વેદાંત વિચાર

મલિન સત્વગુણ, મલિન રજોગુણ, મલિન તમોગુણવાળી માયાનું નામ અવિદ્યા છે અને તે જીવને સંસારમાં ભરમાવે છે, રઝળાવે છે, આત્મજ્ઞાન થવા દેતી નથી. પાતંજલ યોગદર્શનમાં મહર્ષિ પતંજલિ અવિદ્યાની વ્યાખ્યા કરતા કહે છે:

अनित्य अशुचि दुःख अनात्मसु

नित्य शुचि सुख आत्मख्यातिः अविद्या ||

અનિત્યમાં નિત્યપણું દેખાય, અપવિત્રમાં પવિત્રતા દેખાય, દુઃખરૂપમાં સુખ દેખાય અને જડમાં ચૈતન્યપણું દેખાય તે જ્ઞાનનું નામ અવિદ્યા.

દેહ અને તેની પાછળ રહેલા સ્ત્રી, પુત્ર, ધન, ધામ વગેરે અનિત્ય નાશવંત હોવા છતાં તેમાં નિત્યત્વ ભાસે, કાયમી લાગે તે અવિદ્યાનો પહેલો દોષ.

દેહ મળ, મૂત્ર, હાડકા, ચામડા, માંસથી ભરેલો છે, તેને પવિત્ર માનીને પફ, પાઉડર, અત્તરથી સુગંધીદાર બનાવીને કામી પુરુષો તેના વખાણ કરે તે અવિદ્યાનો બીજો દોષ.

વિષયસુખ દુ:ખરૂપ છે, તેમાં સુખબુદ્ધિ થાય, સુખમય દેખાય તે અવિદ્યાનો ત્રીજો દોષ.

દેહ અનાત્મ છે, તેને આત્મસ્વરૂપ માનવો, દેહના સુખે સુખી થવું તે અવિદ્યાનો ચોથો દોષ.

જ્યાં પાણીની છાંટ નથી તેવા સૂકા સહારાના રણમાં ઝાંઝવાના નીર જળ બમ્બાકાર દેખાય તે અવિદ્યા.

જે ખરેખર છે, તે દેખાય નહિ અગર નથી એવું દેખાય, અને જે ખરેખર નથી તે ખરેખર સાચું દેખાય તેનું નામ અવિદ્યા.

ब्रह्म सत्यं - બ્રહ્મ ખરેખર છે, તે દેખાય જ નહિ અને જગત મિથ્યા છે તે ખરેખર સત્ય દેખાય તેનું નામ અવિદ્યા.

મિથ્યા શબ્દનો અર્થ સમજાવતા સ્વામી માધવતીર્થ લખે છે કે મિથ્યા એટલે

૧. જે છે ખોટું

૨. છતાં સાચા જેવું દેખાય છે

૩. તેનાથી વ્યવહાર થાય છે.

૪. બીજી દશામાં તે બાધ પામે છે.

૫. બાધ પામે છે માટે મિથ્યા.

આવું મિથ્યા જગત જેને સત્ય ભાસે અને બ્રહ્મ પોતાનું સ્વરૂપ જે સત્ય છે તેની અનુભૂતિ પણ ના થાય તેનું નામ અવિદ્યા.

૧) શુદ્ધ સત્વગુણ, શુદ્ધ રજોગુણ અને શુદ્ધ તમોગુણની સામ્યાવસ્થાવાળી પરમાત્માની દૈવી ત્રિગુણાત્મિકા માયા જે પરમાત્માની રૂખ પામીને જગતની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ તથા લય કરે છે, તે દૈવી માયા જીવ અને જગતને ઉપકારક છે.

૨) મલિન સત્વગુણ, મલિન રજોગુણ, મલિન તમોગુણવાળી અવિદ્યા જે જીવાત્માને કર્મ બંધનમાં નાખે છે અને જન્મ-મરણના ચક્કરમાં ફસાવે છે, તે અવિદ્યા (માયા) છે.

આ બંનેનો ભેદ સમજાવતા ગોસ્વામી તુલસીદાસજી લખે છે:

મેં અરૂ મોર તોર તે માયા (અવિદ્યા)

જેહિ બસ કીન્હેં જીવ નિકાયા

ગો ગોચર જહાં લગી મન જાઈ

સો સબ માયા જાનેઉ ભાઈ

તે હી કર ભેદ સુનહુ તુમ સોઉ

વિદ્યા અપર અવિદ્યા દોઉ

એક (અવિદ્યા) દુષ્ટ અતિશય દુઃખ રૂપ

જો બસ જીવ પરા ભવકૂપા

એક (દૈવી માયા) રચઈ જગ ગન બલ જાકે

પ્રભુ પ્રેરિત નહિ નિજ બલ તાકે

માયાના સ્વરૂપનું જ્ઞાન અત્યંત સૂક્ષ્મ છે તેથી કાર્ય દ્વારા તેનું લક્ષ્ય કરાય છે સમસ્ત જીવ ઈશ્વરનો અંશ, સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ અને ઈશ્વરનું શરીર છે.

