જન્મ અને મૃત્યુ બંને ખોટા શબ્દો છે. જીવન સાચી વસ્તુ છે. જન્મ મિથ્યા છે - મરણ મિથ્યા છે - જીવન સત્ય છે. જન્મ - મૃત્યુ (birth-death) બંને અસત્ય (unreal) છે. જીવન(life) સત્ય(real) છે. જન્મ - મૃત્યુ બંને ભ્રામક શબ્દો (misguiding words) છે.

Life is real, life is earnest,

and the grave is not its goal.

‘Dust thou art to dust returneth’

was not spoken of the soul.

સૂર્ય જયારે ભારતમાં દેખાય છે ત્યારે સૂર્ય ઉદય પામ્યો તેમ આપણે કહીએ છીએ. તે જ વખતે અમેરિકાવાળા સૂર્ય અસ્ત થયો તેમ કહે છે. પરંતુ ખરેખર તો સૂર્યનો કદાપિ ઉદય પણ થયો નથી અને અસ્ત પણ થયો નથી. સૂર્ય તો અનાદિ કાળથી છે જ છે. સૂર્યનો ઉદય અને અસ્ત બંને ખોટા ભ્રામક શબ્દો છે. Misguiding words છે. In reality, the sun always exists.

તેવી જ રીતે જીવાત્મા એક દેહમાંના જીવનકાળ દરમિયાન પોતાના કર્મોને આધીન તે દેહના જે તે સંબંધીઓ સાથેની લેણદેણ- ઋણાનુબંધ પુરા કરે કે તુરત જ તે દેહને તે છોડી દે છે, ત્યારે આપણે તેને મૃત્યુ પામ્યો કહીએ છીએ, અને પછી પોતાના બીજા કર્મોને આધીન બીજા જીવાત્માઓ સાથેનો લેણદેણ - ઋણાનુબંધનો હિસાબ ચૂકતે કરવા બીજા નવા દેહમાં અવતરિત થાય છે - અવતીર્ણ થાય છે - અવતરે છે - પ્રગટ થાય છે, ત્યારે આપણે તે જન્મ્યો એવું કહીએ છીએ. પરંતુ ખરેખર તો જીવાત્મા મરતો પણ નથી એટલે કે નષ્ટ થતો નથી; અને જન્મતો પણ નથી એટલે કે નવો પેદા પણ થતો નથી. એકનો એક જ જીવાત્મા વારંવાર જુના દેહ છોડતો જાય છે અને પોતાના કર્મને આધીન નવા દેહ ધારણ કરતો જાય છે તેથી તે જીવાત્મા જન્મ્યો અગર તો મરી ગયો તેવો આપણને ભ્રમ પેદા થાય છે.

પારસીઓના વડા ધર્મગુરુ જરથોસ્ત્ર જયારે જન્મ્યા ત્યારે જન્મતાની સાથે જ હસ્યાં. સાધારણ રીતે દરેક માણસ જન્મતાની સાથે રડે છે પરંતુ જરથોસ્ત્ર હસ્યાં તેથી લોકોએ તેમને પૂછેલું કે, 'જયારે તમે જન્મ્યા ત્યારે તમે હસ્યાં તેનું શું કારણ?' તેના જવાબમાં જરથોસ્ત્રે કહ્યું કે, 'મેં જયારે મારા આ દેહની આગળનો દેહ છોડ્યો ત્યારે હું હસ્યો હતો.' તો લોકોએ પૂછ્યું કે, 'તમોએ આગળનો દેહ છોડ્યો ત્યારે હસ્યાં તેનું શું કારણ?' તો જરથોસ્ત્રે જવાબ આપ્યો કે, 'જયારે હું પથારીમાં સૂતો સૂતો મારો આગળનો દેહ છોડી રહ્યો હતો ત્યારે મારી પથારીની આજુબાજુ વીંટળાઈને બેઠેલા તે વખતના મારા સગાં-સબંધીઓ અંદરો-અંદર ગુસપુસ વાતો કરતા હતા કે, 'જુઓને, આ બિચારો મરી જાય છે, અરેરે! જુઓને આ બિચારો મરી રહ્યો છે, વગેરે.' આવું તેઓ એકબીજાને કહેતા મેં સાંભળ્યા ત્યારે મને હસવું આવ્યું કે આ મુર્ખાઓ કેટલા અજ્ઞાની લોકો છે. હું તો મરતો નહોતો - માત્ર મારો દેહ (કપડાં) બદલી રહ્યો હતો. જયારે આ બેવકૂફો હું મરી રહ્યો છું તેમ માની લઈને મારી દયા ખાતા હતા. તેથી તેમના અજ્ઞાન અને મૂર્ખાઈ ઉપર મને હસવું આવ્યું અને હસતા હસતા મારો આગળનો દેહ છૂટી ગયો અને હસતા હસતા તુરત જ મેં મારો નવો દેહ ઓઢી લીધો - પહેરી લીધો. ત્યારે પણ હું હસતો રહ્યો ત્યારે તમે લોકોએ જોયું કે હું જન્મતી વખતે હસ્યો હતો.'

જાતે નહિ હૈ કોઈ દુનિયા સે દૂર ચલ કે

મિલતે સભી યહી હૈ કપડે બદલ બદલ કે

આદમી સોયા જમીન પર લોગ કહતા મર ગયા

વો બિચારા થા સફરમેં આજ અપને ઘર ગયા.