને અપ્રગટ પણ નથી થતો - ફક્ત બીજાઓને પ્રગટ થયેલો અને અપ્રગટ થયેલો ભાસું છું. જેમ સૂર્ય વાદળ હટી જવાથી 'પ્રગટ' ભાસે છે. અને વાદળનું આવરણ આવવાથી 'અપ્રગટ' લાગે છે. આટલું નાનું વાદળ આવડા મોટા સૂર્યને ઢાંકી શકે નહીં પરંતુ તે વાદળ બીજા જોનારાઓની દ્રષ્ટિને આવરણ કરે છે, ઓઝલ કરે છે. તેવી જ રીતે ક્ષુદ્ર અહંકાર તે મહાન આત્માને ઢાંકી શકે નહીં પરંતુ જોનારની દ્રષ્ટિને આવરણ કરે છે. આવું આત્મજ્ઞાન જયારે પ્રાપ્ત થાય ત્યારે મૃત્યુનો ભય જાય.

બીજાને મરતો દેખીને આપણે માનીએ છે કે આપણે પણ આ પ્રમાણે એક દિવસ મરી જઈશું. પરંતુ મરનારને પૂછો તો ખરા કે તું મરી ગયો? મરનાર મરતો નથી પરંતુ તે આ શરીર છોડીને બીજા શરીરમાં જાય છે. (જુઓ પેરા ૯)