ઈશ્વર અંશ જીવ અવિનાશી, ચેતન અમલ સહજ સુખરાસી

जगत् सर्वं शरीरं ते (વાલ્મી - ૬૧/૧૭/૨૭)

અને સમસ્ત જીવ પરસ્પર ભિન્ન અને અનંત છે.

જીવ અનંત એક શ્રી કંતા

પરંતુ કોઈ અદ્રશ્ય શક્તિને વશ વર્તીને પોતાની વાસ્તવિક સ્થિતિથી પૃથક થઇ, સ્વતંત્ર સત્તાવાન થઈને પરસ્પર 'હું', 'મારુ'; 'તું', 'તારું'ના વ્યવહારમાં પડી જાય છે તેનું નામ અવિદ્યા, જેના વશમાં સમસ્ત જીવ- સમુદાય ભટકાય છે.

શુદ્ધ જીવ (આત્મા) તો પરમાત્માનું શરીર છે, તેવું તેનું અલગ સ્વત્વભિમાન નથી રહેતું પરંતુ તે જયારે તે સ્થિતિથી અલગ થાય છે ત્યારે તેનામાં પ્રથમ 'હું'ની સત્તા થાય છે પછી બીજા જીવો (આત્માઓ) પ્રત્યે દ્વૈતબુદ્ધિ થવાથી તેમને 'તું' કહે છે અને 'હું'ના સંબંધી 'મારા' અને 'તું'ના સંબંધી 'તારા' એમ બુદ્ધિમાં વિષમતા પેદા થતા જીવાત્માઓનો સંસાર નિર્માણ થાય છે.

આ અવિદ્યા(માયા)ને ગોસ્વામીજી "દુષ્ટ અતિશય દુઃખ રૂપા" તરીકે ઓળખાવે છે જયારે બીજી પરમાત્માની દૈવી ત્રિગુણાત્મિકા ચિત્તશક્તિ માયા છે જે પરમાત્માને વશ વર્તીને અનેકાનેક બ્રહ્માંડોની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને લય કરે છે

લવ નિમેષ મહંભુવન નિકાયા, રચઈ જાસુ અનુશાસન માયા

અસલમાં તો દરેક આત્મા શુદ્ધ સત્ ચિત્ આનંદ સ્વરૂપ જ પરમાત્માના અંશ છે પરંતુ જયારે તે પરમાત્માથી છૂટા પડીને તેમાં જયારે 'હું' અને 'મારુ', 'તું' અને 'તારું' વગેરે જીવભાવ ભળે છે ત્યારે તે આત્મા મટીને જીવાત્મા કહેવાય છે. અનંત આત્માઓ પરમાત્મામાંથી ક્યારે છૂટા પડયા તે ખબર નથી. જેમ સૂર્યમાંથી તેના અસંખ્ય કિરણો ક્યારે અને કઇ ક્ષણે છૂટા પડયા તે કહી શકાતું નથી. જેમ વાદળમાં રહેલા પાણીના અસંખ્ય બિંદુઓ વાદળમાં ક્ષોભ થતા છૂટા પડે છે, તેમ શુદ્ધ બ્રહ્મમાં (પરમાત્મામાં) ક્ષોભ થતા, ક્રિયાશીલ બનતા, ક્રિયાશક્તિ જાગ્રત થતા અનંત આત્માઓ પરમાત્મામાંથી છૂટા પડે છે. અસંખ્ય પાણીના બિંદુઓ જયારે વાદળમાં હોય છે ત્યારે તે અત્યંત શુદ્ધ - Distilled water - crystal clear હોય છે, પરંતુ તે બિંદુઓ વાદળમાંથી છૂટા પડીને પૃથ્વી ઉપર પડતા મલિન બને છે. વાદળમાંથી છૂટા પડીને પૃથ્વી સુધી પહોંચતા વાતાવરણમાં ઓક્સિજન, નાઇટ્રોજન, વગેરે વાયુઓ (મલિનતાઓ) તેમાં ભળે છે અને પૃથ્વીને અડતા, માટી સાથે મળતા, તે ડહોળા - મલિન બની જાય છે.

