દેહ બદલાય છે, કારણ કે તે પ્રકૃતિનું by-product છે; અને પ્રકૃતિ વિકારી છે એટલે જુદા જુદા નામ, રૂપ, અને ગુણ બદલે છે. જયારે આત્મા નિર્વિકારી છે. ( જુઓ પેરા ૨૬)

પૈડાં ફરે છે, સ્થિતિ બદલે છે તે પ્રકૃતિ છે - વિકારી છે. જયારે ધરી (પુરુષ - આત્મા) તો સ્થિર જ રહે છે. ધરીના આધારે પૈડાં ફરે છે. નિર્વિકારી પુરુષ (દેહમાં રહેલા આત્મા)ના આધારે વિકારી પ્રકૃતિ(દેહ) ફરે છે.

સૃજન (precreation - પ્રકૃતિ) નવા રૂપોનું - નવી આકૃતિઓનું નિર્માણ કરે છે, પરંતુ નવા અસ્તિત્વ (આત્મા - existence)નું નહિ. આત્મા એટલે અસ્તિત્વ (Total absolute existence). વિનાશ અસ્તિત્વનો નથી, માત્ર આકૃતિનો છે. આકૃતિનું - રૂપનું પણ રૂપાંતરણ થાય છે, વિનાશ નહિ. આકૃતિમાં છુપાયેલું ચેતનતત્વ અપરિવર્તિત, અવિનાશી છે. રેતીના એક નાનામાં નાના કણનો દુનિયાના તમામ વૈજ્ઞાનિકો તેમની તમામ પ્રયોગશાળાઓમાં જઈને તેમની બુદ્ધિ લડાવે તો પણ નાશ કરી શકે નહિ - રૂપાંતરિત કરી શકે.

પ્રત્યેક ક્ષણે દરેક ચીજ બદલાય છે. સાત વર્ષમાં તો આખું શરીર બદલાઈ જાય છે. તે પ્રત્યેક ક્ષણે મરી રહ્યું છે. તે શરીર મરી જશે તો શું થશે, તેની ચિંતા કરવી વ્યર્થ છે. મરવાનું જ છે તેને કોઈ બચાવી શકે તેમ નથી. નથી મરવાનું તેને કોઈ મારી શકે તેમ નથી.

રામાયણમાં વાલીની પત્ની તારાને ભગવાન રામ સમજાવે છે કે -

છિતિ જલ પાવક ગગન સમીરા, પંચરચીત અતિ અધમ શરીરા |

પ્રગટ સો તનુ તવ આગે સોવા, જીવ નિત્ય કેહિ લગી તુમ રોવા ||

સમુદ્રમાં મોજા દેખાય છે, પરંતુ સમુદ્ર દેખાતો નથી. મોજા સમુદ્ર નથી. મોજા વગરનો પણ સમુદ્ર હોઈ શકે, પરંતુ સમુદ્ર વગરના મોજા હોઈ શકે નહિ. બ્રહ્મ (શુદ્ધ ચૈતન્ય) દેખાતો નથી, પરંતુ જગત દેખાય છે, જગત એ બ્રહ્મનું મોજું જ છે; પણ બ્રહ્મ નથી. જગત ના હોય તો પણ બ્રહ્મ હોય, પરંતુ બ્રહ્મ સિવાયનું જગત હોઈ શકે જ નહિ.

મોજાને સમુદ્ર માની બેઠા છે તે રડે છે કે મોજા મટી જશે તો શું થશે? જે સમુદ્ર શું છે તે જાણે છે તે તો નિશ્ચિન્ત છે કે મોજા ભલેને ઉછળે ને પછડાય - પટકાય - મરે - મટે - બને પરંતુ મોજાંમાં રહેલું જે પાણી છે તે તો સમુદ્ર જ છે; જે પહેલા પણ હતો અને પછી પણ હશે જ - હોવાનો જ. ભીષ્મ - દ્રોણ - અર્જુન - કૃષ્ણ - દુર્યોધન - શકુની બધા એક જ બ્રહ્મના (સમુદ્ર)ના મોજા છે - અનેક વખત જન્મ્યા અને મર્યા.

