આપણે આગળ જોઈ ગયા કે - શુદ્ધ ચૈતન્ય પરાત્પર બ્રહ્મ નિર્ગુણ છે અને નિરાકાર છે. તે જયારે માયાના ગુણોનો સ્વીકાર કરે અગર તેમાં માયાના ત્રણ ગુણો (સત્ત્વગુણ - રજોગુણ - તમોગુણ) પ્રગટ થાય ત્યારે તે સગુણ સાકાર એટલે ઈશ્વર કહેવાય.
આ ઈશ્વરમાં જયારે રજોગુણનું પ્રાધાન્ય હોય ત્યારે તેને બ્રહ્મા કહેવાય અને તે જગતની ઉત્પત્તિનું કામ કરે.
આ ઈશ્વરમાં જયારે તમોગુણનું પ્રાધાન્ય હોય ત્યારે તેને મહેશ (શિવ-શંકર) કહેવાય અને તે જગતના લયનું વિલીનીકરણનું કામ કરે.
આ ઈશ્વરમાં જયારે સત્ત્વગુણનું પ્રાધાન્ય હોય ત્યારે તેને વિષ્ણુ કહેવાય અને તે જગતની સ્થિતિ સંચાલનના વહીવટનું કામ કરે.
જગતની સ્થિતિ સંચાલનના કામોમાં એડ્મીનીસ્ટ્રેશનમાં, વહીવટમાં ક્યાંય ગરબડ ઉભી થાય, આસુરી સંપત્તિવાળા પદાર્થો - પ્રાણીઓ જયારે માથું ઊંચકે અને દૈવી સંપત્તિવાળા પદાર્થો પ્રાણીઓ જીવોને ઉપદ્રવ કરે - રંજાડ કરે, વેદ ધર્મ - સનાતન ધર્મનો નાશ થતો દેખાય, અધર્મનો અતિરેક થતો લાગે ત્યારે સાધુ-સંતોના રક્ષણ માટે, દુષ્ટોના સંહાર માટે અને ધર્મના રક્ષણ માટે આ સગુણ નિરાકાર ઈશ્વર વિષ્ણુ જેને માથે સૃષ્ટિની સ્થિતિ સંચાલનની જવાબદારી છે તે સગુણ સાકાર સ્વરૂપ ધારણ કરીને એટલે કે જરૂરિયાત હોય તેવા અને જરૂર પડે ત્યારે વિવિધ પ્રકારના દેહ-અવતારો ધારણ કરે છે.
આ પ્રમાણે શંકર (મહેશ) અને બ્રહ્માના નહિ પરંતુ તમામ અવતારો વિષ્ણુના માનવામાં આવે છે.
પોતાને અવતાર લેવાના મુખ્ય કારણો બતાવતા ભગવાન ગીતામાં કહે છે:
યદા યદા હિ ધર્મસ્ય ગ્લાનિર્ભવતિ ભારત ।
અભ્યુત્થાનમધર્મસ્ય તદાત્માનં સૃજામ્યહમ્ ॥
પરિત્રાણાય સાધૂનાં વિનાશાય ચ દુષ્કૃતામ્ ।
ધર્મસંસ્થાપનાર્થાય સમ્ભવામિ યુગે યુગે ॥
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૪/૭-૮)
આ વાત ગોસ્વામી તુસલીદાસજી માનસ રામાયણમાં કહે છે:
જબ જબ હોઈ ધર્મ કી હાની, બાઢહી અસુર મહાઅભિમાની |
કરહી અનીતિ જાઈ નહી બરની, સીદહીં બિપ્ર ધેનુ સુર ઘરની |
તબ તબ પ્રભુ ધરી બિબિધ શરીરા, હરહી કૃપાનિધિ સજ્જન પીરા |
આ પ્રમાણે નિર્ગુણ નિરાકાર પરાત્પર બ્રહ્મ જ જરૂરિયાત ઉભી થાય ત્યારે સગુણ સાકાર સ્વરૂપ ધારણ કરીને જરૂરિયાત પ્રમાણેના કાચબો, મત્સ્ય, વરાહ (ભૂંડ), નૃસિંહ વગેરે પશુ અગર અર્ધપશુના શરીરમાં પ્રગટ થાય છે. અથવા જરૂરિયાત પ્રમાણે પરશુરામ, કપિલ, વામન, વ્યાસ વગેરે અંશાવતાર ધારણ કરે છે અને ખાસ જરૂરિયાત હોય ત્યારે પૂર્ણાવતાર રામ, કૃષ્ણ વગેરે દિવ્ય મનુષ્ય દેહમાં પ્રગટ થાય છે.
