વેદાંત વિચાર

પ્રકરણ પહેલું : બ્રહ્મનું સ્વરૂપ

૨. બ્રહ્મ એટલે શું?

બ્રહ્મ એટલે શું, તે સમજવું બહુ જ અઘરું છે અને સમજાવવું તે પણ અઘરું છે.

વિશ્વના તમામ ધર્મોએ બ્રહ્મનું પરમ તત્ત્વ સમજવા અને સમજાવવા માટે અથાક પ્રયાસ કરેલા છે. પરંતુ કોઈપણ ધર્મ હજુ સુધી બ્રહ્મનું ગૂઢ તત્ત્વ સંપૂર્ણપણે સમજી શક્યા નથી અને કદાચ કરોડોમાં કોઈક સમજ્યા હશે તો તે તેને યથાર્થ સમજાવી શક્યા નથી.

ખુદ વેદો પણ હાથ જોડી ગયા છે અને બ્રહ્મના સ્વરૂપને 'નેતિ નેતિ' કહીને નકારાત્મક ભાષામાં બોલે છે. કોઈ રોકડો બ્રહ્મ બતાવી શકતા નથી, બતાવી શક્યા નથી અને કદાચ બતાવી શકશે પણ નહિ. બ્રહ્મ એ કોઈ રોકડા રૂપિયા જેવી વસ્તુ નથી કે જે કોઈ ખિસ્સામાં હાથ નાખીને બહાર કાઢીને લફ લઈને બતાવી દે કે લ્યો જોઈ લ્યો, આ રોકડો બ્રહ્મ.

આકાશ કેટલું ઉંચુ અગર કેટલું ઊંડું છે અને કેટલું અમાપ, અનંત અને અગાધ (unfathomable) છે તે જોવા માટે મચ્છરથી માંડીને ગરુડ સુધી તમામ નભચર પ્રાણી-પક્ષીઓ અનંતકાળ સુધી ઉડે તો પણ તે આકાશનો થાહ પામી શકે તેમ નથી. ચકલી ચકલીની તાકાતથી ઉડે. કાગડો કાગડાની તાકાતથી ઉડે. સમડી સમડીની તાકાતથી ઉડે, બાજપક્ષી તેની તાકાતથી ઉડે. અરે ગરુડ ગરુડની તાકાતથી આકાશમાં સદાકાળ ઉડે, પરંતુ હજુ સુધી પક્ષીરાજ ગરુડ પણ એવો દાવો નથી કરી શક્યું કે હું આકાશને માથું અડાડીને આવું છું.

તેવી જ રીતે વિશ્વના તમામ ધર્મોમાં જૂનામાં જૂનો અનાદિ સનાતન ધર્મ છે. તેના વેદો કે જેની ગરુડ જેટલી પહોંચ છે તે પણ આજ સુધી એમ નથી કહી શક્યા કે બ્રહ્મ આવો છે, આવો છે, આવો છે. એમ હકારાત્મક શબ્દોમાં બ્રહ્મનું વર્ણન વેદો પણ કરી શક્યા નથી. બ્રહ્મ આવો નહી, 'નેતિ નેતિ' એમ નકારાત્મક ભાષામાં વેદો બ્રહ્મનું નિરૂપણ કરે છે. તો પછી આવા અનિર્વચનીય બ્રહ્મનું સ્વરૂપ સમજવું અગર સમજાવવું તે બીજા કોઈના માટે તો દેડકીનું બચ્ચું બળદના પેટનું વર્ણન કરે એના જેવું હાસ્યાસ્પદ જ ગણાય.

એક બહુ જ જાણીતી વાર્તા છે. તે કદાચ તમે જાણતા હશો.

એક દેડકીનું બચ્ચું જે કુવામાં જન્મેલું અને તેમાં જ ઉછરેલું તે એક દિવસ પાણીના કૂવાની બહાર અનાયાસે નીકળી આવ્યું. બહાર એક મોટો બળદિયો ઉભો હતો. તેનું મોટું પેટ જોઈને આ દેડકીનું બચ્ચું ભડક્યું અને કુવામાં પાછું કૂદી પડયું અને ગભરાયેલું તેની માને, દેડકીને કે જે અંધારિયા ઊંડા કુવામાંથી જિંદગીમાં કોઈ દિવસ બહાર નીકળી જ નથી તેને કહેવા લાગ્યું કે "મા! મા! મેં આજે એક મોટો બળદિયો જોયો, તેનું પેટ બહુ જ મોટું હતું."

તેની મા દેડકીએ પોતાનું પેટ ફુલાવીને પૂછ્યું કે આવડું હતું? તો બચ્ચાએ કહ્યું કે ના, એથી મોટું હતું. માએ વધારે પેટ ફુલાવીને પૂછ્યું કે આવડું? તો કહે ના, એથી મોટું. ફરી પેટ એથી વધારે ફુલાવીને પૂછ્યું કે આવડું? તો કહે ના, એથી પણ ઘણું જ મોટું હતું. એમ વારંવાર દેડકી વધારે ને વધારે પેટ ફુલાવતી જ ગઈ અને પૂછતી ગઈ કે આવડું? આવડું? અને બચ્ચું કહેતું ગયું કે ના, એથી મોટું, એથી મોટું, એથી તો ઘણું મોટું. બચ્ચું દરેક વખતે 'નેતિ નેતિ' ની નકારાત્મક ભાષામાં જવાબ આપતું ગયું તેમ તેમ દેડકી જોર કરીને વધારે ને વધારે પેટ ફુલાવતી ગઈ.