આંખેથી દેખાય - ઇન્દ્રિયોથી અનુભવાય તે સંસાર (મોજું), આંખ બંધ કરીને (અંતર્મુખ થઈને) ડૂબકી મારો અને સમજાય તે બ્રહ્મ (સાગર).

સો વર્ષ પહેલા રેડિયો નહોતો ત્યારે પણ લંડનમાં ગવાતા ગાયનનો ધ્વનિ દુનિયાના વાતાવરણમાં ઘૂમતો હતો. તે વખતે તે ધ્વનિ unmanifested, covered - અવ્યક્ત હતો. હવે રેડીઓનું યંત્ર શોધાયા પછી તે - manifested અભિવ્યક્ત થયો. પહેલા અસ્તિત્વમાં તો હતો જ (covered હતો) , અભિવ્યક્ત (manifested) નહોતો. હવે તે discovered અભિવ્યક્ત થયો. That which is covered can be discovered but that which covers everything(Brahm - the total existence) can never be discovered. 

અભિવ્યક્તિ - આકૃતિ તે અસ્તિત્વની અનિવાર્યતા નથી. પરંતુ અભિવ્યક્તિ - આકૃતિ તે અસ્તિત્વ(બ્રહ્મ)નો માત્ર ખેલ છે, લીલા છે. આ લીલા (રામલીલા)માં કોઈ રામ બને, કોઈ રાવણ બને, કોઈ સીતા બને, લડે - મારે - મરે. આખરે ખેલ સમાપ્ત થતા પડદા પાછળ બ્લુ રૂમમાં ભેગા બેસીને ચા-પાણી કરે.

શરીરને બાલ્યાવસ્થા, યુવાવસ્થા, વૃદ્ધાવસ્થા આવે ત્યાં સુધી માણસ એમ જ સમજે છે કે હજુ તેનું એનું એ જ જીવન ચાલુ છે. પરંતુ મરણ નામની ક્રિયા થતા તે ડરી જાય છે અને એમ સમજે છે કે જીવન ખલાસ થઇ ગયું. આ અધૂરી સમજણ છે. બુદ્ધિમાન મનુષ્ય તો તેમા પણ જીવનની ક્રિયાને ચાલતી જુએ છે. જેમ એક પરપોટો ઉત્પન્ન થાય, મોટો થાય અને ફૂટી જાય તેથી કાંઈ પાણીનો નાશ થતો નથી, પરંતુ બીજી જ ક્ષણે એ પરપોટામાં વપરાયેલું પાણી બીજા પરપોટાનો આકાર નિર્માણ કરવા માટે છૂટું થાય છે, તેમ દેહરૂપી એક આકાર નાશ પામતા ત્યાં વપરાશમાં આવેલો ચૈતન્યનો અંશ અન્ય આકાર નિર્માણ કરવા છૂટો થાય છે. આથી મરણ નામની ક્રિયાથી બુદ્ધિમાન પુરુષ ડર પામતો નથી.

ક્વચિત બાલો ભૂત્વા, ક્વચિદપિ યુવા કામરસિક:

ક્વચિત વિત્તેહીન: ક્વચિદપિ ય: સંપૂર્ણ વિભવ: |

જરાજીર્ણૈ: અંગે નટ ઇવ વલિ મંડિત તનુ:

નર: સંસારાંતે વિષતિ યમ ધાની જવનિકામ્ ||

માણસ જીવનની શરૂઆતમાં બાળક હોય છે, પછી તે કામરસિક યુવાન જેવી ચેષ્ટાઓ કરે છે, કોઈક વખત (વિત્તૈ: હીન:) ગરીબ જેવો પાઠ ભજવે છે. તો કોઈક વખત સંપૂર્ણ વૈભવશાળી હોય તેવો ખેલ કાઢે છે. આખરે પાછો વૃદ્ધાવસ્થામાં શરીરથી જીર્ણ થઇ ગયેલા ઘરડા માણસનો, નટની માફક ખેલ કરે છે. અને અંતકાળે સંસારના સ્ટેજ ઉપરથી હટી જઈને યમધાની રૂપી પડદાની પાછળ - જવનીકાની પાછળ જતો રહીને થોડો વખત થાક ખાઈને બીજા ખેલ કરવાની તૈયારીઓ કરે છે. (This world is a stage where we are all actors.) સંસારના સ્ટેજ ઉપરથી હટી જઈને યમધાની રૂપી પડદા પાછળ થોડો વખત થાક ખાવા જવાની જીવાત્માની ક્રિયાને આપણે મૃત્યુ કહીએ છીએ. પરંતુ પાછો તે બીજા દેહે - બીજા સ્વરૂપે સંસારના સ્ટેજ ઉપર બીજો ખેલ ભજવવા આવવાનો જ છે, તો પછી તેને માટે શોક કરવો વ્યર્થ છે.

સૌપ્રથમ માતાના ગર્ભમાં વીર્યનું સુક્ષ્માતીસૂક્ષ્મ બુંદ પડે તેનો ફોટો - પછી બાળક જન્મે તે દિવસનો તેનો ફોટો - પછી તેની બાલ્યાવસ્થા - કુમારાવસ્થા - યુવાવસ્થા - વૃદ્ધાવસ્થા અને મરે તે દિવસનો ફોટો - આ બધા ફોટા એક જ આલ્બમમાં મુકો તો કોઈ એમ ના કહી શકે કે આ એક જ માણસનો ફોટો છે.

જે આકૃતિઓ મરી જશે તેની ચિંતા કરવાનો કોઈ અર્થ નથી. તમામ આકૃતિઓ પ્રતિક્ષણ મરતી જ રહે છે. જન્મના દિવસથી જ મરણ શરુ થાય છે.

જીવાત્મા પોતાના શરીરની બાલ્યાવસ્થા - કુમારાવસ્થા - યુવાવસ્થા - વૃદ્ધાવસ્થા એમ એક એક અવસ્થાઓમાંથી પસાર થાય છે, પરંતુ તે પોતે બાળક, કુમાર, યુવાન કે વૃદ્ધ થતો નથી - જેમ ટ્રેનમાં બેઠેલો મુસાફર અમદાવાદ - વડોદરા - ભરૂચ - સુરત - વલસાડ થતો નથી. આ બધા સ્ટેશનો - અવસ્થાઓ આવ્યા અને ગયા (ગુજર્યા), જયારે ટ્રેનમાં બેઠેલો મુસાફર એનો એ જ, એવો ને એવો જ હોય છે. જન્મના પહેલા જ દિવસથી મૃત્યુ તરફની યાત્રા શરુ થઇ જાય છે.

શરીરની છ અવસ્થાઓ છે : (૧) જાયતે (૨) અસ્તિ (૩) વર્ધતે (૪) નિપરીણમતે (૫) અપક્ષીયતે (૬) નશ્યતિ.

ઉપરોક્ત જન્મ, મૃત્યુ, જરા, વ્યાધિ વગેરે અવસ્થાઓ અનિવાર્ય છે, તેને કોઈ રોકી શકે જ નહીં.

જેને મારી શકાતું નથી તેને બચાવી પણ શકાતું નથી. જેને નથી મારી શકાતું તે અમારી અંદર રહેલો આત્મા અને બહાર રહેલો પરમાત્મા. જેને મારી શકાય તે અમારો દેહ અને બહાર રહેલું જગત.

જે બને અને બગડે (મિટે) તે મોજું - દેહ

જે ન બને અને ન બગડે (ન મિટે) તે સમુદ્ર - ચેતના - આત્મા.

મૃત્યુ એટલે પ્રગટનું ફરીથી અપ્રગટ થવું.

જન્મ એટલે અપ્રગટનું ફરીથી પ્રગટ થવું.