ગોસ્વામીજી લખે છે -

ભૂમિ પરત ભા ડાબર પાની, જિમી જીવ માયા(અવિદ્યા) લપટાની

જેવી રીતે અત્યંત શુદ્ધ પાણી - Distilled water ના બિંદુઓ વાદળમાંથી છૂટા પડીને પૃથ્વીને અડતા ડહોળા - ગંદા થાય છે તેવી રીતે શુદ્ધ બ્રહ્મ (પરમાત્મામાંથી છૂટા પડેલા અનંત કોટી આત્માઓ) અવિદ્યા(માયા)માં લપટાય છે અને તે આત્મા જીવાત્મા બને છે.

શુદ્ધ પાણીના બિંદુઓ પૃથ્વીને અડતા ડહોળા બને છે પછી તે બધા બિંદુઓ એકઠા થઈને વહેળાઓમાં અને નદીઓમાં વહેતા વહેતા અસંખ્ય માઈલોની (અનેક જન્મોની) મુસાફરી કરતા કરતા પૃથ્વીના બધા ક્ષારોને સાથે સાથે ઘસડી જતા જયારે સમુદ્રને મળે છે ત્યારે સમુદ્ર (સંસાર) ખારો દવ થઇ જાય છે, પરંતુ સૂર્યનો પ્રચંડ તાપ પડતા (સંસારના દુખોથી સંતપ્ત થયેલા) તે બિંદુઓનું (જીવાત્માઓનું) બાષ્પીભવન થઈને વરાળ રૂપે ઉર્ધ્વગમન થાય છે ત્યારે તે પોતાના અસલ વિશુદ્ધ સ્વરૂપે જ્યાંથી નીકળ્યા હતા તે વાદળોને (આત્મસ્વરૂપને) પ્રાપ્ત કરે છે.

કેટલાકની માન્યતા એવી છે કે જીવ તે આખર સુધી જીવ જ રહે છે તે કદી શિવ થઇ શકતો નથી એટલે તે કદી કૈવલ્યનો અધિકારી થઇ શકતો નથી. તે સંબંધમાં 

यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते, येन जातानि जीवन्ति

વગેરે શબ્દોથી શ્રુતિ કહે છે કે જેમાંથી પ્રાણીમાત્ર તથા આ અખિલ વિશ્વની ઉત્પત્તિ થઇ છે અને જેનાથી સમગ્ર ભૂતપ્રાણીને જીવન મળે છે તેમાં જ તેઓ અંતે મળી જવાના છે. વીજળીની શક્તિ જે યંત્રમાંથી નીકળે છે તે યંત્રમાં જ તે શક્તિ વર્તુળાકારે પાછી દાખલ થાય છે તેમ જીવો જેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે ત્યાં જ પાછા સમાય છે. ગમે તેવી સીધી લીટી, લાંબી લાંબી ખેચ્યે જતા વર્તુળાકારે બીજા છેડાને મળી જાય છે. વૃક્ષને પૃથ્વીમાંથી પોષકતત્વો મળે છે પણ આખરે વૃક્ષ પડી જતા તે તત્ત્વો પાછા પૃથ્વીમાં જ સમાઈ જાય છે આ નિયમ જેમ જગતને લાગુ પડે છે તેમ આંતર જગતને પણ લાગુ પડે છે. મન ગમે તેટલું ચંચળ છે પરંતુ આખરે તેના ઉત્પત્તિ- સ્થાનમાં જ લય પામે છે. આપણી ઈચ્છા હોય કે ના હોય પણ આપણે આપણા મૂળ તરફ ચાલ્યા વિના છૂટકો જ નથી. આપણું મૂળ તે પરબ્રહ્મ પરમાત્મા જ છે. જીવમાત્ર પરમાત્માના પંથે છે.

જે કપડું ભીનું થયું તે સુકાવાનું તો છે જ. પણ તે કપડું ત્વરાથી સુકવવું હોય તો તેને પહોળું કરી નાખવું જોઈએ. તથા તડકો અને પવન પુષ્કળ મળે ત્યાં તેને સુકવવું જોઈએ. સૂકવવાની ઉતાવળ ના હોય તો કપડાને બેવડું-તેવડુ વાળીને ગમે ત્યાં રાખી મૂકવું. ધીમે ધીમે લાંબે ગાળે પણ તે સુકાશે. તે પ્રમાણે જ્યાંથી (પરબ્રહ્મમાંથી) આપણે નીકળ્યા, ત્યાં પહોંચવાની ઉતાવળ હોય તો સતત જીવભાવ સૂકવવાની સાધના કરવી પડે અને 'કાંઈ નહિ, એ તો થશે' એવો પ્રમાદ હોય તો ધીમે ધીમે અનેક અવતારે ગોથા ખાતા ખાતા ત્યાં પહોંચીશું. જેમ પાઘડીનો વળ છેડે જ આવે તેમ ત્યાં પહોંચ્યા વિના તો છૂટકો જ નથી.

