વેદાંત વિચાર

અનેક જન્મના પુણ્ય ભેગા થયા હોય ત્યારે માણસને 'બ્રહ્મ' એટલે શું તે જાણવાની જિજ્ઞાસા થાય. અભાગિયા જીવો તો 'બ્રહ્મ' શબ્દ સાંભળીને જ ભ્રમમાં પડી જાય છે. અસંખ્ય જન્મોના પુણ્યોનો ઉદય થાય ત્યારે જ માણસને બ્રહ્મજ્ઞાન (આત્મજ્ઞાન) પ્રાપ્ત કરવાનું મન થાય.

જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી આખા વિશ્વમાં કાંઈ પણ જાણવાનું બાકી રહેતું નથી.

यद् ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यत् ज्ञातव्यम् अवशिष्यते

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૭/૨)

એવું જે બ્રહ્મજ્ઞાન (આત્મજ્ઞાન), પ્રાપ્ત કરવાની માણસને જિજ્ઞાસા જ થતી નથી. તેનું કારણ, તેના પાછલા અનેક જન્મનાં પાપ આડા ફરી વળેલા છે, તે છે. ગોસ્વામી તુલસીદાસજી સ્પષ્ટ લખી ગયા છે.

તુલસી પીછલે પાપ સોં, હરિ (બ્રહ્મ) ચર્ચા ના સોહાઈ

જૈસે જ્વર કે અંશ સે, ભૂખ બીદા હોઈ જાઈ.

શરીરમાં તાવ ભર્યો હોય ત્યારે માણસને ભૂખ લાગતી નથી, તેવી જ રીતે અંત:કરણમાં અનેક જન્મોમાં પાપોના ઉકરડા પડયા હોય તેને બ્રહ્મજ્ઞાન (આત્મજ્ઞાન) મેળવવાની જિજ્ઞાસા (ભૂખ) થતી નથી.

ભાગ્ય હીનકુ ના મિલે ભલી વસ્તુ કો ભોગ,

આંબ પકે કે દિન મેં હોત કાગકુ રોગ.

આંબો પાકે ત્યારે કાગડાની ચાંચમાં ગમે ત્યાંથી રોગ આવીને ઉભો રહે તેમ અભાગિયા જીવને માનવતા મળે, જીવનનો આંબો પાકે ત્યારે તેને ગમે ત્યાંથી ઉપાધિઓ આવીને ઉભી રહે.

અનાદિકાળથી જીવ જન્મ - મૃત્યુ - જરા - વ્યાધિ વગેરેના દુઃખ અને શોકથી પીડાય છે અને તે જ્યાં સુધી આત્મજ્ઞાન (બ્રહ્મજ્ઞાન) પ્રાપ્ત નહિ કરે ત્યાં સુધી અનંતકાળ સુધી પીડાતો રહેવાનો છે. એવો વેદો અને ઉપનિષદોનો નિશ્ચિત મત છે.

પ્રભુનું સ્વરૂપ યથાર્થ સમજાય તો પ્રભુમાં રાગ થાય અને સંસારનું સ્વરૂપ યથાર્થ સમજાય તો સંસારમાં વૈરાગ્ય પેદા થાય. જેમ ઓક્સિજન અને હાઈડ્રોજન ભેગા થાય તો પાણી ઉત્પન્ન થાય તેમ પ્રભુમાં રાગ અને સંસારમાં વૈરાગ્ય એક થતા પ્રભુ પ્રગટ થાય.

સાઠ વર્ષ થઇ ગયા. મોતના કુવામાં ટાંટિયા લબડાવીને બેઠા છે છતાં અજ્ઞાનરૂપી ગરમીથી જેના મોતિયા પાક્યા છે તેને હજુ બ્રહ્મનું સ્વરૂપ જાણવાની - જોવાની ઈચ્છા થતી નથી. પૂર્વજન્મના પાપનાં પડળ આંખ આડા ફરી વળ્યાં છે તેને આ નહિ સૂઝે.

રાજકન્યાની માંગણી રાજકુમાર જ કરી શકે; મોતીની માંગણી હંસ હોય તે જ કરી શકે, તેમ બ્રહ્મવિદ્યાની માંગણી બ્રહ્મવિદ્યાના રહસ્યને જાણનારા જ કરી શકે. કન્યા સુપાત્રે જ દેવાય તેમ બ્રહ્મવિદ્યા સુપાત્રને જ દેવાય.