સ્થૂળ શરીર(gross body) માતાપિતાથી મળે છે, જયારે સૂક્ષ્મ શરીર (subtle body) બોડી પાછલા કર્મોથી મળે છે. વાસ્તવમાં અચલ અને અક્રિય હોવાને કારણે આત્માનું કોઈ પણ હાલતમાં ગમન-આગમન થતું નથી. પરંતુ જેવી રીતે ઘડાને એક મકાનમાંથી બીજા મકાનમાં લઇ જતી વખતે ઘડાની અંદરના આકાશનું (ઘટાકાશનું) પણ ઘડાના સંબંધથી ગમન - આગમન જેવું પ્રતીત થાય છે તેવી જ રીતે સૂક્ષ્મ શરીરનું ગમન - આગમન થવાથી તેના સંબંધથી આત્માના પણ ગમન - આગમનની પ્રતીતિ થાય છે, એટલે લોકોને સમજાવવા માટે આત્માના ગમન - આગમનની ઔપચારિક કલ્પના કરી છે, આપણે જેમ કપડાં બદલીએ છીએ તેમા આત્મા દેહ બદલે છે.

કપડાને ઓઢીને ફરો છો તેવી રીતે શરીરને ઓઢીને ફરો છો તેવો અનુભવ થયો છે કોઈ દિવસ? તમને ભૂખ નથી લાગી પરંતુ શરીરને ભૂખ લાગી છે તેવો અનુભવ થયો છે કોઈ દિવસ? શરીર ૭૦ વર્ષનું જૂનું થયું, હું જૂનો છું કે નવો એવો પ્રશ્ન થાય છે કોઈ દિવસ? દેહાધ્યાસને લીધે આપણે દેહને પોતાનું સ્વરૂપ માની બેઠા છીએ.

આત્માની દેહમાં મોજુદગી સક્રિય તત્ત્વની માફક કામ નથી કરતી પરંતુ નિષ્ક્રિય ઉપસ્થિતિની(catelic agent) જેમ કામ કરે છે. આકાશ કાપી શકાય નહીં. સૂર્યના તાપથી તે બળે નહીં, વાદળાના પાણીથી તે ભીંજાય નહીં, પવનથી તે સુકાય નહીં, આત્મા તો આકાશ કરતા ય અત્યંત સૂક્ષ્મ છે. અગ્નિ અગ્નિને ના બાળી શકે, પાણી પાણીને ના ભીંજવી શકે, વાયુ વાયુને ના સુકવી શકે. પૃથ્વી, પાણી, તેજ, વાયુ, આકાશ પરમાત્માથી પેદા થયેલા હોવાથી આત્માને કાંઈ ન કરી શકે.

અસ્તિત્વ (પરમાત્મા)નો જન્મ - મરણ - પ્રારંભ - અંત એમ કશું જ હોય નહીં. અસ્તિત્વનું નામ જ આત્મા (વ્યાપક અર્થમાં પરમાત્મા). અસ્તિત્વ(being)નું નવેસરથી થવું(becoming) ના હોય. આકાશમાં વાદળ બને(becomes) અને વિખરાય. પરંતુ આકાશનો આદિ અગર અંત ના હોય. દેહનો - વ્યક્તિનો આરંભ, અંત હોય; આત્માનો નહી. પરમાત્મા એટલે બહારનું વ્યાપક આકાશ, આત્મા એટલે અંદરનું આકાશ. પરંતુ તત્ત્વે કરીને એક જ. Quantityમાં ફેર, પરંતુ qualityમાં કોઈ ફેર નહીં. આકાશમાં કશું બહાર - અંદર ના હોય. આત્મા કોઈ વસ્તુ વ્યક્તિ નથી. તેને છેદી શકાય નહીં - બાળી શકાય નહીં - ભીંજવી શકાય નહીં. - શોષી શકાય નહીં, આકાશની માફક.

આત્મામાં thingness નથી. આત્મા એટલે સંપૂર્ણ અસ્તિત્વ - Total existence. અગ્નિ - પાણી વગેરે વસ્તુ છે, Thing છે. આત્મા એટલે 'હું' નહીં. 'હું' તો અહંકાર - ego નું નામ છે. જયારે આત્મા અસ્તિત્વનું નામ છે. અસ્તિત્વમાં ઉઠેલી લહેરનું નામ 'હું - ego' છે. આત્મામાં આ લહેર (મોજું) ઉઠે છે અને વિખરાય છે. મોજાંનો આદિ -અંત હોય છે, સમુદ્રનો નહીં. મોજું વિખરાઈ ગયા પછી પણ જે રહે તે સમુદ્ર. 'હું' વિખરાઈ ગયા પછી - વિસર્જિત થયા પછી પણ જે રહે તે આત્મા. સુષુપ્તિમાં 'હું' ના હોય ત્યારે પણ સાક્ષી આત્મા હોય; જેની મોજુદગીમાં શરીરની શ્વાસોચ્છ્વાસ લેવાની, હૃદયની ધડકનની, નાડીઓમાં લોહી વહેવાની વગેરે ક્રિયાઓ સતત ચાલ્યા કરે.