આખરે દેડકીનું પેટ ફસકી ગયું, ફાટી ગયું પરંતુ તે બળદિયાના પેટ જેવડું ના થઇ શક્યું. કોઈ કાળે થઇ શકે જ નહિ.

એ જ પ્રમાણે બ્રહ્મ કેવડો મોટો છે અગર કેટલો નાનો છે તે કોઈ બતાવી શક્યું જ નથી. બતાવી શકાય તેમ પણ નથી. એટલા માટે બ્રહ્મના સ્વરૂપનું વર્ણન કરતા શાસ્ત્રો કહે છે:

अणोरणीयान् महतो महीयान्।

અણુથી પણ ઘણો ઘણો નાનો અને મહાનથી પણ ઘણો ઘણો મોટો.

Bigger than the biggest that you can ever imagine (infinite) and smaller than the smallest that you can ever imagine.

બ્રહ્મનું વર્ણન હકારાત્મક વાણીમાં થઇ શકતું નથી. તેથી તેનું નિરૂપણ મોટે ભાગે નકારાત્મક ભાષામાં વેદો અને શાસ્ત્રોએ કરેલું છે.

Brahma can be indicated in negative and can not be defined in positive terms.

વેદોમાં, શાસ્ત્રોમાં,અને અન્ય તમામ સદ્ગ્રંથોમાં જેમાં જેમાં વેદવ્યાસજી, વાલ્મિકી વગેરે અનેક ઋષિઓ, મહર્ષિઓએ, જ્ઞાનીઓએ વગેરેએ પોતાના અનુભવથી પરમાત્માના સ્વરૂપને જાણ્યું છે તેમણે તે અનુભવોને અત્યંત કરુણાથી પ્રેરાઈને ભાષાબદ્ધ કરવાની અસફળ ચેષ્ટા કરી છે.

આ જે છે તે જ બ્રહ્મ છે એમ સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકાય નહી અગર તો દેખાડી શકાય નહી.

'કેન' ઉપનિષદમાં બ્રહ્મના સૂક્ષ્મત્તમ ભાવનો સંકેત કરતા બ્રહ્મની અનિર્વચનીયતાને જિજ્ઞાસુને માટે 'કેન' એટલે કે 'તો પછી આ બધું કોનાથી (કેન) પ્રેરિત છે.' એ ભાવને હલ કરેલ છે. ભૌતિક બુદ્ધિથી તેનો સાર (થાહ) નહી પમાય. કારણકે બ્રહ્મ બધાંયનું સારતત્ત્વ હોવાથી બધાની અંદર છે. એટલા માટે સર્વવ્યાપક અંતર્યામી અને તમામના આદિકારણ ઉદ્દગમરૂપ છે. બધું જ બ્રહ્મમાં સન્નિહિત છે એટલે કે આ અનંત આકાશતત્વ પણ બ્રહ્મમાં છે. જયારે આપણે આકાશનો જ થાહ આ ચર્મચક્ષુઓથી અથવા આપણી આ ભૌતિક બુદ્ધિથી પામી શકતા નથી તો પછી આકાશતત્ત્વ પણ જેમાં ગોટો વળીને પડેલું છે તે બ્રહ્મનો થાહ કેવી રીતે પામી શકાય?

બ્રહ્મની અનંતતા માટે માનવીના અનુમાનનું ઊંચામાં ઊંચું ઉડ્ડયન પણ થાકીને, ભટકાઈને પાછું પડે છે. જે બુદ્ધિથી પણ પર છે તે બ્રહ્મ શબ્દજાળમાં કેવી રીતે પકડી શકાય? દુનિયાના તમામ શબ્દકોશ પણ ટૂંકા પડે. માટે બ્રહ્મતત્ત્વ માટે સાંકેતિક ભાષા જ કદાચ કહી શકાય. 'કેન' ઉપાયથી જ કદાચ સમજાવી શકાય. અગર તો અનુભવથી જાણી શકાય. બ્રહ્મ એ તર્કનો વિષય નથી. જ્યાં બુદ્ધિ અગર મનની પહોંચ નથી ત્યાં બિચારો તર્ક શું કરે?

બ્રહ્મતત્ત્વ જડ અને ચેતન બંનેથી ભિન્ન છે.

વાણી અગર શબ્દોથી જે કાંઈ અતીત કાળથી અત્યાર સુધીમાં જ્યાં જ્યાં પણ કહેવાયું છે અગર પ્રગટ કરેલું છે તે પણ બ્રહ્મ નથી. બલ્કે વાણી અગર શબ્દ સ્વયં જેનાથી પ્રેરિત છે તે બ્રહ્મ છે.

મન અને બુદ્ધિના પણ જેટલા વિષયો આ સંસારમાં હતા, અથવા છે, અથવા હશે તે તમામ મળીને પણ બ્રહ્મ નહી, પરંતુ મન અને બુદ્ધિની જે પ્રેરક શક્તિ છે તે બ્રહ્મ છે.

કાન અને આંખથી જે સંભળાય છે અગર તો દેખાય છે, કાળાન્તરમાં અગર ક્યાંય પણ, તે પણ બ્રહ્મ નથી, પરંતુ જેની શક્તિથી કાન સાંભળી શકે છે તે અથવા આંખ દેખી શકે છે તે બ્રહ્મ છે.

અંતમાં શાસ્ત્રોએ એટલે સુધી કહ્યું છે કે સ્વયં ચૈતન્ય અથવા પ્રાણશક્તિથી ચેષ્ટિત સમગ્ર કર્મસંગ્રહ પણ બ્રહ્મ નથી. જે પ્રાણનો પણ પ્રાણ છે તે બ્રહ્મ છે.