યાજ્ઞવલ્કલજીએ જનકજીને આપી. જનકજીએ શુકદેવજીને આપી. કપિલે માતા દેવહુતિને આપી. સનતકુમારે પૃથુને આપી. ગાર્ગી અને મૈત્રેય યાજ્ઞવલ્કલજીને રસોડે જમ્યા. પાર્વતી સદાશિવને રસોડે જમ્યા. નચિકેતા યમરાજને રસોડે જમ્યા વગેરે. ઉપનિષદોમાં અનેક સંવાદો બ્રહ્મવિદ્યા માટે જ છે. ઉપનિષદની વાતો-કથાઓ સહેલાઈથી સમજાય એવા હેતુથી શ્રી વ્યાસજીએ એ જ કથાઓ ઘણી જ સહેલી કરીને શ્રીમદ્ ભાગવતમાં ગોઠવી છે. શ્રીમદ્ ભાગવત તો પરમહંસોની સંહિતા છે. એ હંસોનો ચારો છે. મોતીઓથી ભરેલો છે. કાગડાને એની ગતાગમ ના પડે. કાગડો તો વિષ્ટામાં જ (વિષયોમાં જ) રાજી રહે.

કાગ મોતીને શું કરે, મોતી ભરખે મરાળ,

પાન બીડા શા પાડાને, પાડો શોધે પરાળ.

પુષ્પોની સુગંધ તો ભમરો જ ભોગવી શકે. ભમરાના જેવા જ દેખાવવાળો ગુંગો જે રાતદિવસ છાણના પોદળામાં (વિષયોમાં) લદબદ ખુંપી રહ્યો હોય તેને-પુષ્પની સુગંધી લેવા બાગમાં લઇ જાઓ તો તે બાગમાં પણ પોદળો ખોળી કાઢીને તેમાં પેસી જાય ત્યારે તેને શાંતિ વળે.

ભ્રમરે ગુંગાને રે ભોળવી, બધો દેખાડયો બાગ;

પણ ગુંગાને એ કાંઈ ગમ્યું નહિ, લીધો પોદળામાં લાગ.

જેને કકડીને ભૂખ લાગી હોય તેને રસોઈના સાધનોનાં વખાણ સાંભળવાની જરૂર નથી. જેને રોકડા રૂપિયા જોઈતા હોય તેને ઉધારની લાંબી લાંબી વાતો ના ગમે.

માણસ ભલે મગજમાં ફાંકો રાખીને ફરતો હોય કે હું M.Com., L.L.M, M.A, PhD., M.D., M.S. કે રેંગલરની ડિગ્રીઓ ધારણ કરું છું. મને દુનિયાની બધી નદીઓના અને પર્વતોના નામ મોઢે આવડે છે, મને દુનિયાની બધી સોનાની ખાણોના અને તેલક્ષેત્રોના ઉત્પાદનના આંકડાઓની માહિતી છે. હું દુનિયાના તમામ દેશોના રાજ્ય બંધારણ (Constitutions)નો નિષ્ણાત છું હું યુનોનો પ્રમુખ છું કે વિશ્વબેન્કનો ડાયરેક્ટર છું, અગર મેં સાહિત્યમાં વિશ્વ પારિતોષિક મેળવ્યું છે કે હું વિશ્વસુંદરી છું વગેરે વગેરે. પરંતુ જ્યાં સુધી તેણે આત્મજ્ઞાન (બ્રહ્મજ્ઞાન) પ્રાપ્ત કર્યું નથી ત્યાં સુધી આ ઉપરોક્ત બધુંય જ્ઞાન તુચ્છ છે - માત્ર અજ્ઞાન છે. ઉપરોક્ત કહેવાતું જ્ઞાન તેને અનંતકાળ સુધી જન્મ-મરણના ચક્કરમાંથી અને જન્મ-મૃત્યુ-જરા-વ્યાધિના દુઃખ અને શોકમાંથી કોઈ કાળે મુક્ત નહિ કરાવી શકે.