આત્મા એટલે 'હું' - ego નહીં. આત્મા એટલે અસ્તિત્વ(existence). માટે અસ્તિત્વયુક્ત વસ્તુ કોઈ પણ existent આત્મા(existence)ને કાંઈ પણ કરી શકે નહીં. 'હું - ego' નિ વિસર્જિત કરી શકાય. 'હું - ego' વિસર્જિત થવાનો અને થાય ત્યારે આત્મામાં (existence - અસ્તિત્વમાં) તદાકાર થઇ જાય; કદાપિ ખતમ થાય નહીં.

આત્મા અમર છે, મરતો નથી એવું સાંભળીને આપણે આશ્વાસન મેળવ્યું કે 'હું - ego' નહીં મરું. આ આશ્વાસન ખોટું નથી. આત્મા અમર છે એમ માનીને તમે દેવતામાં હાથ નાખશો તો તમે બળશો જ, કારણકે હાથ અમર નથી.

અજ્ઞાનીઓની દ્રષ્ટિમાં આત્માનું જન્મવું, મરવું નિત્ય માને છે. તેમના મત પ્રમાણે જે મરણધર્મા છે તેમનો જન્મ થવો નિશ્ચિત જ છે.

અથ ચૈનં નિત્યજાતં નિત્યં वा મન્યસે મૃતમ્ ।

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ૨/૨૬)

જાતસ્ય હિ ધ્રુવો મૃત્યુર્દ્રુવં જન્મ મૃત્યુસ્ય ચ ।

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ૨/૨૭)

આ માન્યતાના આધારે તો કોઈની મુક્તિ થઇ શકે જ નહીં. પરંતુ વાસ્તવિક સિદ્ધાંતમાં જે મુક્તિ માનવામાં આવે છે, તેમા આત્માને જન્મમરણવાળો માનવામાં આવ્યો નથી. જન્મમરણ બધું અજ્ઞાનજનિત છે.

સાગરકિનારે જુઓ તો સમુદ્રમાં પાણીના આધારે અનેક નાની - મોટી લહેરો - મોજા અને પરપોટા ઉત્પન્ન થાય છે, તેની ઉપર ફીણ અને તેની ઉપર સૂર્યના કિરણોથી દેખાતા વિવિધ રંગો આપણે આનંદપૂર્વક નીહાળીએ છીએ. તે લહેરો - મોજા - પરપોટા ઉત્પન્ન થાય - ઊંચે ચઢે - પછી અફળાઇને નીચે પટકાય તેથી આપણે સુખી કે દુઃખી થતા નથી. પરંતુ તેમનું ઉત્પન્ન થવું - ઊંચે ચઢવું - અને પછડાટ ખાઈને પટકાવુ (ઉત્ત્પત્તિ - સ્થિતિ - લય) આ બધું દ્રશ્ય આપણને આહલાદ્ક લાગે છે; કારણ કે આપણે સમુદ્રને કિનારે ઉભા ઉભા દ્રષ્ટાપદે - સાક્ષીપદે જોઈ રહયા છીએ અને આ બધા ઉત્ત્પત્તિ - સ્થિતિ અને લયના દ્રશ્યોને આપણે પાણીના અસ્થિર અને નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થયેલ ભાવો તરીકે ઓળખીએ છીએ. અને એ ભાવો - આકારો ઉપજવાથી અગર તો ઉપજીને નાશ પામવાથી સાગરના સાગરપણામાં કાંઈ ફરક પડતો નથી. મોજા અગર પરપોટાની સરખામણીમાં સાગર વધારે સ્થિર અને સદવસતુ છે. તે જ પ્રમાણે આ જગત અને તેમાં રહેલા ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય પામતા (જન્મ - મરણધર્મ) તમામ જડ - ચેતન - ભૂત પ્રાણીઓની અપેક્ષાએ ચૈતન્યરૂપ આત્મા સ્થિર અને સદવસતુ છે.

