બ્રહ્મ નિરાકાર છે અને સાકાર પણ છે. બધા આકાર પરમાત્માના જ છે. પરમાત્માનો પોતાનો કોઈ આકાર નથી.
તમે પરમાત્માનો આકાર ખોળો છો તેથી તમને સવાલ ઉઠે છે કે પરમાત્મા સાકાર કેમ નથી?
વૃક્ષમાં પરમાત્મા જ વૃક્ષ છે. પક્ષીમાં પરમાત્મા જ પક્ષી છે. ઝરણામાં પરમાત્મા જ ઝરણું છે. માણસમાં પરમાત્મા જ માણસ છે. પથ્થરમાં પરમાત્મા જ પથ્થર છે. ફૂલમાં પરમાત્મા જ ફૂલ છે. તમામમાં પરમાત્માનું જ (બ્રહ્મનું જ) ચૈતન્ય રેલાયેલું છે. આ ચૈતન્ય ના હોય તો વૃક્ષ ઠુંઠુ પણ ના રહે. ફૂલ કરમાઈ જાય, ઝરણું સુકાઈ જાય; પક્ષી, માણસ મડદું થઇ જાય.
તમે પરમાત્માનો આકાર ખોળતા રહેશો તો ભૂલા પડશો. બધા આકાર જેના છે તેનો પોતાનો કોઈ આકાર ના હોઈ શકે. બધા આકાર જેના છે તે સ્વયં નિરાકાર જ હોઈ શકે.
બધા નામ જેના છે તેનું પોતાનું નામ કેવી રીતે હોઈ શકે? જેનું પોતાનું એક નામ હોય તેના બધા નામ (સહસ્ત્રનામ) ના હોય શકે.
બધા રૂપોમાં જે ઝળકે છે તેનું પોતાનું રૂપ ના હોઈ શકે. જે બધી જગ્યાએ છે તેને તમે એક જ જગ્યાએ ખોળવાની કોશિશ કરશો તો ભૂલા પડશો.
જો પરમાત્મા (બ્રહ્મ) અમુક એક જ જગ્યાએ હોય તો તે બધી જગ્યાએ કેવી રીતે હોઈ શકે? એક જ જગ્યાએ પરમાત્મા હોય તો તે સીમિત બની જાય. પરમાત્મા તો અસીમ છે, તેની કોઈ સીમા નથી. તેને કોઈ આદિ નથી, કોઈ અંત નથી તો મધ્ય ક્યાંથી જડે? તેની કોઈ લંબાઈ, પહોળાઈ, ઊંડાઈ, જાડાઈ, પાતળાઈ નથી.
એટલે બ્રહ્મ(પરમાત્મા) કોઈ વ્યક્તિ નથી પરંતુ અનુભૂતિ છે. પરમાત્મા તો બધાની અંદર વહેતી જીવનની ધારા છે.
વૃક્ષમાં લીલા રંગની ધાર છે જીવનની. વૃક્ષ આકાશ તરફ ઉગે છે તે ઊગવું પરમાત્મા છે.
વૃક્ષ છુપાયેલા બીજમાંથી પ્રગટ થઇ રહ્યું છે તે પ્રગટ થવું પરમાત્મા છે.
તળાવને કિનારે બેઠા બેઠા તળાવમાં ખીલતા કમળને જોઈને ગોસ્વામી તુલસીદાસજી પોતાનો ભાવ પ્રગટ કરતા કહે છે:
ફૂલે કમલ સોહ સર કૈસે,
નિર્ગુણ બ્રહ્મ સગુણ ભયે જૈસે.
પરમાત્મા અસ્તિત્વનું નામ છે. પરમાત્મા એવા નથી જેવો પથ્થર છે.
પરમાત્મા એવા નથી જેવા તમે છો. પરમાત્મા એવા નથી કે જેવા ચાંદ,તારા છે. પરમાત્મા કોઈના જેવા નથી કારણકે તો પછી તે સીમિત થઇ જાય.
અને જો પરમાત્મા તમારા જેવા હોય, પુરુષ જેવા હોય તો પછી સ્ત્રીમાં કોણ હોય? સ્ત્રી જેવા હોય તો પછી પુરુષમાં કોણ હોય? મનુષ્ય જેવા હોય તો પછી પશુઓમાં, પક્ષીઓમાં કોણ હોય? પક્ષી-પશુ જેવા હોય તો વનસ્પતિમાં, પથ્થરમાં કોણ હોય?
નિર્ગુણનો અર્થ એવો નથી કે પરમાત્મામાં કોઈ ગુણ નથી. નિર્ગુણ એટલે તમામ ગુણ તેના જ છે, એટલા માટે તેનો કોઈ વિશેષ ગુણ ના હોઈ શકે.
,