વેદાંત વિચાર

પરમાત્માનું (બ્રહ્મનું) અસલી સ્વરૂપનું વર્ણન કરતા ભગવાન કહે છે કે:

સર્વતઃ પાણિપાદં તત્સર્વતોઽક્ષિશિરોમુખમ્ ।
સર્વતઃ શ્રુતિમલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠતિ ॥

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૧૩/૧૩)

પરમાત્મા બધી બાજુએથી હાથપગવાળા તથા તમામ બાજુએથી નેત્ર, માથું અને મુખવાળા તેમજ બધી બાજુએથી કાનવાળા છે. પરમાત્મા આ આખા જગતને બધી બાજુએથી આવૃત કરીને વ્યાપક રીતે સ્થિર છે.

જેવું પરમાત્માનું પ્રગટ અને અપ્રગટ રૂપ છે તેવી રીતે તેમનું સાકાર અને નિરાકાર રૂપ પણ છે. અને તે જ પ્રમાણે તેમનું સગુણ અને નિર્ગુણ બંને રૂપ છે તે બંને છે - બંને વિપરીતતાઓ એકસાથે છે. આ વિશ્વરૂપ પરમાત્માનું વર્ણન છે એમ સમજવું.

આ જગતમાં, બધી બાજુએ જેના હાથપગ, મુખ વગેરે અવયવ છે તે કાલ્પનિક નથી - સત્ય છે. કારણ કે પરમાત્માના વિશ્વરૂપમાં બધા મનુષ્યો - બધા પશુપક્ષી અને અન્ય સ્થૂળ-સૂક્ષ્મ જીવજંતુ સમાયેલા છે તે તમામ પ્રાણીઓના હાથપગ, મુખ વગેરે અવયવો છે તે બધા આ વિશ્વાત્માના અવયવો છે એટલા માટે ગીતા કહે છે કે પરમાત્માના હાથ-પગ-આંખ-માથું-મુખ-કાન વગેરે અવયવો બધી બાજુ સર્વત: છે કારણકે તમામ પ્રાણીઓનાં હૃદયમાં આ વિશ્વાત્મા (સૂત્રાત્મા) બિરાજમાન છે. તેમનાથી કોઈ પૃથક અલગ, જુદા નથી. બધા રૂપ તેના છે અને તેના વિશ્વરૂપમાં સમાયેલા છે. વિશ્વરૂપથી ભિન્ન કોઈનું ય રૂપ નથી.

ઋગ્વેદ કહે છે:

વિશ્વત: ચક્ષુ: ઉત વિશ્વતો મુખ:

વિશ્વ તો બાહુ: ઉત વિશ્વતસ્વાત |

ખં બાહુભ્યાંમ ધમતિ સમ્પતત્રૈ:

દ્યાવાભૂમિ જનયન દેવ એક: ||

ઋગ્વેદમાં વિશ્વત: શબ્દ વાપર્યો છે. તેનો ગીતામાં સર્વત: શબ્દ વાપર્યો છે બંનેનો એક જ અર્થ છે.

સર્વ આવૃત્ય તિષ્ઠતિ | આ પરબ્રહ્મ જેના હાથ - પગ - મુખ બધી બાજુએ છે તે આખા વિશ્વને ઘેરીને છે. કોઈ વસ્તુ તેનાથી પૃથક નથી. આ વિશ્વની તમામ વસ્તુઓ તેણે ઘેરી રાખેલી છે.

પરમાત્મા (બ્રહ્મ)ના સ્વરૂપનું વર્ણન કરતા શ્રીકૃષ્ણ ગીતાના ૧૩માં અધ્યાયમાં આગળ કહે છે કે -

૧. સર્વેન્દ્રિય ગુણાભાસં સર્વેન્દ્રિય વિવર્જિતમ્

૨. અસક્તં સર્વભૂત ચૈવ

૩. નિર્ગુણં ગુણ ભોક્તૃ ચ

૪. બહિરન્તશ્ચ ભૂતાનામ્

૫. અચરમ્ ચરમેવ ચ

૬. સૂક્ષ્મત્વાત્ તદ્ અવિજ્ઞેયમ્

૭. દૂરસ્થં ચાન્તિકે ચ તત્

૮. અવિભક્તં ચ ભૂતેષું, વિભક્તમ્ ઈવ ચ સ્થિતમ્

૯. ભૂતભર્તૃ ચ તદ્ જ્ઞેયમ્, ગ્રસિષ્ણુ પ્રભુવિષ્ણુ ચ

૧૦. જ્યોતિષામપિ તત્ જ્યોતિ:, તમસ: પરમ્ ઉચ્યતે

૧૧. જ્ઞાન, જ્ઞેયં, જ્ઞાનગમ્યમ હૃદિ સર્વસ્યધિષ્ઠિતમ્

(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ૧૩/૧૪-૧૮)