પરમાત્મા (વિષ્ણુ) સ્વયં અજન્મા, અવ્યયાત્મા અને પ્રાણીમાત્રના ઈશ્વર હોવા છતાં પ્રકૃતિના (માયાના) ગુણોનો સ્વીકાર કરીને સૃષ્ટિના ચોગાનમાં પ્રગટ થાય છે. અને અવતારકાર્ય પૂરું થતા પાછા સ્વરૂપમાં સ્વધામમાં સ્થિત થાય છે.
આ વાતને સમજાવતા ભગવાન ગીતામાં કહે છે:
अज: अपि सन् अव्ययात्मा भूतानाम् ईश्वर: अपि सन् ।
प्रकृतिम् स्वाम् अधिष्ठाय सम्भवामि आत्ममायया ॥
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૪/૬)
હું અજન્મા, અવિનાશી, પરમાત્મા તથા તમામ ભૂતમાત્રનો ઈશ્વર હોવા છતાં મારી પોતાની પ્રકૃતિ(માયા)ને સ્વાધીન રાખીને મારી શક્તિથી સ્વેચ્છાથી સગુણ સાકાર સ્વરૂપે વિવિધ શરીરોમાં પ્રગટ થાઉં છું.
ગોસ્વામીજી આ વાતને માનસ રામાયણમાં સમજાવતા કહે છે:
બિપ્ર ધેનુ સુર સંત હિત, લીન્હ મનુજ અવતાર,
નિજ ઈચ્છા નિર્મિત તનુ, માયા ગુણ ગો પાર.
માયા, માયાના ગુણો અને ગો (એટલે કે ઇન્દ્રિયોથી) પર એવા પરાત્પર બ્રહ્મ પોતે જ નિજ ઈચ્છાથી પોતાને જરૂરિયાત હોય તેવા શરીરનું પોતે નિર્માણ કરીને તેમાં પ્રગટ થાય છે.
પરમાત્મા સગુણ સાકાર સ્વરૂપે જે દેહમાં પ્રગટ થાય છે તે દેહ દિવ્ય હોય છે. આપણા જેવો તે પાર્થિવ, પ્રાકૃત દેહ હોતો નથી અને તેવા દિવ્ય દેહથી તેમણે કરેલા તમામ અવતારકાર્યો તે પણ દિવ્ય કર્મો હોય છે. એટલે કે દૈવી ગુણોથી યુક્ત નિષ્કામ લીલામાત્ર હોય છે. આપણા જેવા પ્રાકૃત સકામ કર્મો હોતા નથી.
આ વાત સમજાવતા ભગવાન ગીતામાં કહે છે:
જન્મ કર્મ ચ મે દિવ્યમેવં યો વેત્તિ તત્ત્વતઃ ।
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૪/૯)
મારા જન્મ અને મારા કર્મ દિવ્ય હોય છે, તેના ત્રણ કારણો છે.
૧. પહેલું તો એ કે હું તમારી માફક માતાના ગર્ભમાં નવ મહિના સુધી ઊંધે મસ્તકે લટકીને પછી જન્મ નથી લેતો, પરંતુ હું કૌશલ્યાના સૂતિકા ગૃહમાં કે દેવકીજી સમક્ષ કારાગૃહમાં દિવ્ય ચતુર્ભુજ સ્વરૂપે પ્રગટ થયો હતો અને પછી તેમની વિનંતીથી હું નાનો બાળક થઇ ગયો હતો.
૨. શુભ - અશુભ કર્મોનું મને બંધન નહિ હોવાથી તમારી માફક હું મારા આગળના જન્મોના સંચિત કર્મો જે પાકીને પ્રારબ્ધ થાય તે ભોગવવા તેને અનુરૂપ શરીર પરવશ થઈને પ્રાપ્ત કરતો નથી, પરંતુ મારી સ્વેચ્છાએ મને યોગ્ય લાગે તેવું શરીર ધારણ કરું છું. મારા ગત જન્મના કોઈ પણ સંચિત કર્મો મારી પાછળ પડેલા નથી જે મને તમારી માફક પરવશ બનાવીને પ્રારબ્ધવશાત ગમે તેવું શરીર પકડાવે.
