સ્વર્ગ, નર્ક અને મોક્ષ નામના કોઈ ભૌગોલિક પ્રદેશ (Geographical area) નથી કે જ્યાં તમે ટિકિટ ખરીદીને મુસાફરી કરીને જઈ શકો.

સ્વર્ગ કોને કહેવાય?

સ્વર્ગ એટલે એવી જગ્યા - સ્થળ કે જ્યાં તમારી ઇન્દ્રિયો બહેકે અને તમારી ઇન્દ્રિયોના વિષયો વકરે એવા તમામ પ્રકારના ભૌતિક સુખો (all the worldly materialistic objects for your sense gratification) પ્રચુર પ્રમાણમાં માગતાની સાથે, ઈચ્છા કરતાની સાથે તાત્કાલિક મળી શકે એવી જગ્યાનું - સ્થળનું નામ સ્વર્ગ, જ્યાં તમારી પુણ્યાઈ ખલાસ થઇ જાય (ક્ષીણે પુણ્યે) ત્યાં સુધી જ તમે રહી શકો.

નરક કોને કહેવાય?

નર્ક એટલે એવી જગ્યા - સ્થળ જ્યાં માણસને માણસ તરીકે જીવવાની અને જીવતા રહેવા માટેની મૂળભૂત જરૂરિયાતો (Minimum basic necessities) જેવી કે રોટી - કપડાં - મકાન પણ ફાંફા મારવા છતાં મળતા ના હોય અને જ્યાં ભૂંડ પણ આસાનીથી જીવી ના શકે તેવી દુર્ગંધયુક્ત ઝૂંપડપટ્ટીમાં અને તેવી પરિસ્થિતિમાં મનુષ્યદેહમાં ફરજીયાત જીવતા રહેવું પડતું હોય તેવી જગ્યા - સ્થાનનું નામ નર્ક.

ઉપર વર્ણન કર્યું તેવું સ્વર્ગ અને નર્ક અમદાવાદ - મુંબઈ - મદ્રાસ - કલકત્તા - દિલ્હી વગેરે તમામ શહેરોમાં ભારતમાં - યુરોપમાં - અમેરિકા - આફ્રિકા - ઓસ્ટ્રેલિયા વગેરે તમામ ખંડોના તમામ પ્રદેશોમાં અનેક ઢેકાણે મોજુદ છે.

સ્વર્ગ, નર્ક કોઈ આકાશમાં લટકતા નથી. આ પૃથ્વી ઉપર જ આ બધું છે. આધ્યાત્મિક દ્રષ્ટિએ જોઈએ તો સ્વર્ગ અને નર્ક તમારી મનની સ્થિતિ ઉપર આધાર રાખે છે અને તે તમે હાલમાં કેવું જીવો છો તેની ઉપર આધાર રાખે છે.

ખરેખર તો સ્વર્ગ એટલે (Inner harmony) - જ્યાં જીવનના બધા સ્વરો સઁગીતપૂર્ણ હોય.

નર્ક એટલે આંતરિક વિસંગતિવાળી સ્થિતિ, જ્યાં બધા સ્વરો એકબીજાના વિરુદ્ધમાં ઉભા હોય.

આંતરિક જગતમાં (પરલોકમાં) સ્વર્ગ મળે તો જ બહારનું જગત (ઇહલોક) સ્વર્ગીય દેખાય, નહીં તો નહીં. એથી જ ઉલટું, બહારના જગતમાં (ઇહલોકમાં) નર્ક હોય તો પણ આંતરિક જગતમાં (પરલોકમાં) સ્વર્ગ અનુભવી શકાય. નરસિંહ - મીરા - તુકારામ - સુરદાસને બહારનું જગત (ઇહલોક) કષ્ટમય હોવા છતાં આંતરિક જગતમાં (પરલોકમાં) તે સ્વર્ગનો અનુભવ કરી શક્યા.

બહાર નર્ક દેખાય તો માનજો કે અંતઃકરણમાં પણ નર્ક જ પડેલું છે. અને vice versa. અંતઃકરણનું reflection બહાર પડે છે, માટે બહારના નર્કને સ્વર્ગ બનાવવાની માથાકૂટ કરવા કરતા અંતઃકરણમાં નર્ક હોય તેને સ્વર્ગ બંનાવવાનો પ્રયત્ન કરવો.