ઉપરોકત તમામ વિશેષણો એકબીજાથી વિરોધાભાસી (paradoxical) છે તે આપણે વિગતવાર જોઈએ.

૧. સર્વેન્દ્રિય ગુણાભાસં સર્વેન્દ્રિય વિવર્જિતમ્

પરમાત્મા (બ્રહ્મ) સંપૂર્ણ ઇન્દ્રિયોના વિષયને જાણવાવાળા છે છતાં વાસ્તવમાં તમામ ઇન્દ્રિયોથી રહિત છે.

ગોસ્વામી તુલસીદાસજી પણ રામાયણમાં નિર્ગુણ નિરાકાર બ્રહ્મ(પરમાત્મા)નું વર્ણન કરતા કહે છે કે

૧) બીનુ પદ ચલ હી - પગ નથી પણ ચાલે છે.

૨) સુનહી બીનુ કાના - કાન નથી પણ સાંભળે છે.

૩) બીનુ કર કર્મ કરહી બીઘી નાના - હાથ નથી પણ બધા કર્મ કરે છે.

૪) આનન રહિત સકલ રસ ભોગી - મોઢું નથી પણ બધા રસને માણે છે.

૫) બીનુ બાની બક્તા બડ જોગી - વાણી નથી પરંતુ મહાન વક્તા છે.

૬) તનુ બીનુ પરસ - શરીર નથી છતાં બધાનો સ્પર્શ કરે છે.

૭) નયન બીનુ દેખા - આંખ નથી છતાં બધું જુએ છે.

૮) ગ્રસહી ઘ્રાણ બિનુ બાસ અસેષા - નાક નથી છતાં બધી જ વાસ લે છે.

૯) અસિસબ ભાંતિ અલૌકિક કરની, મહિમા જાસુ જાઈ નહીં બરની.

આવી અલૌકિક કરણીવાળા પરમાત્માના મહિમાનું વર્ણન થઇ શકે તેમ નથી.

અપાણિ પાદો જવનો ગ્રહીતાં પશ્યત્યચક્ષુઃ સ: શ્રણોત્યકર્ણ:

(શ્વેતાશ્વતરોપનિષદ ૩/૧૯)

ઉપરોકત તમામ વિશેષણો વિરોધાભાસી (Paradoxical) છે.

પરમાત્મા(બ્રહ્મ)ને દસ ઇન્દ્રિયો પૈકીની એક પણ ઈન્દ્રીય નથી છતાં તમામ ઇન્દ્રિયોના ગુણધર્મો તેને લીધે પ્રકાશિત થાય છે.

ગોસ્વામીજી લખે છે:

"જગત પ્રકાશ્ય પ્રકાશકરામુ"

ગોળની મીઠાશ ગોળના આકારની નથી હોતી છતાં પણ ગોળના રૂપમાં સ્થૂળ આકારમાં તે દેખાય છે. તે પ્રમાણે પરમાત્મા(બ્રહ્મ)માં આ ઇન્દ્રિયોના આભાસ પ્રતીત છે, પરંતુ તેના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં તેને ઇન્દ્રિયો નથી.

જળની ધારા વાંકી થવાથી જળ વાંકુ થતું નથી. લોટાના આકારનું હોવા છતાં આકાશનો કોઈ આકાર નથી, માત્ર ગુણાભાસ છે.

તેવી રીતે બ્રહ્મ મન આદિ ઇન્દ્રિયોમાં કામ કરતા દેખાય છે તે કારણે ઇન્દ્રિયોના ગુણધર્મોથી યુક્ત હોય તેવું દેખાય છે. પરંતુ તે ઇન્દ્રિયોના ધર્મથી રહિત છે. બધી ઈન્દ્રિયોનું કામ તેનાથી થાય છે તેથી અને છતાં તેને કોઈ ઇન્દ્રિય નથી.

