માયા એ પરમાત્મા(બ્રહ્મ)ની અત્યંત વિશાળ વિસ્તૃત શક્તિનું નામ છે. અને તે શક્તિ પણ બ્રહ્મની માફક અનાદિ છે. માયાનું બીજું નામ પ્રકૃતિ છે. પ્રકૃતિને અંગ્રેજીમાં Creation કહે હે. પરંતુ પ્રકૃતિ માટે Creation શબ્દ પણ બરાબર બંધ બેસતો નથી. પ્રકૃતિ એટલે (પ્ર) + (કૃતિ)- (Pre-creation) - જગતની ઉત્ત્પત્તિ પહેલાની - અનાદિ છે.
પરમાત્મા (બ્રહ્મ)ની વિશાળ વિસ્તૃત શક્તિ પરમાત્મા(બ્રહ્મ)થી ભિન્ન નથી. ભિન્ન હોઈ શકે જ નહીં. બ્રહ્મ અનાદિ છે તો તેની શક્તિ પણ તેની સાથે જ અનાદિ છે. અને તે વિશાળ વિસ્તૃત શક્તિ દ્વારા જ અને તેને જ ઉપાદાન કારણ તથા નિમિત્ત કારણ બનાવીને ઈશ્વર પોતાની ઈચ્છા મુજબ જગતની ઉત્ત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લયનું સંચાલન કરે છે.
એટલે માયાનું બીજું નામ મહદ્દબ્રહ્મ છે. મહદ્દબ્રહ્મ એટલે કે પ્રકૃતિ-માયા. તે તમામ ભૂતોની (પ્રાણી પદાર્થો જગત વિશ્વ બ્રહ્માંડોની) યોની છે. ઉપાદાન કારણ અને ગર્ભાધાનના આધારને યોની કહે છે.
આ વાત સમજાવતા ભગવાન ગીતામાં કહે છે:
मम योनिर्महद ब्रह्म (माया) तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥
सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥
मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम् ।
હું મારા ક્ષેત્રજ્ઞ અથવા ચેતન પુરુષ ભાવથી ક્ષેત્રરૂપ મારી જડ પ્રકૃતિમાં ચેતના અગર સ્ફુરણા રૂપ બીજ નાખું છું. જેથી કરીને અથવા તો તે જડ ચેતનના સંયોગથી જગતના નાના પ્રકારના માયિક બનાવો બને છે. જગતના જે અનંત પ્રકારના બનાવો બને છે તે બધાને મારા સત્-ચિત્ ભાવની સત્તા ચેતના એટલે કે સ્ફુરણા રૂપ બીજને ધારણ કરી મારી જડ પ્રકૃતિ પ્રસવ કરે છે.
માયાના ત્રણેય ગુણો - સત્ત્વગુણ, રજોગુણ, તમોગુણ - જયારે સમભાવમાં રહે છે ત્યારે તે પ્રકૃતિને "મૂળ પ્રકૃતિ" "ગુણ સામ્યા પ્રકૃતિ" કહે છે.
બ્રહ્મ(પરમાત્મા)ની અત્યંત વિસ્તૃત વિશાળ શક્તિ માયા-પ્રકૃતિ તે પણ બ્રહ્મ(પરમાત્મા)ની માફક સમષ્ટિના કલ્યાણ માટે સાકાર સ્વરૂપે જુદા જુદા રૂપે પ્રગટે છે. જેની શાક્તો (શક્તિ ઉપાસકો) ભદ્રકાળી, અંબાજી, બહુચરાજી, ચામુંડા, મહાકાળી, મહાલક્ષ્મી, મહા સરસ્વતી એવા જુદા જુદા નામોથી - બ્રહ્મની આ પરાપ્રકૃતિની ઉપાસના કરે છે.
પરાત્પર બ્રહ્મ (પરમાત્મા) જયારે સગુણ સાકાર સ્વરૂપ ધારણ કરીને સમષ્ટિના કલ્યાણ માટે રામ-કૃષ્ણ વગેરે અવતારોથી પૃથ્વી ઉપર પધારે છે ત્યારે તેમની આ વિશાળ વિસ્તૃત મહાશક્તિ - મહા માયા પ્રકૃતિ પણ સીતા, રાધા, વગેરે સાકાર સ્વરૂપો ધારણ કરે છે. અને પરમાત્મા(બ્રહ્મ)ના સમષ્ટિ કલ્યાણના કાર્યમાં જોડાય છે.
વસ્તુતઃ બ્રહ્મ અને માયા, રામ અને સીતા, કૃષ્ણ અને રાધા બંને એક સ્વરૂપ જ છે.
વેદાંત કહે છે:
मायाम् तु प्रकृतिं विद्यात् मायिनम् तु महेश्वरम्
(શ્વે : ૪-૧૦)
બ્રહ્મ અને માયા બે શબ્દો બોલવામાં અલગ અલગ છે. પરંતુ તત્ત્વે કરીને બંને એક જ છે રામ અને સીતા, કૃષ્ણ અને રાધા એમ બબ્બે શબ્દો બોલવામાં ભિન્ન છે - અલગ અલગ છે, પરંતુ વસ્તુતઃ બંને એક જ છે.