છાન્દોગ્ય ઉપનિષદમાં સાતમા અધ્યાયમાં એક સુંદર વાર્તા આવે છે. તે નસીબદાર હો તો વાંચી જજો. તેમાં આત્મજ્ઞાનથી વધીને બીજું કોઈ કલ્યાણનું સાધન નથી તે વાત સ્પષ્ટ રીતે સમજાવવા માટે સનતકુમાર અને નારદનો સંવાદ આવે છે.

દેવર્ષિ નારદ કે જે પોતાના તમામ કર્તવ્ય પૂર્ણ કરી ચૂકેલા હતા અને જે સર્વ વિદ્યાસંપન્ન હતા તેઓને પણ પરિપૂર્ણ આત્મજ્ઞાન(બ્રહ્મજ્ઞાન) પ્રાપ્ત થયું નહોતું ત્યાં સુધી તે પણ દુઃખ અને શોકથી પીડાતા હતા. તો પછી આપણા જેવા અલ્પજ્ઞ અને અકૃતાર્થ જીવોની તો વાત જ શું કરવી?

દેવર્ષિ નારદ સંપૂર્ણ વિજ્ઞાનરૂપ સાધનોની શક્તિથી સંપન્ન હોવા છતાં પણ આત્મજ્ઞાનના અભાવે તેમનું કલ્યાણ ના થયું તેથી તેઓ ઉત્તમ કુળ, વિદ્યા, આચાર અને અનેક પ્રકારનાં સાધનોનાં સામર્થ્યરૂપ સંપત્તિથી થનાર અભિમાનનો ત્યાગ કરીને શ્રેય:સાધનની પ્રાપ્તિ માટે એક સાધારણ પુરુષની માફક સનતકુમારજી પાસે ગયા અને નમ્રતાપૂર્વક શિષ્યભાવે વિનંતી કરીને કહ્યું:

ભગવન! મને આત્મજ્ઞાન (બ્રહ્મજ્ઞાન)નો ઉપદેશ કરો. એટલે કે બ્રહ્મ શું છે તે મને બતાવો, અગર સમજાવો.

સનતકુમારે કહ્યું:

નારદજી! પહેલા તમે આત્મા(બ્રહ્મ)ના વિષયમાં શું શું જાણો છો તે મને બતાવો પછી હું તમને તમારા જ્ઞાનથી આગળ ઉપદેશ કરીશ.

એટલે નારદજીએ કહ્યું:

ભગવન! હું યજુર્વેદનું અધ્યયન કરી ચુક્યો છું. ઋગ્વેદ, સામવેદ અને અથર્વવેદ એમ ચારેય વેદો મને આવડે છે. ઇતિહાસ-પુરાણોરૂપી પાંચમો વેદ, મહાભારત સહીત પાંચેય વેદોના વેદ અર્થાત વ્યાકરણ, શ્રાદ્ધકલ્પ, રાશિગણિત, દૈવ-ઉત્પાત-જ્ઞાન, નિધિ-મહાકાલાદિ નિધિશાસ્ત્ર, વાકોવાક્ય-તર્કશાસ્ત્ર, એકાયાન-નીતિ-શાસ્ત્ર, દેવવિદ્યા, નિરુક્ત, ઋક - યજું: - સામ સંજ્ઞક વેદોની શિક્ષા, કલ્પ, છંદ અને ચિતિ, ભૂતવિદ્યા - ભૂતશાસ્ત્ર, ક્ષ્રત્રવિદ્યા, ધનુર્વેદ, નક્ષત્રવિદ્યા-જ્યોતિષ, સર્પદેવ-જનવિદ્યા, અર્થાત સર્પવિદ્યા ગારૂડ અને દેવજનવિદ્યા-ગંધયુકતી તથા નૃત્ય, ગાન, વાદ્ય, અને શિલ્પાદિ વિજ્ઞાન એ બધી વિદ્યાઓ હું જાણું છું.

સનતકુમારે કહ્યું:

અરે નારદજી!

यद् वै किम् चैतद् अध्यगीष्ठा नामैवैतद् |

આ જે કાંઈ તમે જાણો છો તે તો નામ માત્ર જ છે. એટલે કે જે ખરેખર જાણવાનું છે અને જે જાણવા યોગ્ય છે તેમાંનું તો તમે કશું જ જાણતાં નથી. તમે જે કાંઈ જાણો છો તે તો બધું દમ વગરનું છે.