સ્વર્ગ કોઈ રેડીમેડ જગ્યા નથી. નાલાયક માણસો સ્વર્ગમાં પણ નર્ક સર્જે છે અને પવિત્ર માણસો નર્કને પણ સ્વર્ગ બનાવીને રહે છે. સ્વર્ગ - નર્ક કોઈ ભૌગોલિક પ્રદેશ(geographical area) નથી, એ તો આંતરિક પરિસ્થિતિ(psychological) છે. બ્રાહ્મણ ખરેખરે બ્રાહ્મણ તરીકે વર્તે તે તેનું સ્વર્ગ. ક્ષત્રિય ખરેખર ક્ષત્રિય તરીકે ઝળકી ઉઠે તે તેનું સ્વર્ગ, અંતઃકરણની નિજતા(individuality)નો બહારના આવરણ સાથે જ્યાં સંગીતપૂર્ણ તાલમેલ હોય, અવિરોધ હોય તેનું નામ સ્વર્ગ. સ્વર્ગ એટલે Inner harmony. જીવનના આશીર્વાદ - જીવનની પ્રસન્નતા - પ્રફુલ્લતા તે સ્વયં પોતાની અંદર છુપાયેલું છે તે પુરેપુરી રીતે પ્રગટ થવામાં છે.

વ્યક્તિ જે ખરેખર થઇ શકે તેમ હોય તેવી ના થઇ શકે - પોતાના સ્વધર્મમાંથી ચ્યુત થાય - ભટકી પડે તે નર્ક. To be, what one is not and not to be what one is, is Narka - hell - હું જે નથી તે થવાની ઈચ્છા અને હું જે છું તે નહીં થવાની ઈચ્છા એ બંને ઇચ્છાઓની વચમાં નર્ક ઉપસ્થિત થાય છે.

મૃત્યુ પછી જે લોક આવે તેને આપણે 'પરલોક' કહીએ છીએ અને અત્યારે જે દેખાય છે તેને 'આલોક - ઇહલોક' કહીએ છીએ. જીવન સમાપ્ત થયા પહેલાનો 'આલોક' અને જીવન પૂરું થયા પછીનો 'પરલોક' એમ માનવું તે ભૂલ છે. 'આલોક' અને 'પરલોક' temporal - ટાઈમમાં નથી. આલોક અને પરલોક એકીસાથે મોજુદ છે. સમયમાં તેનું વિભાજન થતું નથી. બહાર જે આપણને મળે છે તે 'આલોક-ઇહલોક' છે. અંદર (અંતઃકરણમાં) જે મળે છે તે 'પરલોક' છે. આ લોકથી પર (beyond) જેને જીસસ kingdom of god કહે છે તે અંતઃકરણનો પ્રદેશ છે; આત્મસ્થિતિ, આત્મરતિ, આત્મતૃપ્તિનો પ્રદેશ છે અને તે પણ આ લોકમાં જ મોજુદ છે.

પરલોકનો સંબંધ જીવન સમાપ્ત થવામાં નથી. પરલોકનો સંબંધ તમારા દ્રશ્યમાંથી અદ્રશ્યમાં પ્રવેશ સાથે છે, જે તમે અત્યારે ધારો તો કરી શકો અને મૃત્યુ પછી તમે ધારો તો પણ ના કરી શકો. પરલોક એટલે આંતરિક લોક જ્યાં સમય અને ક્ષેત્ર મટી જાય - time અને spaceમાં ખોવાઈ જાય - જ્યાં દ્રશ્ય ખોવાઈ જાય અને અદ્રશ્ય શરૂ થાય. આ જે આંતરિક - અંદરનો લોક તેનું નામ સ્વર્ગ. સ્વર્ગ એટલે પરીઓનો દેશ નહીં.

મોક્ષ એટલે શું?

મોક્ષ નામનો કોઈ ભૌગોલિક પ્રદેશ (Geographical area) નથી. મોક્ષ નામની કોઈ વખાર નથી કે જ્યાં તમે લાંબા ટાંટિયા કરીને પડ્યા પડ્યા ઊંઘો.

ભૌતિક સુખોની કામનાઓ - વાસનાઓનો ક્ષય અને મનનો લય તે સ્થિતિનું નામ મોક્ષ અને જ્યાં તમને આત્યંતિક આનંદની પ્રાપ્તિ અને સમસ્ત દુઃખોની નિવૃત્તિનો અનુભવ થાય, તે સ્થિતિનું નામ મોક્ષ.