તમામ ઇન્દ્રિયોના ગુણોનો આભાસ પરબ્રહ્મમાં છે. છતાં તે તમામ ઇન્દ્રિયોથી રહિત છે. આ પરબ્રહ્મ આત્માને લીધે બધી ઇન્દ્રિયો કામ કરી શકે છે. અને તે ઈન્દ્રિયોનું કાર્ય દેખીને તે ઇન્દ્રિય એટલે કે આત્માનું અનુમાન થાય છે. એટલા માટે ગીતા કહે છે કે બધી ઇન્દ્રિયોના ગુણધર્મોનો આભાસ આ આત્મામાં છે. બધી ઈન્દ્રિયોનું કાર્ય તેનાથી થાય છે. છતાં તેમાં કોઈ ઇન્દ્રિય નથી.

૨. અસક્તં સર્વભૂત ચૈવ

પરમાત્મા (બ્રહ્મ) આસક્તિ રહિત હોવા છતાં પોતાની યોગમાયાથી તમામ પ્રાણી પદાર્થ તથા વસ્તુ વ્યક્તિનું ધારણપોષણ કરે છે.

સોનાનાં આભૂષણોમાં સોનુ રહેવા છતાં આભુષણના સ્વરૂપ અગર આકાર સાથે સોનુ આસક્ત નથી. આભુષણોના આકારો બદલાય તો પણ સોનાને કોઈ રાગદ્વેષ નથી.

ઘાટ ઘડયા પછી નામ રૂપ જૂજવા અંતે તો હેમનું હેમ હોયે

સૂર્યને લીધે વાદળ બને છે અને દેખાય છે અને તે વાદળ આંખને આવરણ કરે છે, સૂર્યને નહિ. પાણીને લીધે લીલ બને છે તે પાણીને નહી પણ આંખને આવરણ કરે છે.

બ્રહ્મને લીધે જગત દેખાય છે તે ત્રિગુણાત્મક જગત જીવને આવરણ કરે છે, બ્રહ્મને નહીં.

છાન્દોગ્ય ઉપનિષદ કહે છે:

યતો વા ઇમાનિ ભૂતાનિ જાયન્તે યેન જાતાનિ જીવન્તિ |

યત પ્રયાન્તિ અભિસંવિશન્તિ ઇતિ

તદ્ વિજિજ્ઞાસસ્વ, તદ્ બ્રહ્મ ઇતિ ||

માટીનો ઘડો બને છે માટીના આધારે ટકે છે અને તે ઘડો તૂટી જતા તેની માટી જ થઇ જાય છે. તેવી જ રીતે તમામ ભૂત પ્રાણી માત્ર (becomings) બ્રહ્મથી બને છે, બ્રહ્મથી જ તેનું ધારણ-પોષણ થાય છે અને અંતમાં તે બ્રહ્મમાં જ લય પામે છે.

3. નિર્ગુણં ગુણ ભોક્તૃ ચ

પરમાત્મા (બ્રહ્મ) નિર્ગુણ છે એટલે કે પ્રકૃતિનો એક પણ ગુણ તેનામાં નથી છતાં તમામ ગુણોને તે ભોગવે છે. ઈલેક્ટ્રીસીટીનો પોતાનો સ્વયં કોઈ ગુણ નથી છતાં ફ્રીઝમાં તેનો ઠંડક આપવાનો ગુણ દેખાય છે. પંખામાં હવા આપવાનો ગુણ દેખાય છે. રેડિયામાં અવાજ આપવાનો ગુણ દેખાય છે. ટ્યુબલાઈટમાં પ્રકાશ આપવાનો ગુણ દેખાય છે અને તેથી સ્વયં પોતે નિર્ગુણ હોવા છતાં તે જે જે પ્રાણી અગર પદાર્થ, વસ્તુ અગર વ્યક્તિમાં પ્રવેશ કરે છે તે તેના (instrumentના) ગુણધર્મોને ભોગવે છે તેવું ભાસે છે.