૩. મારા જીવનકાળ દરમયાન હું જે કઈ કર્મ કરું છું તે નિષ્કામ ભાવે, કોઈ પણ પ્રકારની સ્પૃહા, આસક્તિ કે રાગદ્વેષ રહિત માત્ર સમષ્ટિના કલ્યાણ માટે કરું છું, તેથી મારા કર્મો ખરા અર્થમાં લીલા માત્ર હોય છે અને તે કર્મનું શુભ અગર અશુભ ફળ ભોગવવા તમારી માફક મારો કોઈ પુનર્જન્મ થતો નથી. હું મારા કોઈ કર્મોમાં તમારી માફક લેપાતો નથી - ફસાતો નથી.
ન માં કર્માણિ લિમ્પન્તિ ન મે કર્મફલે સ્પૃહા ।
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૪/૧૪)
ગોસ્વામી તુલસીદાસજી ઉપરોકત ભાવને પ્રગટ કરતા લખે છે:
ચિદાનંદમય દેહ તુમ્હારી, બિગત બિકાર જાન અધિકારી
નર તનુ ઘરેઉ સંત સુર કાજા , કહહુ કરહુ જસ પ્રાકૃત રાજા.
આ પ્રમાણે શુદ્ધ ચૈતન્ય પરાત્પર બ્રહ્મ જે નિર્ગુણ નિરાકાર છે તે માયાના ગુણોનો સ્વીકાર કરીને અથવા તેમાં માયાના ગુણો પ્રગટ થાય છે ત્યારે તે સગુણ નિરાકાર ઈશ્વર હોય છે અને તેમાં સત્વગુણ પ્રાધાન્ય વિષ્ણુ જે જગતની સ્થિતિ સંચાલનના નિયામક - કંટ્રોલર છે તે જરૂરિયાત પ્રમાણે સગુણ સાકાર (દિવ્ય) સ્વરૂપ ધારણ કરીને વિવિધ દેહમાં દેહધારી અવતારી બને છે.
કેટલાક બેવકૂફો એવી દલીલો કરે છે કે પરમાત્મા ગોકુળમાં આવ્યા તો પછી વૈકુંઠલોકનું શું? ત્યાં કોની સત્તા? શ્રીરામ અયોધ્યામાં અવતર્યા તો પછી ગોલોકનો ચાર્જ કોની પાસે રહ્યો? વળી ભગવાનને તે વળી બાપા અને બા હોય? વળી તેમને માથું, પગ, અને હાથ શા? અરે એમને ઘરેણાં શા? વગેરે વગેરે. જેને જેનું જ્ઞાન ન હોય એવો બકવાદે ચડેલો માણસ ગમે તેમ બકે. નશાબાજને પોતાના પોતિયાં ક્યાં સરી પડયા તેનું ભાન ના હોય . તેમ આ વિષયમાં પણ નાસ્તિકવાદને ચાળે ચડેલા જીવો ગમે તેમ બોલે. આ જગતમાં સૌ પોતપોતના હિસાબે ડાહ્યા. કોઈ ગાંડા કહેવાય નહિ. ગધેડા પણ પોતાની અક્કલ પ્રમાણે (એટલે કે સમજીને) ભુકે છે. તેથી અકળાવું નહિ. જવાબ દેતા આવડે તો જવાબ દેવો, નહિ તો મૌન રાખવું. જ્યાં પોતાને નકામી માથાકૂટ લાગે ત્યાં ધર્મની બાબતમાં "મને કાંઈ નથી આવડતું" એમ કહીને મૌન રાખવામાં શોભા છે.
ભગવાનના અવતારની ખરી વાત સમજો. દરેક વસ્તુને બે રૂપ હોય છે. એક સામાન્ય રૂપ અને બીજું વિશેષ રૂપ; અથવા એક નિર્વિશેષ રૂપ અને બીજું વિશેષ રૂપ. જે સર્વ વ્યાપક હોય તે સામાન્ય રૂપ અને અમુક જગ્યાએ પ્રગટ થાય તે વિશેષ રૂપ ગણાય. દાખલા તરીકે અગ્નિ, વીજળી વગેરે. અગ્નિ દરેક સ્થાનમાં વ્યાપક છે એટલે તે વાયુમાં, સમુદ્રમાં, પૃથ્વીમાં, પૃથ્વીના ગર્ભમાં અને આપણા ઉદરમાં પણ છે. ગીતામાં ગોવિંદ કહે છે કે વૈશ્વાનર રૂપે હું તમામ પ્રાણીમાત્રના ઉદરમાં છું. અરણીના બે લાકડા ઘસાય તો તેમાંથી અગ્નિ પ્રગટે, ચક્મકના પથ્થર અથડાય તો તેમાંથી અગ્નિ પ્રગટે વગેરે. જે અગ્નિ પ્રગટે, નજરે દેખાય તે સવિશેષ અગ્નિ અને સર્વત્ર વ્યાપીને રહ્યો છે તે નિર્વિશેષ અગ્નિ ગણાય. અગ્નિ એક ઢેકાણે પ્રગટ થયો માટે બીજે ઢેકાણે નથી એમ કહેવાય નહિ. વળી દઝાડવાનું, દાહનું કામ સવિશેષ અગ્નિ કરે છે તેવી રીતે સગુણ સાકાર સ્વરુપે પ્રગટ થયેલા શ્રીરામ, શ્રીકૃષ્ણ વગેરે જીવોનું કલ્યાણ કરે, દયા કરે, અનુગ્રહ કરે, વરદાન આપે, આશીર્વાદ આપે અને યોગ્ય લાગે તો સજા પણ કરે. નિર્ગુણ નિરાકાર નિર્વિશેષ અપ્રગટ સ્વરૂપ આમાંનું કાંઈ ના કરે.