આપણે જેમ સમુદ્રને કિનારે બેઠા બેઠા દ્રષ્ટાપદે, સાક્ષીરુપે સમુદ્રમાં ઉછળતા - ઊંચે ચઢતા અને પટકાતા મોજાને આનંદ અને કુતુહલથી જોઈને રાજી થઈએ છીએ, તેવી જ રીતે તત્ત્વજ્ઞાનીઓ આ સંસારના આવા ક્ષણે ક્ષણે બદલાતા ચાલતા ઉત્ત્પત્તિ - સ્થિતિ - લયને (સંસારને કિનારે દ્રષ્ટાભાવે સાક્ષી રૂપે બેઠા બેઠા પોતાની જાતને Involve - કર્યા વગર) આનંદ અને કુતુહલથી જોઈને પરમાત્માની લીલા સમજીને રાજી થાય છે.

જીવન વિપરીત ધ્રુવો(opposite polarities) નો સંગમ છે. પ્રત્યેક વસ્તુ પોતાના વિપરીતની સાથે જ મોજુદ છે; નહીં તો જીવન સંભવિત જ નથી. જન્મની લગોલગ જ મૃત્યુ અને અંધકારની લગોલગ જ પ્રકાશ જોડાયેલ છે. Light means minimum of darkness and darkness means the minimum of light. જે ઇન્દ્રિયોથી અનુભવાય છે તે લૌકિક. જે ઇન્દ્રિયાતીત છે તે અલૌકિક. જેવી રીતે મનુષ્ય લૌકિક દ્રશ્ય વસ્તુઓને મન, બુદ્ધિ અને ઇન્દ્રિયો દ્વારા ઈદમ બુદ્ધિથી દેખે છે - આત્મદર્શન એવું નથી. આત્માને દેખવું અદ્ભૂત છે અને અલૌકિક છે. જયારે એકમાત્ર ચેતન આત્માથી ભિન્ન કોઈની સત્તા જ રહેતી નથી, તે વખતે આત્મા સ્વયં પોતાના દ્વારા જ પોતાને દેખે છે. આ દર્શનમાં દ્રષ્ટા - દ્રશ્ય - દર્શન, જ્ઞાતા - જ્ઞાન - જ્ઞેય, ધ્યાતા - ધ્યાન - ધ્યેય વગેરે ત્રિપુટી નથી રહેતી, એટલા માટે આ દેખવું આશ્વર્યમય છે.

આશ્ચર્યવત્ પશ્યતિ કશ્ચિદેનમ આશ્ચર્યવત્ વદતિ તથૈવ ચાન્યઃ।

આશ્ચર્યવત્ ચૈનમ અન્યઃ શ્રણોતિ, શ્રુત્વાપ્યેનં વેદ ન ચૈવ કશ્ચિત્॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૨/૨૯)

જેટલા ઉદાહરણોથી આત્મતત્ત્વ સમજાવવામાં આવે છે તેમાંનું કોઈ પણ ઉદાહરણ પૂર્ણ રૂપથી આત્મતત્ત્વને સમજાવનાર નથી. આત્માના કોઈ એક જ અંશને જ ઉદાહરણ દ્વારા સમજાવી શકાય છે, કારણ કે આત્માના મુકાબલામાં આત્માના જેવી બીજી કોઈ વસ્તુ છે જ નહીં, તે અવસ્થામાં કોઈ પણ ઉદાહરણ પૂર્ણ રૂપથી કેવી રીતે લાગુ થાય? છતાં પણ ઘણા આશ્વર્યમય સંકેતો દ્વારા શાસ્ત્રો અને સંતો તેનું લક્ષ્ય કરાવે છે, અને તેનું આશ્ચર્યવત્ વર્ણન કરે છે. વાસ્તવમાં આત્મા વાણીનો વિષય જ નહીં હોવાથી ત્યાં સ્પષ્ટ શબ્દોમાં વાણી દ્વારા તેનું વર્ણન થઇ શકતું નથી, વાણી કુંઠિત થઇ જાય છે - યતો વાંચો નિવર્તન્તે અપ્રાપ્ય મનસા સહ. Atma being infinite, the finite words of no language can express it. Limited words cannot define the unlimited  atma. આત્મા તો અનુપમ - અદ્વિતીય (non-second) છે.