આવો રોકડો જવાબ આડકતરી રીતે સનતકુમારે નારદજીને સંભળાવી દીધો.

વિચાર કરો - ચોસઠેય વિદ્યાઓનું જ્ઞાન ધરાવનાર નારદજી જેવા પણ આત્મજ્ઞાન વગરના હોવાથી માત્ર અજ્ઞાની જ ઠર્યા, તો પછી મહાજ્ઞાની અને મહાપંડિતનાં ઘમંડ સાથે મગજમાં ફાંકો લઈને ફરનારા મારા-તમારા જેવા, નારદજીથી ઓછું ભણેલાનો તો શું હિસાબ?

બ્રહ્મને જાણવાની ઈચ્છા પ્રત્યેક જિજ્ઞાસુને થાય છે, એટલું જ નહિ બલકે તદ્દન અજ્ઞાની અને નાસ્તિકના મનમાં પણ જીવનમાં એકવાર તો પ્રશ્ન ઉઠે જ છે કે 'આખરે આ બધું શું છે? કેમ આવું થાય છે? તેનું કારણ શું છે?

બ્રહ્મ કે જે અકારણ હોવા છતાં શાસ્ત્રો જેને તમામ કારણોનું પણ કારણ કહીને નમસ્કાર કરતા કહે છે:

अकारणाय अखिलकारणाय नमो महाकारणकारणाय

એ બ્રહ્મ કોણ છે એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે.

જેવી રીતે આપણી જુદી જુદી ઇન્દ્રિયો પોતપોતાનું કાર્ય પોતાના જ સ્વભાવસિદ્ધ કારણોથી સ્વતંત્રતાથી કરતી હોવા છતાં તે તમામ ઈન્દ્રિયોનું મહાકારણ 'પ્રાણ' અને 'જીવ'થી પ્રેરીત છે (જે પ્રાણ-જીવ સ્વયં પોતે પૃથક પૃથક સ્વભાવોથી પર હોવાને નાતે અકારણ છે.) તેવી જ રીતે બ્રહ્મ સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ આત્માનું પણ સૂક્ષ્મ તત્વ હોવાને નાતે અકારણ હોવા છતાં તમામનું કારણ મનાય છે. પંડિતાઈના અહંકારવાળા અભિમાનવશ લોકો તે બ્રહ્મને સમજાવવા - તે બ્રહ્મની પરિભાષા કરવા બેસી જાય છે, અને શબ્દજાળ રચે છે તેથી તેમનો વાણીવિલાસનો શોખ પૂરો થાય છે એટલું જ. પરંતુ બિચારા જિજ્ઞાસુઓને તો તેઓ વાણીના ભાષાના ચક્કરમાં ભટકાવે છે.

અવિદ્યામાં અટવાતા અને પોતાની જાતને પંડિત માની બેઠેલા જીવો જે પોતે ભટકે છે અને બીજાઓને ભટકાવે છે ત્યારે આંધળાને આંધળો દોરે તેવો ઘાટ થાય છે. તેનું વર્ણન કરતા શ્રુતિ કહે છે:

अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः स्वयं धीराः पण्डितम्मन्यमानाः।
दन्द्रम्यमाणाः परियन्ति मूढा अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः ॥

(કઠોપનિષદ ૩/૧/૨/૫)

જગતમાં જો કાંઈ જાણવા યોગ્ય (જ્ઞેય) હોય તો તે માત્ર બ્રહ્મ(આત્મ)જ્ઞાન છે, કે જે જાણ્યા પછી કાંઈ પણ જાણવાનું બાકી રહેતું નથી અને વળી જે જાણવાથી જ અને જાણ્યા પછી જ માણસ અમૃતત્ત્વ (જન્મ-મરણના ચક્કરમાંથી મુક્તિ) પામે છે, એટલા માટે ભગવાને ગીતામાં અર્જુનને એ જ વાત સમજાવવા મહેનત કરી છે.

ज्ञेयं यत् तद् प्रवक्ष्यामि यद् ज्ञात्वा अमृतम् अश्नुते |

यद् ज्ञात्वा नेह भूयोन्यत् ज्ञातव्यं अवशिष्यते ||

જેના અનેક જન્મોના પુણ્યોનો ઉદય થયો હોય અને જેની ઉપર ભગવદ્કૃપા થઇ હોય, તેને જ બ્રહ્મ એટલે શું તે જાણવાની જિજ્ઞાસા થાય.

