બ્રહ્મ નામનો કોઈ માણસ નથી કે કોઈ રાક્ષસ નથી. બ્રહ્મ નામનો કોઈ દેવ નથી કે કોઈ દાનવ નથી બ્રહ્મ નામની કોઈ દેવી નથી કે કોઈ સતી નથી કે કોઈ પિશાચણી નથી. બ્રહ્મ કોઈ પ્રાણી કે પદાર્થ નથી.
બ્રહ્મની કોઈ જાતિ નથી. બ્રહ્મ નર જાતિ નથી, નારી જાતિ નથી કે નાન્યતર જાતિ નથી અથવા તો આ ત્રણ સિવાયની બીજી કોઈ જાતિ પણ નથી. બ્રહ્મને(એટલે કે આત્માને) ગુજરાતી ભાષામાં 'કેવો' કહીને નરજાતિમાં બોલાય છે. હિન્દી ભાષામાં બ્રહ્મને(એટલે કે આત્માને) નારી જાતિમાં 'કેવી' કહેવાય છે. બ્રહ્મને કેવો, કેવી કે કેવું કહેવું તેમાં પણ ભાષાની ભૂલ છે. બ્રહ્મ ભાષાનો કે વાણીનો વિષય નથી.
यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह
જેનું વર્ણન કરવામાં વાણી પણ કુંઠિત થઇ જાય છે માટે બ્રહ્મ વાણીથી પર છે.
જે આંખે દેખી શકાય છે તે જ અને તેટલું જ બ્રહ્મ છે તેમ ના કહી શકાય.
જે કાનથી સંભળાય છે તે જ અને તેટલું જ બ્રહ્મ છે તેમ પણ ના કહી શકાય.
જે અને જેટલું નાકથી સૂંઘી શકાય, જીભથી ચાખી શકાય અગર સ્પર્શેન્દ્રિયથી સ્પર્શ કરી શકાય તે જ અને તેટલું જ બ્રહ્મ છે તેમ પણ ના કહી શકાય.
બ્રહ્મ કોઈપણ જ્ઞાનેન્દ્રિયનો વિષય નથી. બ્રહ્મ કોઈ પણ જ્ઞાનેન્દ્રિયની પકડમાં આવી શકે તેમ નથી. બ્રહ્મ તમામ ઇન્દ્રિયોથી પર છે.
બ્રહ્મ ક્યાં છે? એ સવાલ જ અસ્થાને છે.
બ્રહ્મ ક્યાંય દેખાતો નથી કારણકે આંખ જેને દેખી શકે છે તે નષ્ટ થઇ જાય છે.
બ્રહ્મ ક્યાંય સંભળાતો નથી, કારણકે કાન જેને સાંભળી શકે છે તે ખોવાઈ જાય છે.
બ્રહ્મનો ક્યાંય સ્પર્શ નથી થતો કારણકે હાથ જેનો સ્પર્શ કરે છે તે નષ્ટ થઇ જાય છે.
ટૂંકાણમાં ઇન્દ્રિયો જેને જાણી શકે છે તે બધું નાશવાન છે. અસલમાં ઇન્દ્રિયો એવી જ વસ્તુઓને જાણી શકે છે કે જે ઉત્પન્ન થાય છે નાશ પામે છે, જે શાશ્વત નથી પરંતુ મિથ્યા છે.
જે (બ્રહ્મ - પરમાત્મા) શાશ્વત છે, નિત્ય છે તેને ઇન્દ્રિયો જાણી શકતી નથી.
બ્રહ્મનું મનન કરવા શકે તો મન હારી જાય. ચિંતન કરવા બેસે તો ચિત્ત થાકી જાય નિર્ણય કરવા બેસે તો બુદ્ધિ પાછી પડી જાય. બ્રહ્મ મન, બુદ્ધિ કે ચિત્તની પકડમાં પણ ના આવે. બ્રહ્મ, મન-બુદ્ધિ-ચિત્ત-અહંકાર (અંત:કરણ ચતુષ્ટય)થી પણ પર છે. એટલા માટે ભગવાને ગીતામાં કહ્યું છે
इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः।
मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः॥
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૩/૪૨)
શરીરથી ઇન્દ્રિયો પર (શ્રેષ્ઠ) છે. ઇન્દ્રિયોથી મન પર છે; મનથી બુદ્ધિ પર છે. અને જે બુદ્ધિથી પણ પર છે તે (બ્રહ્મ) છે.
અને તેથી તે પરથી પણ પર એટલે કે પરાત્પર બ્રહ્મ કહેવાય છે.
બ્રહ્મ શું છે તે વાણીથી કહેવું મુશ્કેલ છે. ઇન્દ્રિયોથી જાણવું મુશ્કેલ છે અને અંતઃકરણથી અનુભવવું પણ મુશ્કેલ છે.
માનસ રામાયણમાં ભગવાન શ્રીશંકર પાર્વતીજી આગળ પોતાનો સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપતા કહે છે:
राम (ब्रह्म) अतर्क्य बुद्धि मन बानी,
मत हमार अस सुनहु भवानी।
આંખ જેને જોઈ શકે તે બ્રહ્મ નથી પરંતુ જેની સત્તાથી આંખ જોઈ શકે છે તે સત્તા બ્રહ્મ છે.
કાન જેને સાંભળી શકે છે તે બ્રહ્મ નથી, પરંતુ જેની સત્તાથી કાન સાંભળી શકે છે તે બ્રહ્મ છે.
નાક જેને સુંધી શકે છે તે બ્રહ્મ નથી પરંતુ જેની સત્તાથી નાક સૂંઘી શકે છે તે સત્તા, ચૈતન્ય તે બ્રહ્મ છે.
જીભ જેને ચાખી શકે છે, અગર જે કાંઈ બોલી શકે છે તે બ્રહ્મ નથી. પરંતુ જેની સત્તાથી જીભ ચાખી શકે છે, બોલી શકે છે તે બ્રહ્મ છે.
સ્પર્શેન્દ્રિય જેનો સ્પર્શ કરે છે તે બ્રહ્મ નથી પરંતુ જેની સત્તાથી સ્પર્શેન્દ્રિય સ્પર્શ કરી શકે છે તે બ્રહ્મ છે.
આગળ સાંભળો:
મન જે પ્રાણી, પદાર્થ, વસ્તુ અગર વ્યક્તિ જે કાંઈનું મનન કરે છે તે બ્રહ્મ નથી, પરંતુ જેની સત્તાથી, ચેતનાથી મન મનન કરી શકે છે તે બ્રહ્મ છે.
ચિત્ત જેનું ચિંતન કરી શકે છે તે બ્રહ્મ નથી, પરંતુ જેની સત્તાથી ચિત્ત ચિંતન કરી શકે છે તે બ્રહ્મ છે.
બુદ્ધિ જે સંબંધી નિર્ણય કરી શકે છે તે બ્રહ્મ નથી પરંતુ જેની સત્તાથી બુદ્ધિ નિર્ણય કરી શકે છે તે બ્રહ્મ છે.
આ પ્રમાણે તમામ ઇન્દ્રિયો તથા મન-બુદ્ધિ-ચિત્તની સીમામાં જે આવી શકે તે બ્રહ્મ નથી. કારણ કે બ્રહ્મ અસીમ, અતકર્ય છે. તમામ ઇન્દ્રિયો તથા અંતઃકરણ, ચતુષ્ટ્ય (મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત, અહંકાર)થી જે પર છે, જે સીમા બહાર છે જે કશાયની પકડમાં કદાપિ આવી શકે તેમ નથી તે બ્રહ્મ છે.