પરબ્રહ્મ નિર્ગુણ હોવા છતાં તમામ ગુણોના ભોગ કરનાર છે. તે સ્વયં સત્ત્વ-રજ - તમ ગુણોવાળો નથી છતાં પણ તે ગુણોનો ભાસ તેમાં થાય છે. જેવી રીતે આભૂષણોનો ભાસ સોનામાં થાય છે. સોનુ તે આભુષણોને ધારણ કરે છે. પરંતુ વાસ્તિવક રીતે જોઈએ તો સોનાનો આભૂષણ સાથે કાંઈપણ સંબંધ નથી, જ્ઞાન, ભોગ અને મોહ એ સત્ત્વ, રજ અને તમ માયાના ગુણ છે, તે વિશ્વરૂપમાં બ્રહ્મ પર દેખાય છે. બ્રહ્મના કારણે તેના આધારે રહે છે પરંતુ તે બ્રહ્મના અગર બ્રહ્મમાં નથી.

૪. બહિ: અન્ત: ચ ભૂતાનામ્

આકાશ અને વાયુ જેવા સૂક્ષ્મ પદાર્થો પણ જેમાંથી ઉત્પન્ન થયા છે તે પરમાત્મા(બ્રહ્મ)નું સ્વરૂપ અત્યંત સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ છે.

આકાશ અને વાયુની માફક પરમાત્મા (બ્રહ્મ) તમામ પદાર્થ, પ્રાણી , વસ્તુ અગર વ્યક્તિમાં અંદર અને બહાર દશે દિશામાં વ્યાપ્ત છે. આકાશ ઘરની અંદર પણ છે અને બહાર પણ છે. વધારે શુદ્ધ (correct) ભાષામાં કહીએ તો આકાશ મકાનની બહાર પણ નહીં - અંદર પણ નહીં, આખું મકાન જ આકાશમાં છે.

આખું બ્રહ્માંડ અને તેમાં રહેલા તમામ પ્રાણી, પદાર્થ, વસ્તુ અગર વ્યક્તિ બ્રહ્મમાં જ છે.

૫. અચરં ચરમેવ ચ

બરફ ઘનીભૂત પાણી છે અને પાણી દ્રવીભૂત બરફ છે એક ચર છે બીજું અચર છે. બંને એક જ પાણી તત્ત્વ છે. જગત સદાકાળ બદલાતું રહે છે, ફરતું રહે છે. છતાં પૃથ્વી આપણને ફરતી દેખાતી નથી. પૃથ્વી ઉપર રહીને પૃથ્વી ફરતી ના દેખાય. સૂર્યમાં (બ્રહ્મ ભાવમાં) રહીને પૃથ્વી (જગત) ફરતું દેખાય.

આકાશ સ્થિર છે તેમાં કોઈ દિશા નથી. છતાં બધી દિશાઓ આકાશમાં ફરે છે. અનંતકાળમાં (eternity) કોઈ મિનિટ, સેકન્ડ કે કલાક નથી છતાં તે તમામ અનંતકાળમાં ફરતા દેખાય છે.

આ દ્રષ્ટિએ (બ્રહ્મ) પરમાત્મા સ્થિર (અચલ) પણ છે અને અસ્થિર (ચર) પણ છે. પરમાત્મા (બ્રહ્મ) સ્વયં અચલ હોવા છતાં બધાને ચલાવે છે. તે અર્થમાં ચળ છે. તે અચળ - ચળ, અચર - ચર, સ્થિર - ચર બંને પ્રકારે ભાસે છે. તે ગતિમાન વસ્તુઓમાં ગતિમાન જેવા દેખાય છે અને સ્થિર વસ્તુઓમાં સ્થિર જેવા દેખાય છે.

ઈશોપનિષદ કહે છે કે -

અનેજદેવું મનસો જવીયો નનત દેવા આપ્નુવત્ પૂર્વમર્શત્

તદ્વાવતો અન્યાન અત્યેતિતિષ્ઠત્ તસ્મિન અપો માતરિશ્ચા દધાતી

તદ્ એજતિ તદ્ ન એ જતિ તદ્ દૂરે તદન્તિકે

તદન્તરસ્ય સર્વસ્ય તદુ સર્વસ્યાસ્ય બ્રાહ્મત:

૬. સૂક્ષ્મત્વાત્ તદ્ અવિજ્ઞેયમ્

અત્યંત સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ હોવાને લીધે પરમાત્મા (બ્રહ્મ) અવિજ્ઞેય છે, જાણી શકાતા નથી.