બ્રહ્મ જેવું ગૂઢ તત્વ માનવ શબ્દાવલીમાં નહિ બાંધી શકાય. અંગ્રેજ કવિ એડવિન આર્નોલ્ડ પોતાના 'લાઈટ ઓફ એશિયા' માં બ્રહ્મની અનિર્વચનીયતા તરફ સંકેત કરતા કહે છે:

"Om, Amritaya, measure not with words

The Immeasurable; nor sink the string of thought

Into the Fathomless. Who asks doth err,

Who answers, errs. Say nought!"

જેનો એક આધુનિક હિન્દી કવિની એક જ લાઈનમાં સારાંશ ટપકે છે:

नश्वर स्वर से कैसे कहूँ एक अनश्वर बात।

ભર્તુહરિ જેવા મહાયોગી જેણે જીવનમાં ભયંકર થપ્પડો ખાધી છે, તે પણ ખુલ્લા હૃદયથી કબૂલ કરે છે કે:

यदा किंचित् ज्ञोऽहं द्वीप इव मदान्ध: समभवम्।

तदा सर्वज्ञोsमित्यभवदवलिप्तं मम मन:।

यदा किंचित् किंचित् बुधजन सकासादवगतम।

तदा मूर्खोsमिति ज्वर‌इव मदो मे व्यपगत:।

જયારે માણસ બે-ચાર વેદાંતના થોથા વાંચે છે ત્યારે તેના મગજમાં કહેવાતા જ્ઞાનનો અંધકાર પેદા થાય છે અને તે પોતાની જાતને મહાજ્ઞાની માની બેસે છે, પરંતુ જયારે ઉપર જણાવેલો નારદ સનતકુમારનો સંવાદ અને ભર્તુહરિ જેવાની સ્પષ્ટ કબૂલાત જાણે છે, અને જયારે તે સદ્ભાગ્યે બીજા તત્વવેતાઓના ચરણમાં નમ્ર ભાવે બેસીને સાંભળે છે, ત્યારે જેમ પરસેવો વળીને તાવ ઉતરી જાય તેમ તેનો જ્ઞાનનો ઘમંડ પરસેવો વળીને ઉતરી જાય છે.

અહીંયા એક વાતની જરા અગાઉથી ચોખવટ કરી લઈએ.

આત્મજ્ઞાન અને બ્રહ્મજ્ઞાન એવા બે જુદા જુદા અઘરા શબ્દો સાંભળીને ભડકવાની જરૂર નથી.

આત્મજ્ઞાન એટલે પોતાના સંબંધી જ્ઞાન, પોતાના આત્માનું જ્ઞાન. હું કોણ છું, ક્યાંથી આવ્યો, હવે પછી હું ક્યાં જવાનો. હું અહીં આ જગતમાં, સંસારમાં શા માટે આવ્યો. મારો અહીં આવવાનો કાંઈક ખાસ હેતુ હોવો જોઈએ અને તે શો હેતુ છે, હું શું કામ કરવા જગતમાં આવ્યો છું અને શું કામ કરી રહ્યો છું. મારા સ્ત્રી-પુત્રાદિક ખરેખર મારા જ સ્ત્રી અને પુત્રો છે કે હું કશાક ભ્રમમાં છું. હું કોનો છું - આવા અનેક પ્રશ્નોમાં કુતુહલ, જિજ્ઞાસા પેદા થાય અને તેવું અનુભવસહિત જ્ઞાન થાય તેનું નામ 'आत्मज्ञान’. શંકરાચાર્ય મહારાજ આવા પ્રશ્નો પૂછીને જીવને જગાડવા પ્રયત્ન કરતા કહે છે:

का ते कांता कस्ते पुत्रः, संसारोऽयमतीव विचित्रः।
कस्य त्वं वा कुत अयातः, तत्त्वं चिन्तय तदिह भ्रातः॥

(ભજગોવિંદમ - શ્લોક ૮)

બાઇબલનું પણ એક મહાવાક્ય છે:

Know Thyself

તું તારી જાતને ઓળખી લે. સ્વામી માધવતીર્થે 'હું કોણ' નામનું એક પુસ્તક લખ્યું છે. તેમાં ઉપરોક્ત પ્રશ્નોની ખુબ ખુબ ચોખવટો કરી છે તે નસીબદાર હો તો વાંચી જજો.

