વેદાંત વિચાર

અવિદ્યા, અજ્ઞાન અને જ્ઞાન આ ત્રણે શબ્દો અને તેમનો તફાવત સમજી લેવાની જરૂર છે.

વેદાન્તની દ્રષ્ટિએ અવિદ્યાનો અર્થ માત્ર અજ્ઞાન નથી; અને વિદ્યાનો અર્થ માત્ર જ્ઞાન નથી.

અવિદ્યા એટલે ભૌતિક જ્ઞાન - અવિદ્યા એટલે એવી વિદ્યા જેનાથી સ્વયં પોતે કોણ છે - પોતાનું અસલ સ્વરૂપ શું છે, તે ના જણાય પરંતુ તે સિવાયનું બીજું બધું જાણી શકાય. અવિદ્યા એટલે પદાર્થજ્ઞાન, અવિદ્યા એટલે એવું જ્ઞાન જે જ્ઞાનના જેવું જણાય તો પણ સ્વયં વ્યક્તિ પોતે અજ્ઞાની રહી જાય. અવિદ્યા એટલે એવું જ્ઞાન કે જેનાથી આપણે બીજું બધું જાણી લઈએ પરંતુ પોતાનાથી અપરિચિત રહી જઈએ. વધારે ચોખવટથી જાણવું હોય તો અવિદ્યાનો અર્થ સાયન્સ (પદાર્થજ્ઞાન) થાય, અવિદ્યા એટલે એવી વિદ્યા જે જ્ઞાન હોવાનો ભ્રમ પેદા કરે. અવિદ્યા એટલે પદાર્થજ્ઞાન અને વિદ્યા એટલે આત્મજ્ઞાન.

હું કોઈ પણ પ્રાણી, પદાર્થ, વસ્તુ અગર સ્થિતિ વગેરે સંબંધી જાણું અને જાણ્યા છતાં મારામાં - મારા સ્વભાવમાં, મારા અંત:કરણમાં - મારી ચિત્તવૃત્તિમાં કાંઈ પણ શુભ ફેરફાર ના થાય તો તે વિદ્યા ના કહેવાય. જે જાણીને મારામાં કાંઈ પણ શુભ પરિવર્તન, શુભ રૂપાંતર ના થાય તે અવિદ્યા. મારામાં કાંઈ પણ શુભ પરિવર્તન ના થાય તે અવિદ્યા; જે જીવનમાં નવીન જ્યોતિ ના પ્રગટાવે તે અવિદ્યા.

ડો. રાધાકૃષ્ણને બ્રહ્મસૂત્ર ઉપર અંગ્રેજીમાં એક ભાષ્ય લખેલું છે તેમાં અવિદ્યાની વ્યાખ્યા કરતા તેઓ લખે છે :

“Avidya does not mean intellectual ignorance but it is spiritual blindness.”

અવિદ્યા એટલે બુદ્ધિની અજ્ઞાનતા નહિ પરંતુ અવિદ્યા એટલે આધ્યાત્મિક અંધાપો.