આ વાત સમજાવતા ગોસ્વામી તુલસીદાસજી કહે છે:
ગીરા અરથ જલ બીચી સમ, કહીયત ભિન્ન ન ભિન્ન.
બંદઉ સીતારામ પદ.
જેમ વાણી અને તેનો અર્થ એ બે શબ્દો બોલવામાં જુદા જુદા છે પરંતુ બંને એક જ છે, જેમ સમુદ્રનું પાણી અને પાણીનું મોજું એમ બે - પાણી અને મોજું એવા જુદા જુદા શબ્દોથી બોલાય છે છતાં પાણી રૂપે એક જ વસ્તુ છે. એવી જ રીતે સીતા (માયા) અને રામ (બ્રહ્મ) એક જ તત્ત્વ છે, તત્ત્વતઃ ભિન્ન નથી. બંને મળીને એક અખંડ બ્રહ્મતત્ત્વ જ છે.
બૃહદ વિષ્ણુપુરાણ કહે છે:
द्वौ च नित्यं द्विधारूपं तत्त्वतो नित्यमेकता।
राममन्त्रे स्थिता सीता सीतामन्त्रे रघूत्तमः॥
રઘુવંશના મંગલાચરણમાં પણ કવિ કાલિદાસ આવી જ રીતે કહે છે:
वाक् अर्थौ इव सम्पृक्तौ |
માનસ રામાયણ આ બાબતની ચોખવટ કરતા કહે છે:
અગુન અખંડ અનંત અનાદિ, જેહિ ચિતહીં પરમારથવાદી
નેતિ નેતિ જેહિ બેદ નિરૂપા, નિજાનંદ નિરુપાધિ અનુપા
શંભુ વિરંચી વિષ્ણુ ભગવાના, ઉપજાહી જાસુ અંશ તે નાના
ઐસેઉ પ્રભુ સેવક બસ અહંઈ, ભગત હેતુ લીલા તનુ ગહઈ
અસ યહ બચન સત્યશ્રુતિ ભાષા
વામ ભાગ શોભતી અનુકૂલા, આદિ શક્તિ છબિનીધી બગમૂલા
જાસુ અંશ ઉપજહિ ગુનખાની, અગણિત લચ્છી ઉમા બ્રહ્માની
ભ્રુકુટી બિલાસ જાસુ જગ હોઈ, રામ બામ દિશી સીતા સોઈ
પરમાત્મા મનુ શતરૃપાને ત્યાં દીકરો થઈને અવતરવાનું વચન આપતા કહે છે:
ઇચ્છામય નરવેષ સંવારે, હોઈ હું પ્રગટ નિકેત તુમ્હારે.
અસન્હ સહીત દેહુ ધરી તાતા, કરિહહુ ચરિત ભગત સુખ દાતા
આદિ શક્તિ જેહિ જગ ઉપજાયા, સોઈ અવતરીહી મોરી ચહ માયા.
લગભગ બધા દાર્શનિકોનો પણ એ સિદ્ધાંત છે કે બ્રહ્મ નિત્ય સર્વ-શક્તિમાન છે. માટે શક્તિ સહિત બ્રહ્મ તે અખંડ બ્રહ્મ છે. શક્તિ અને શક્તિમાન બંને અભિન્ન છે, ભિન્ન નથી.
જેમ મરચું અને તીખાશ બંને જુદા નથી, ગોળ અને ગળપણ બંને જુદા નથી તેમ બ્રહ્મ અને માયા જુદા પડી શકે નહીં.
ભગવાન રામ વનમાં એકલા જવા તૈયાર થયા અને સીતાજીને અયોધ્યામાં રહેવાનું સમજાવવા લાગ્યા, ત્યારે સીતાજીએ જવાબ આપ્યો:
પ્રભા જાઈ કહા ભાનુ બિહાઈ, કહા ચંદ્રિકા ચંદ્ર તજી જાઈ
જેમ સૂર્યથી તેની પ્રભા અલગ ના હોઈ શકે, ચંદ્રથી તેની ચંદ્રિકા અલગ ન હોઈ શકે તેમ બ્રહ્મથી માયા અલગ હોઈ ન શકે.
જેમ પતિ અને પત્ની મળીને એક અખંડ દામ્પત્ય કહેવાય તેમ માયા અને બ્રહ્મ મળીને એક જ અખંડ બ્રહ્મતત્ત્વ કહેવાય, જેને આપણે સગુણ નિરાકાર ઈશ્વર કહીએ છીએ.
આ ઉપરથી ખાતરી થશે કે શક્તિના, દેવીના, માતાજીના અને વિષ્ણુના ઉપાસકો નાહકના અંદરોઅંદર ઝગડે છે અને બેવકુફોમાં ખપે છે.