મન એટલે કામનાઓ - વાસનાઓનું જાળું (bundle of desires). કામનાઓ - વાસનાઓ ખતમ થઇ જાય ત્યાં જ મનનો લય થઇ જાય, મન - અમન થઇ જાય તેનું નામ મોક્ષ.

મનનું કોઈ વાસ્તવિક અસ્તિત્વ (positive existence) નથી. એ તો માત્ર પ્રકૃતિનું by product છે. ચેતનાની દોડતી સ્થિતિનું નામ મન અને ચેતનાની ઉપરામ સ્થિતિનું નામ આત્મા. જેમ પવનની દોડતી સ્થિતિનું નામ વંટોળિયો અને પવનની ઉપરામ સ્થિતિનું નામ વાયુ (જે તત્ત્વ છે). વંટોળિયો, કોઈ વસ્તુ કે તત્ત્વ નથી અને તેનું કોઈ વાસ્તવિક અસ્તિત્વ (positive existence) પણ નથી. વંટોળીયો તો માત્ર પવનની દોડતી સ્થિતિનું નામ છે. જે વાયુના દબાણથી - પ્રેશરથી ઉપસ્થિત થાય છે. તેવી જ રીતે મન કોઈ વસ્તુ કે તત્ત્વ નથી અને તેનું કોઈ વાસ્તવિક અસ્તિત્વ (positive existence) પણ નથી.

મન તો માત્ર ચેતનાની દોડતી સ્થિતિનું નામ છે અને તે ભૌતિક સુખોં કામના - વાસનાના દબાણથી ઉપસ્થિત થાય છે. ચેતનાની ઉપરામ સ્થિતિનું નામ આત્મા છે કે જેનું વાસ્તવિક અસ્તિત્વ(positive existence) છે. વિષયજન્ય તમામ સાંસારિક સુખો(worldly materialistic objects for sense gratification which are insatiable)ની વાસના - કામના ખતમ થઇ જાય ત્યારે જ ચેતનાની દોડતી સ્થિતિ ખતમ થઇ જાય અને તો જ ચેતનાની ઉપરામ અવસ્થા આવી જાય. તે જ વખતે મનનો લય થઇ જાય અને તેવી અદ્ભૂત પાવન ક્ષણમાં આત્મરતિ - આત્મતૃપ્તિ - આત્મસ્થિતિ - એટલે કે મોક્ષનો અનુભવ થાય.

યસ્ત્વાત્મરતિરેવ સ્યાદાત્મતૃપ્તશ્ચ માનવઃ ।

આત્મન્યેવ ચ સન્તુષ્ટસ્તસ્ય કાર્યં ન વિદ્યતે ॥

(ગીતા - ૩/૧૭)

ઇન્દ્રિયો અને ઇન્દ્રિયજન્ય વિષયો - વાસનાઓ - કામનાઓ - માંથી વિમુક્તિ તેનું નામ જ મુક્તિ (મોક્ષ). આવી સ્થિતિ દેહ છતે છતે પણ પ્રાપ્ત થઇ શકે. દેહ છૂટે તો જ મોક્ષ મળે તેવું ફરજીયાત નથી. દેહમાં રહીને પણ મોક્ષના આસ્વાદનો અનુભવ કરી શકાય અને જો વિષયોઓમાં વાસના રહી ગઈ હોય તો દેહ છૂટે તો પણ મોક્ષ ના મળે, બલ્કે બીજા દેહના બંધનમાં જકડાવુ પડે.

બધ્ધો હી કો યો વિષયાનુરાગી, કા વા વિમુક્તિ વિષયે વિરક્તિ ||

રામકૃષ્ણ પરમહંસ - રમણ મહર્ષિ - અરવિંદ વગેરે છતે દેહે મોક્ષનો - સદેહમુક્તિનો અનુભવ માણી શક્યા છે. જનકરાજા જીવનકાળ દરમિયાન વિદેહી કહેવાય. કેદી પણ જેલમાં રહે છે. અને જેલર પણ જેલમાં રહે છે, પરંતુ કેદી બદ્ધ કહેવાય છે અને જેલર મુક્ત ગણાય છે. બંધન અને મોક્ષ તે વાસનાઓ - કામનાઓથી જકડાયેલા મનની સ્થિતિ ઉપર આધાર રાખે છે.

મોક્ષસ્ય ન હિ વાસોઅસ્તિ ન ગ્રામાન્તરમેવ વા |

અજ્ઞાન હૃદયગ્રંથીનાશો મોક્ષ ઇતિ સ્મૃતઃ ||