ચૈતન્ય એક ઠેકાણે પ્રગટે ત્યારે બીજે ઠેકાણે નથી, તેનો અભાવ છે, તેમ ના કહેવાય. વીજળીનું પણ એમ જ. એક ઠેકાણે અનેક દીવા થયા પછી વીજળી બીજે ઢેકાણે નથી તેમ ના કહેવાય. તેમ જ પવન, એક ઠેકાણે વાવાઝોડું થાય તેથી બીજે ઠેકાણે નથી તેમ ના કહેવાય.
જિલ્લાની કચેરીમાં બેસનાર કલેક્ટર તેના જિલ્લાના કોઈ એક નાના ગામડામાં મુકામ કરે ત્યારે આખા જિલ્લામાં કલેક્ટર નથી એમ ના કહેવાય અને તે નાના ગામડામાં મુકામ કરે, ત્યારે જિલ્લા કચેરીનો ચાર્જ બીજા કોઈને સોંપવાનો ના હોય. નાના ગામડામાં કલેક્ટર મુકામ કરે ત્યારે તે નાના ગામનો અભણ માણસ પણ કલેક્ટરને રૂબરૂમાં મળીને તેની અરજ ગુજારી શકે અને તેનું કામ કરાવી લે, જે કામ જિલ્લા કચેરીમાં જઈને કરાવતા તેને અનેક પ્રકારની વિધિ ક્રિયા કરવી પડે. જે કામ "ક્રિયાસાધ્ય" હતું તે કામ તે અભણ માણસને "કૃપાસાધ્ય" બની જાય.
ઉદ્ધવજીએ ગોપીઓને પૂછ્યું કે પરમાત્મા તો સર્વવ્યાપક છે તો પછી તે ગોકુળમાંથી મથુરા ચાલ્યા ગયા તેમાં આટલું બધું રડો છો કેમ? ત્યારે ગોપીઓએ સુંદર જવાબ આપ્યો કે શ્રીકૃષ્ણ જયારે ગોકુળમાં હતા ત્યારે અમારા માટે તે કૃપાસાધ્ય હતા, હવે તે ક્રિયાસાધ્ય બન્યા તેથી અમે રડીએ છીએ. શબરીને શ્રીરામ કૃપાસાધ્ય બન્યા અને રૂબરૂમાં તાત્કાલિક સદ્દગતિ પ્રાપ્ત કરી. જે સદ્દગતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે ઋષિમુનિઓ, યોગીઓને અનેક વર્ષ સુધી ઉગ્ર તપશ્વર્યા, યોગ, ઉપાસના, વગેરે ક્રિયા-સાધનો કરવા પડે છે ત્યારે ક્રિયાસાધ્ય બને છે એટલા માટે પરમાત્માના નિર્ગુણ નિરાકાર સ્વરૂપ કરતા તેમના સગુણ સાકાર સ્વરૂપની ગોપીઓ અને શબરી જેવા પ્રેમી ભક્તો ઝંખના કરે છે. ભગવાન પણ કહે છે:
તુમ સારીખે સંત પ્રિય મોરે. ધરહું દેહ નહિ આન નિહોરે.
હું ખાસ કરીને તો મારા પ્રિય ભક્તો માટે જ સગુણ સાકાર દેહ ધારણ કરું છું, કાંઈ રાવણ, કંસ જેવા મચ્છર-મગતરાને મારવા માટે નહિ.
હવે બ્રહ્મના સગુણ-સાકાર (પાર્થિવ-પ્રાકૃત) સ્વરૂપ સંબંધી વાત કરીએ.