મીઠાની ખારાશ અગર ગોળનું ગળપણ તેનું વર્ણન કરવાથી ના સમજાય પરંતુ ચાખો તો જ સમજાય. મુંડકોપનીષદ કહે છે કે -

બૃહત્ ચ તદ્ દિવ્યમ્ અચિન્તય રૂપમ્

સૂક્ષ્માત્ ચ તત્ સૂક્ષ્મતરમ્ વિભાતિ |

(મુંડકોપનીષદ ૩-૧-૭)

પરમાત્મા(બ્રહ્મ) અત્યંત સૂક્ષ્મ હોવાથી તેને જાણવું કઠિન છે. સર્વત્ર છે એટલા માટે તે બધાથી અતિસૂક્ષ્મ છે.

Bigger than the biggest and smaller than the smallest that you can imagine.

अणोऽणीयान् महतो महीयान्

અણુ અને પરમાણુથી પણ અત્યંત સૂક્ષ્મ છે. તે પ્રમાણે સર્વવ્યાપી પરમાત્મા પણ સૂક્ષ્મ હોવાથી સાધારણ મનુષ્યોના જાણવામાં આવતો નથી.

૭. દૂરસ્થં ચાન્તિકે ચ તત્

"તું આઘેમાં આઘે પણ સમીપમાં નિત્ય હસતો"

દૂરત: સુદૂરે તદ્ ઈહ અન્તિ કે ચ પશ્યત્સુ ઇહ એવ નિહિતં ગુહાયમ |

(મુ. ઉ. ૩-૧-૭)

પરમાત્મા (બ્રહ્મ) દૂરથી પણ ઘણા દૂર અને નજદીકથી પણ વધારે નજદીક છે. Farther than the farthest and nearer than the nearest that you can ever imagine.

તમારી પાસે તમે છો તેનાથી પણ વધારે પાસે છે એટલે કે તમે જ તે છો. તે પરમાત્મા સર્વત્ર પરિપૂર્ણ અને સર્વનો આત્મા હોવાથી અત્યંત સમીપ છે. શ્રદ્ધારહિત અજ્ઞાની પુરુષો માટે ન જાણવાને લીધે બહુ દૂર છે.

૮. અવિભક્તં ચ ભૂતેષુ, વિભક્તમ્ ઈવ ચ સ્થિતમ્

Eventhough Brahm is indivisible, it appears to have been divided in all the animate and inanimate objects in the universe.

આકાશના કકડા થઇ શકે જ નહિ છતાં લોટામાં, પવાલામાં, ઘડામાં, મકાનમાં રહેલું આકાશ અવિભક્ત હોવા છતાં વિભક્ત થયેલું, કપાયેલું દેખાય છે. તેવી રીતે પરમાત્મા (બ્રહ્મ) અવિભક્ત હોવા છતાં દરેકેદરેક પ્રાણી, પદાર્થ, અગર વસ્તુ વ્યક્તિમાં રહેલા હોવાથી, વ્યાપ્ત હોવાથી વિભાજીત દેખાય છે.

૧૦૦ વોલ્ટના ગોળામાં તથા ૪૦ વોલ્ટના, ૨૫ વોલ્ટના ગોળામાં વીજળી પરિપૂર્ણ છે. આખા ગોળના રવામાં જેટલા પ્રમાણમાં મીઠાશ છે તેટલી જ મીઠાશ એક નાના કટકામાં પણ છે. મીઠાશનું જે પ્રમાણ છે તેમાં વધઘટ કે કટકા થતા નથી. એક લાંબા મરચાના કટકા કરો તો મરચાની સાઈઝના આકારના કટકા થાય, પરંતુ તેમાં રહેલી નિરાકાર તીખાશના કટકા થાય નહી. દરેક કટકામાં આખા મરચામાં રહેલી સંપૂર્ણ તીખાશની માત્રા પરિપૂર્ણ હોય છે. તેવી જ રીતે કીડીમાં પરમાત્મા (બ્રહ્મ ચૈતન્ય) નાનો નથી. અને હાથીમાં પરમાત્મા મોટો નથી. બધા જ પ્રાણી - પદાર્થમાં પરમાત્મા (ચેતના) પરિપૂર્ણ છે.