જેના અંતઃકરણમાં પૂર્ણ શ્રદ્ધા અને આસ્તિક ભાવ નથી હોતો, જેની બુદ્ધિ શુદ્ધ અને સૂક્ષ્મ નથી હોતી તેવો માણસ આ આત્મતત્ત્વને સાંભળીને પણ સંશય અને વિપરીત ભાવનાને લીધે તેના સ્વરૂપને યથાર્થ નથી સમજી શકતો. એટલા માટે આ આત્મતત્ત્વને સમજવું અન-અધિકારીને માટે ઘણું જ મુશ્કેલ છે.

'હું કોણ છું' એ સવાલ કોઈને ઉઠતો જ નથી. બાકીની દુનિયાના બધા જ સવાલો બધાયને ઉઠે છે. 'હું કોણ છું' એ જ કોઈ જાણતું નથી. બીજું બધું જ, આખી દુનિયાના છેડા સુધીનું બધું જ જાણે છે. આ જ મહાન આશ્વર્ય છે.

આત્મા ઉપદેશ - પ્રવચન - શ્રવણ - મનન - ચિંતનથી જ જાણી શકાય.

નાયમાત્મા પ્રવચનેન લભ્યો ન મેધયા ન બહુના શ્રુતેન ।

 (કઠોપનિષદ - ૨/૨૩)

ઉપદેશ - પ્રવચન - મનન બધું આત્માની સત્તાથી થાય. આત્મા તેનાથી પર છે. ખરું પુછાવો તો આત્માની આવશ્યકતા કોઈને છે જ નહીં. It is no one’s demand. કોઈને આત્મા સંબંધી જાણવું જ નથી; એમને તો માત્ર આશ્વાસન (consolation) જોઈએ છે કે આત્મા અમર છે માટે તમે મરી જવાના નથી. જેને મૃત્યુનો વધારેમાં વધારે ભય છે તે જ આવી રીતે આત્માની અમરતાની વગર સમજ્યે વાતો કરતો હોય છે - બાંગ પોકારતો હોય છે. તેને છટકબારી (escapement) જોઈએ છે.

મૃત્યુના ભયથી પ્રત્યેક પ્રાણી - વ્યક્તિ - માણસ (રાવણ - હિરણ્યકશ્યપ - કંસ જેવા પણ) ડરતા હોય છે. તેથી મૃત્યુ ના થાય તેવા અથાગ ઉપાયો કરે છે. પરંતુ આત્માનું સ્વરૂપ સમજ્યા વગર મૃત્યુનું રહસ્ય કદાપિ નહીં સમજાય.

(૧) આત્માનું સ્વરૂપ સમજવાની કોઈને ઇંતેજારી નથી (No demand)

(૨) છતાં તેને સમજાવનાર (suppliers) ઘણા છે.

(૩) તેથી સમજનારા bore થઇ જાય છે અને કથામાં ઊંઘે છે.

(૪) ખરેખર તો આત્મા સમજાવવાની વસ્તુ જ નથી, અનુભવવાની વસ્તુ છે. આત્મા કોઈ પ્રાણી - પદાર્થ - વસ્તુ કે વ્યક્તિ નથી; પરંતુ અનુભૂતિ છે. તેને માટે શબ્દો બેકાર છે. (Language in fact is hollow when it comes to express that actual experience.) 

To define આત્મા is to defy આત્મા. That which cannot be said at all is too much spoken of. એટલા માટે 'ગીતા' વધારેમાં વધારે વંચાય છે અને ઓછામાં ઓછી સમજાય છે. (Gita is most read and least understood).