બ્રહ્મજ્ઞાન એટલે પરમાત્મા સંબંધી જ્ઞાન. બ્રહ્મ (પરમાત્મા) કોણ છે, શું છે, છે કે નહિ, હોય તો દેખાતા કેમ નથી, ના હોય તો આ જગતનું સંચાલન કોણ કરે છે, આ જગતની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, લય વગેરે કોણ કરે છે, શા માટે કરે છે, તેનો હેતુ શું છે, વગેરે અનેક પ્રશ્નોમાં કુતુહલ-જિજ્ઞાસા પેદા થવી અને તેનું વિજ્ઞાનસહિત (અનુભવસહિત) જ્ઞાન થવું તેનું નામ - બ્રહ્મજ્ઞાન. ભગવાન પણ આ વાત અર્જુનને સમજાવવા મહેનત કરતા કહે છે:

ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषत: |

(શ્રીમદ્ ભગવદ્દગીતા - ૭/૨)

સ્વામી માધવતીર્થે આ પ્રશ્નો સમજાવવા 'તે કોણ' નામનું પુસ્તક લખેલું છે તે વાંચી જજો.

એક મુદ્દાની વાત ખાસ સમજવાની છે. જે દિવસે, જે મિનિટે, જે ક્ષણે 'હું કોણ છું' તે વાત વિજ્ઞાને કરીને - અનુભવે કરીને સમજાઈ જશે, એટલે કે આત્મજ્ઞાન થશે, તે જ દિવસે, તે જ મિનિટે, તે જ ક્ષણે 'બ્રહ્મ શું છે' તે પણ એની મેળે - અનાયાસે સમજાઈ જશે. એટલે કે વિજ્ઞાને કરીને બ્રહ્મની અનુભૂતિ થશે. બ્રહ્મજ્ઞાન થશે.

અગર તો જે ક્ષણે બ્રહ્મજ્ઞાન થશે તે જ ક્ષણે આત્મજ્ઞાન પણ આપોઆપ થઇ જશે. 'હું કોણ છું' તે જે ક્ષણે સમજાશે તે જ ક્ષણે 'તે કોણ છે' તેની અનુભૂતિ થશે અગર તો 'તે કોણ છે' તેની અનુભૂતિ થતાની સાથે જ, તે જ ક્ષણે 'હું કોણ છું' તેની ગેડ બેસી જશે. અને તે જ ક્ષણે એક બીજી અત્યન્ત આશ્વર્યમય અને આહલાદક અનુભૂતિ થશે કે 'હું' અને 'તે' એ બે નથી - દ્વૈત નથી. પરંતુ એક જ તત્વ - અદ્વૈત છે. જેમ સમુદ્ર અને તેનું મોજું બંને શબ્દોમાં બોલવામાં ભિન્ન છે પરંતુ તત્વે કરીને મોજું એ સમુદ્રનો ભાગ છે, તેમ 'હું' એ 'તે' નો જ અંશ છે. 'તે' સિંધુ છે તો 'હું' બિંદુ છે; તત્વે કરીને એક જ અદ્વૈત છે એ વાત બરાબર સમજાશે.

અને બીજી ખાસ મુદ્દાની વાત કે જે ક્ષણે આત્મજ્ઞાન અગર બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થશે - અનુભવાશે. તે જ ક્ષણે આ આખું જગત એ બીજું કશું જ નથી પરંતુ તે માત્ર બ્રહ્મની બનાવટ જ છે. પ્રપંચ જ છે, તેની ખાતરી થશે અને તે જ ક્ષણે આ તમારો સંસાર (દેહ, ગેહ, સ્ત્રીપુત્રાદિક, ધન, દોલત, સત્તા, પ્રતિષ્ઠા વગેરે) પણ તમારી પોતાની જ બનાવટ (ભ્રમ) અગર તમારો પોતાનો જ પ્રપંચ છે તેની ખાતરી થઇ જશે. અને સમસ્ત જગતમાં વાસ્તવિક સત્તા માત્ર બ્રહ્મની જ છે તેનું ભાન થશે.