હવે મારુ શું થશે? મરી ગયા પછી મારી શી ગતિ થશે? હવે મારો બીજો જન્મ કયા અને કેવા દેહમાં થશે અને ત્યાં મારી શી દશા થશે? કોઈ કુતરી-બિલાડી-વાંદરી-ભૂંડણના પેટમાં જવાનું થશે તો મારી શી વલે? આવો વલોપાત અને આવા વિચારો આવતા દેહ છોડતી વખતે જીવાત્મા ખુબ મૂંઝાય છે અને તેનું મોત બગાડે છે. અસંયમી - મોહગ્રસ્ત - આસક્ત અને અનીતિમય જીવન જીવનારને આ ચોથું ભાવિ-ચિન્તાત્મક દુઃખ જરૂર થવાનું.

સંયમી જીવન જીવનારને પહેલું શરીર-વેદનાત્મક દુઃખ થાય નહિ.

અનાસક્ત જીવન જીવનારને બીજું સુહૃદ-મોહાત્મક દુઃખ થાય નહિ.

નીતિમય જીવન જીવનારને ત્રીજું પાપ-સ્મરણાત્મક દુઃખ થાય નહિ.

અને આવી રીતે સંયમી, અનાસક્ત અને નીતિમય જીવન જીવનારને આ ચોથું ભાવિ-ચિન્તાત્મક દુઃખ થવાની શક્યતા જ નથી, કારણ કે તેનું મૃત્યુ હંમેશા મંગલમય બની જાય છે. અને મૃત્યનો પ્રસંગ તેને માટે પરમાત્મા સાથેના મહામિલનનો પ્રસંગ બની જાય છે. આવો પવિત્ર જીવાત્મા ઘણા પ્રેમથી દેહ છોડીને સદગતિને પામવા પરમાત્માને આધીન થઇ જાય છે. તેથી હવે મારુ શું થશે તે પ્રશ્ન તેને થતો જ નથી.

મત પૂછો કે મર કર કિધર જાયેંગે?

વો જીધર ભેજ દેંગે ઉધર જાયેંગે.

દેહ છોડતી વખતે માણસની “જેવી મતિ તેવી તેની ગતિ” એ નિયમ છે.

યં યં વાપિ સ્મરન્ભાવં ત્યજત્યન્તે કલેવરમ્ ।

તં તં એવ એતિ કૌન્તેય સદા તદ્ભાવ ભાવિતઃ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૮/૬)

જે માણસે આખી જિંદગી જેને ને તેને લોકોને પાછલા પગે લાતો મારી જ હોય તેને મરી ગયા પછી ગધેડાનો જ અવતાર આવે તો તેમાં નવાઈ નહિ. જે માણસે આખી જિંદગી જેને ને તેને લોકોને બચકા જ ભર્યા હોય તેને કૂતરાનો જ અવતાર આવે અને દાંતિયા કર્યા હોય તેને વાંદરાનો જ અવતાર આવે તેમાં નવાઈ નહિ; કારણ કે કૂતરાના અને વાંદરાના અવતારમાં જેને ને તેને લોકોને બચકા ભરવાની અને દાંતિયા કરવાની મનાઈ નથી.

તમારો હવે પછીનો અવતાર કેવો આવશે તેનો આધાર તમે અત્યારે કેવું જીવન જીવી રહ્યા છો તેના ઉપર છે.

ઊર્ધ્વં ગચ્છન્તિ સત્ત્વસ્થા મધ્યે તિષ્ઠન્તિ રાજસાઃ ।

જઘન્યગુણવૃત્તિસ્થા અધો ગચ્છન્તિ તામસાઃ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૪/૧૮)

દેહ છોડ્યા પછી સાત્વિક માણસની ઉત્તમ ગતિ થાય છે, રાજસિક માણસની મધ્યમ ગતિ થાય છે અને તામસિક માણસનો હલકી યોનિમાં જન્મ થાય છે.

જીવાત્મા દેહ છોડે પછી જીવાત્માની શી ગતિ થાય છે, તે કયા જાય છે તે બાબતમાં દરેક ધર્મોમાં - સંપ્રદાયોમાં - જ્ઞાનીઓમાં અનેક મતમતાંતરો છે.

કોઈક એમ માને છે કે જીવાત્મા દેહ છોડી દે કે તુરત જ તે તેના સંચિત - પ્રારબ્ધ કર્મો તથા વાસનાઓના હિસાબે બીજો દેહ પકડે છે. કોઈક માને છે કે જીવાત્માની શુભ અગર અશુભ વાસના કશાક સ્ત્રીપુત્રાદિક - ધન - સંપત્તિ - દેશ - સમાજ - સત્તા વેગેરેમાં રહી ગઈ હોય તો તે જીવાત્મા તાત્કાલિક સ્થૂળ દેહ નહી પકડતા વાસના શરીર (મન:ષષ્ઠની ઈંદ્રિયાણિ - ગીતા ૧૫/૭)થી ભૂતપ્રેત યોનિમાં રહી જાય અને પોતાની વાસનાની તૃપ્તિ માટેનું અનુરૂપ શરીર મળે ત્યારે જ તે સ્થૂળ શરીર પકડે. કહે છે કે લોકમાન્ય બાળગંગાધર તિલકને હજુ દેહ મળ્યો નથી.. સાચું ખોટું ભગવાન જાણે.