કઠોપનિષદ કહે છે કે -

અગ્નિર્યથૈકો ભૂવનમ પ્રવિષ્ટો રૂપંરૂપં પ્રતિરૂપો બભૂવ |

એકસ્તથા સર્વ ભૂતાન્તરાત્મા રૂપંરૂપં પ્રતિરૂપોબહિશ્ચ ||

બીજનો ચંદ્ર નાનો દેખાતો હોવા છતાં સ્વરૂપતઃ: પૂર્ણ જ છે, તે પ્રમાણે જીવ અજ્ઞાન ઉપાધિથી અપૂર્ણ દેખાતો પ્રતીત થતો હોવા છતાં પણ પૂર્ણ જ છે.

ઉનથી વણેલા ગાલિચામાં આકાર, પ્રકાર, ડિઝાઇન વગેરે બધું ઉન જ ઉન છે, તેમ બધા જીવોના રૂપમાં, આકાર, પ્રકાર સર્વાધાર પરમાત્મા જ છે. ખાંડના શ્રીફ્ળમાં તેની ગોટલી-ચોટલી બધું ખાંડ જ ખાંડ છે.

૯. ભૂતભર્તૃ ચ તદ્ જ્ઞેયમ્, ગ્રસિષ્ણુ પ્રભુવિષ્ણુ ચ

તો જાણવા યોગ્ય પરમાત્મા (બ્રહ્મ), વિષ્ણુરૂપથી તમામ ભૂત પ્રાણીમાત્રને ધારણ પોષણ કરનાર (ગ્રસીષ્ણુ), તથા બ્રહ્મારૂપથી સર્વને ઉત્પન્ન કરનાર (પ્રભુવિષ્ણુ) પણ છે.

૧૦. જ્યોતિષામપિ તત્ જ્યોતિ:, તમસ: પરમ્ ઉચ્યતે

તો પરમાત્મા (બ્રહ્મ) તમામ જ્યોતિઓની પણ જ્યોતિ છે અને માયાથી (તમસ:) છેક જ પરે (પરમ) કહેલો છે.

૧૧. જ્ઞાનમ્, જ્ઞેયમ્, જ્ઞાનગમ્યમ્ હૃદિ સર્વસ્ય વિષ્ઠિતમ્

પરમાત્મા (બ્રહ્મ) બોધસ્વરૂપ, જાણવા યોગ્ય અને તત્ત્વજ્ઞાન વડે પ્રાપ્ત થનાર તથા સર્વના હૃદયમાં સ્થિત છે.

જ્ઞાનસ્વરૂપ અધિષ્ઠાન કૂટસ્થ આત્મા સિનેમાના પડદાની માફક છે. તેમાં સંસારના ચિત્રો દેખાય છે અને ભયંકર આગ લાગતી પણ દેખાય છે. છતાં તે પડદો નદી અગર સમુદ્રના પાણીથી ભીનો થતો નથી તેમ જ ચિત્રમાં ભયંકર આગ દેખાતી હોવા છતાં પડદો સળગતો નથી. એવી રીતે સંસારના અનેક ચિત્ર દેખાતા છતાં કૂટસ્થ અધિષ્ઠાન રૂપે રહેલ આત્માને તે ચિત્રોની કશી અસર થતી નથી. જેવી રીતે મંચ ઉપર નાટક જોતી વખતે આપણને તે નાટકનો દિગ્દર્શક દેખાતો નથી પરંતુ તેના દિગ્દર્શન પ્રમાણે જ બધા નાચતા દેખાય છે. તેમ પરમાત્મા નહિ દેખાતા છતાં પણ તે તમામ સૃષ્ટિના મૂળમાં પ્રેરક બનીને બધાને પ્રેરિત કરે છે. પરમાત્મા જ એક માત્ર જ્ઞાન સ્વરૂપ છે.

Knowledge is consent awareness throughout.

knowledge is never absent in and out.

knowledge is the light without.

knowledge is the discovery within.

પરમાત્મા બધામાં સમાન ભાવે પરિપૂર્ણ હોવા છતાં હૃદયમાં તેની વિશેષ અભિવ્યક્તિ છે જેમ સૂર્યની વિશેષ અભિવ્યક્તિ દર્પણમાં તથા સુર્યમુખીમાં હોય છે.