નિમિત્ત કારણ અને ઉપાદાન કારણ આ બે શબ્દો પહેલા સમજી લો.
કોઈપણ પદાર્થ કે વસ્તુના બે કારણ હોય:
(૧) નિમિત્ત કારણ
(૨) ઉપાદાન કારણ
દાખલા તરીકે માટીનો ઘડો. માટીના ઘડામાં માટી એ ઘડાનું ઉપાદાન કારણ છે અને કુંભાર એ ઘડાનું નિમિત્ત કારણ છે. સોનાની બંગડીમાં સોનુ એ બંગડીનું ઉપાદાન કારણ છે અને સોની એ બંગડીનું નિમિત્ત કારણ છે. લાકડાનું ટેબલ તેમાં લાકડું એ ટેબલનું ઉપાદાન કારણ છે અને સુથાર એ ટેબલનું નિમિત્ત કારણ છે, વગેરે વગેરે. આમ દરેક વસ્તુના બે કારણ હોય છે. જે પદાર્થમાંથી તે વસ્તુ બને તે પદાર્થ તે વસ્તુનું ઉપાદાન કારણ ગણાય. અને તે વસ્તુને ઘડીને ઘાટ બનાવનાર - આકાર આપનાર તે તે વસ્તુનું નિમિત્ત કારણ બને છે.
તે જ પ્રમાણે આ જગતનું ઉપાદાન કારણ શું છે એટલે કે આ જગત ક્યાં પદાર્થનું બનેલું છે અને આ જગતનું નિમિત્ત કારણ કોણ છે એટલે કે આ જગતનો ઘાટ ઘડનાર કોણ છે તેનો આપણે વિચાર કરીએ.
જેવી રીતે ઘડાનું ઉપાદાન કારણ (માટી) અને નિમિત્ત કારણ (કુંભાર) બે અલગ અલગ છે; જેવી રીતે બંગડીનું ઉપાદાન કારણ (સોનુ) અને નિમિત્ત કારણ (સોની) બંને અલગ અલગ છે; જેવી રીતે ટેબલનું ઉપાદાન કારણ (લાકડું) અને તેનું નિમિત્ત કારણ (સુથાર) અલગ અલગ છે તેવી રીતે જગતનું ઉપાદાન કારણ અને નિમિત્ત કારણ બંને અલગ અલગ નથી.
જગતનું ઉપાદાન કારણ અને નિમિત્ત કારણ બંને એક માત્ર ઈશ્વર જ છે. જગતનું ઉપાદાન અને નિમિત્ત કારણ ભિન્ન ભિન્ન નથી. પરંતુ અભિન્ન જ છે. એક જ છે અને તે ઈશ્વર છે.
વેદાંત કહે છે:
अभिन्न निमित्तोपादाङ्करण: ईश्वर: |
કોઈ પણ વસ્તુ (ઘડો, બંગડી, ટેબલ વગેરે)નું ઉપાદાન કારણ અને નિમિત્ત કારણ ભિન્ન ભિન્ન જ હોય, એક હોઈ શકે જ નહિ તો પછી આ વિશ્વનું, જગતનું ઉપાદાન કારણ અને નિમિત્ત કારણ બંને એક જ છે ને તે ઈશ્વર જ છે તેમ કેવી રીતે બની શકે? તેનું કારણ સમજાવતા વેદાંત કરોળિયાનું (ઊર્ણનાભિનું) એક સુંદર દ્રષ્ટાંત રજુ કરે છે.
વેદાંત કહે છે,
यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामोषधयः संभवन्ति।
यथा सतः पुरुषात् केशलोमानि तथाऽक्षरात् संभवतीह विश्वम् ॥
(મુણ્ડકોપનિષદ - ખંડ ૧, મંત્ર ૭)
જેવી રીતે કરોળિયો પોતાની મેળે જ પોતાના શરીરમાંથી જાળ ઉત્પન્ન કરે છે અને પાછો પોતાની મેળે જ પોતાના જ શરીરમાં તે જાળનો લય કરી લે છે, સમાવિષ્ટ કરી લે છે (ગળી જાય છે). તથા જેવી રીતે પૃથ્વીમાંથી તમામ ઔષધિઓ ઉત્પન્ન થાય છે અને પછી કાળે કરીને પૃથ્વીમાં જ વિલીન થાય છે, તથા જેવી રીતે જીવતા માણસના શરીરમાંથી રુવાંટી વાળ અનાયાસે વિના પ્રયાસે ઉત્પન્ન થાય છે એવી જ રીતે અક્ષર ઈશ્વરમાંથી જગત, સૃષ્ટિ, વિશ્વ ઉત્પન્ન થાય અને પછી કાળે કરીને ઈશ્વરમાં જ લય પામે છે.
એવી જ રીતે આ જગત ઈશ્વરથી ભિન્ન નથી. ઈશ્વરમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે એટલે ઈશ્વર જ તેનું ઉપાદાન કારણ છે. અને ઈશ્વર જ (બ્રહ્મા રૂપે) તેને ઉત્પન્ન કરે છે, ઈશ્વર જ (વિષ્ણુ રૂપે) તેનો ફેલાવો કરે છે અને ઈશ્વર જ (મહેશ રૂપે) પોતાનામાં તેને સમાવિષ્ટ કરી દે છે - લય કરી દે છે.
લહેરોનો જે સંબંધ સમુદ્ર સાથે છે, કિરણોનો જે સંબંધ દીવા સાથે છે, ચિનગારીઓનો જે સંબંધ અગ્નિ સાથે છે, પરાગનો જે સંબંધ ફૂલો સાથે છે, ડાળીઓ, પાંદડા, ફૂલો અને ફળોનો જે સંબંધ વૃક્ષ સાથે છે, આભૂષણોનો જે સંબંધ સુવર્ણ સાથે છે, બુંદનો જે સંબંધ પાણી સાથે છે, એ જ સંબંધ વ્યષ્ટિનો સમષ્ટિ સાથે છે, આ સમષ્ટિને જ યોગવશિષ્ઠમાં ઈશ્વર માને છે.
આ પ્રકારે ઇશ્વર જ એકમાત્ર જગતનું ઉપાદાન કારણ પણ છે અને નિમિત્ત કારણ પણ તે જ છે.
૧. શુદ્ધ ચૈતન્ય - निर्गुण-निराकार બ્રહ્મ છે
૨. ઈશ્વર - सगुण-निराकार બ્રહ્મ છે. (બ્રહ્મા - વિષ્ણુ - મહેશ)
હવે આપને સગુણ - સાકાર બ્રહ્મની વાત કરીએ.