કોઈક એવું માને છે કે પાપી જીવાત્મા દેહ છોડી દે પછી જમડા ધગધગતા લોખંડના સળિયા વડે તેને પકડી જઈને લોહી, પરુની અને વૈતરણી એવી એવી નદીઓમાં નાખે છે, ત્યાં તેણે જો દેહ છોડતા પહેલા ગાયનું દાન કર્યું હોય તો તે ગાય ત્યાં હાજર થાય છે અને તેનું પૂછડું પકડીને આ જીવાત્મા નદી પાર કરી જાય છે.

કોઈક વળી એવું માને છે કે જીવાત્મા શરીર છોડી દે પછી તે દેહને કબરમાં દાટી દેવો. પછી જયારે કયામતનો દિવસ અગર તો (Dooms Day) - 'ડુમ્સ ડે' આવે (ક્યારે? ભગવાન જાણે) ત્યારે એક મોટો ઘંટ વાગે ત્યારે આ જીવાત્માઓ કબરમાં દાટેલા તેમના શરીરો સાથે પરમાત્મા પાસે હાથ જોડીને હાજર-ખડા થઇ જાય અને પોતાના પાપોની કબૂલાત (confession) કરે, પછી પરમાત્મા તેમના કર્મોનો હિસાબ કરીને તેના આધારે તેમને જે કોઈ ઉચ્ચ - નીચ યોનિમાં શરીરની ફાળવણી (allotment ) કરે ત્યાં તે જીવાત્માઓ જાય.

થિયોસોફિકલ સોસાયટીવાળા અને પ્રજાપિતા બ્રહ્માકુમારીવાળા વળી એવું માને છે કે જીવાત્માને એક વખત મનુષ્યનો દેહ મળે પછી તે દેહ છૂટ્યા પછી તેને કાયમ મનુષ્યનો જ દેહ મળે. તેના બીજા અવતારો માણસના જ મળે. મનુષ્યયોનિથી નીચલી યોની (તિર્યક યોની)માં તેનો જન્મ ના થાય. જયારે શ્રીમદ્ ભાગવતમાં એવા કેટલાક દાખલા આપ્યા છે જેમા અહલ્યાને પથ્થરયોનિ મળી, કુબેર ભંડારીના બે દીકરાઓ યમલાર્જુન તરીકે વનસ્પતિ યોનિમાં વૃક્ષ બન્યા. ગજેન્દ્રમોક્ષના પ્રકરણમાં બે ગંધર્વો મગર અને હાથી તરીકે જળચર-સ્થલચર યોનિમાં ગયા. ભરત રાજાનો હરણિયાનો અવતાર આવ્યો. માનસ રામાયણના કાકભુશુંડિ નભચર યોનિમાં પક્ષી થયા વગેરે.

આ પ્રમાણે જીવાત્મા શરીર છોડ્યા પછી કયા જાય છે તે બાબતમાં અનેક મતમતાંતરો છે અને કોઈ છાતી ઠોકીને કહી શકતું નથી કે ખરેખર કયો મત તદ્દન સાચો છે. તેમજ હજુ સુધી કોઈનાય બાપનો-દાદાનો કે કાકાનો કાગળપત્ર કે તાર-ટેલિફોન આવ્યો નથી કે તેઓ દેહ છોડીને કયા ગયા છે.

પરમાત્માએ પણ ખુબ ડહાપણ વાપરીને અને અત્યંત કરુણા કરીને આ બાબત અત્યંત ખાનગી(secret) - રહસ્યમય રાખી છે અને તેમાં જ તમામ જીવાત્માઓનું અને આપણા બધાનું કલ્યાણ છે. પરમાત્મા જે વાત ખાનગી (secret) - રહસ્યમય રાખવા માંગે છે તે વાત જાણવા માટે દોડાદોડી કરવી તે પરમાત્માની ઈચ્છાની વિરુદ્ધ વર્તન કર્યા બરાબર છે. જન્મ્યા પહેલા શું હતા અને મરી ગયા પછી શું થઈશું તે વાતો જો જાહેર થાય તો તો એકે-એક જીવાત્માનું વર્તમાન જીવન ખારું, દુઃખમય થઇ જાય. આ વાતો ન જાણવામાં જ વર્તમાન જીવન જીવવાની મજા છે. ભૂતકાળને વાગોળવાથી અને ભવિષ્યકાળના ચુરમા ચોળવાથી કોઈ ફાયદો નથી. માત્ર વર્તમાનકાળની પળેપળનો સદુપયોગ કરી લેવામાં જ ડહાપણ છે.

જે માણસ વર્તમાનકાળને સુધારી લે છે અને જીવનકાળ દરમિયાન કલ્યાણકારી કાર્યો જ કરે છે તેણે દેહ છોડ્યા પછી કયા જવાનું થશે તેની ચિંતા કરવાની જરૂર જ નથી; કારણ કે પરમાત્માએ ગીતામાં સ્પષ્ટ શબ્દોમાં વચન આપ્યું છે અને લાખ રૂપિયાના સ્ટેમ્પ-પેપર ઉપર દસ્તાવેજ કરી આપ્યો છે કે -

ન હિ કલ્યાણકૃત્કશ્ચિદ્ દુર્ગતિં તાત ગચ્છતિ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૬/૪૦)

કૌન્તેય પ્રતિજાનીહિ ન મે ભક્તઃ પ્રણશ્યતિ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૯/૩૧)

કલ્યાણકર્મો અને ભગવદ્દભક્તિ કરનારની કદાપિ દુર્ગતિ થતી જ નથી.