લૌકિક ફળ માટે લૌકિક પ્રયત્ન અને અલૌકિક ફળ માટે અલૌકિક પ્રયત્ન કરવો પડે. લૌકિક લાભ માટે લૌકિક બુદ્ધિના પ્રદેશમાં રમવું પડે છે અને અલૌકિક માટે અલૌકિક બુદ્ધિના પ્રદેશમાં રમવું પડે છે.

અલૌકિક બુદ્ધિના પ્રદેશમાં કેવી રીતે પ્રવેશ થાય, તેનું દ્રષ્ટાંત જુઓ - જમીનમાં વાવેલું બીજ જળ મળતા સડી જાય છે એટલે પોતાના દરેક પરમાણુઓને છૂટા પડીને તેમનો નાશ કરી નાખે છે, તે નાશમાંથી જ પોતે ફણગારુપે - વૃક્ષરૂપે પેદા થાય છે. તે જ પ્રમાણે કલ્યાણના ક્ષેત્રમાં વાવેલું જીવત્વ (જીવભાવ), માનવતાના ઉંબરે ઉભેલું જીવત્વ, સત્સંગનું અને પરમાત્માને સમર્પણરૂપી જળ મળતા, તે જીવભાવ સડી જાય છે અને તેમાં કામક્રોધ-લોભાદિ દરેક પરમાણુઓને છૂટા પાડીને તે પરમાણુઓનો નાશ કરી નાખે છે, એટલે કે પોતાના જીવભાવને અથવા પોતાની મલિન વાસનાઓને તોડી-ફોડી નાખે છે. આ પ્રમાણે નાશ પામેલા જીવભાવમાંથી જ જ્ઞાનવૈરાગ્ય અને ભક્તિરૂપે અથવા જીવનમુક્તિરૂપે પોતે જ પોતાના અસલ સ્વરૂપે પ્રગટે છે. વૃક્ષને પેદા કરવા માટે બીજને સડી જવું જ પડે તેમ જીવન્મુક્તિને (કૈવલ્યને) પેદા કરવા માટે જીવભાવને સડી જવું જ પડે, તૂટીફૂટી જવું જ પડે.

ટીપાય તો મૃણમય ઘાટ થઈ શકે,

દટાય તો વૃક્ષ બીનું બની શકે,

ઘસાય તો ચંદન ગંધ દઈ શકે,

સમર્પણે માનવી દેવ થઇ શકે.

परमात्म तत्त्व લૌકિક બુદ્ધિની પેલે પાર છે. योबुद्धे पर् तस्तु सः| એટલે કે વિચારભૂમિકાની ઉપર બીજી કોઈ વધારે ઊંચી ભૂમિકા છે. અનેક સંતોના જીવન તપાસીએ તો ખાતરી થાય છે કે તેઓએ પોતાની ધાર્મિક પ્રવૃત્તિની શરૂઆત (લૌકિક) બુદ્ધિથી ઉપરની ભૂમિકામાં રહીને કરી છે. બુદ્ધિ(લૌકિક) અને વિચારથી ગોપીકાઓ ડરી ગઈ હોત તો તેઓ અમર થઇ શકત નહીં, નરસિંહ મહેતા લૌકિક બુદ્ધિની ભૂમિકામાં હોત તો કુંવરબાઇના સીમંત ઉપર ખાલી હાથે જઈ શકત નહીં, જો પ્રહલાદ બુદ્ધિ અને વિચારને આધીન થયો હોત તો અગ્નિમાં પડત નહીં, તો ત્યાં નૃસિંહ ભગવાનનું પ્રાગટ્ય હોત નહીં, મીરા (લૌકિક) બુદ્ધિના પ્રદેશમાં રમતી હોત તો મધ્યરાત્રે રાણાનો મહેલ ત્યજીને નીકળી પડત નહીં, સગાળશા બુદ્ધિના પ્રદેશમાં ઉભો હોત તો તે એક કંગાળ રોગી માગણ માટે પુત્રનો નાશ કરત નહીં, મોરધ્વજ બુદ્ધિના રણમાં ઉડતો હોત તો એક માગણ બ્રાહ્મણ માટે માથે કરવત મુકાવત નહીં. પરમપદની પ્રાપ્તિ માટે લૌકિક બુદ્ધિને પરમાત્માના ચરણમાં ગીરો મૂકી દેવી પડે. અલૌકિક બુદ્ધિ (ગીતાની ભાષામાં કહીએ તો વ્યવસાયાત્મિકા બુદ્ધિ)ના પ્રદેશમાં પ્રવેશવું પડે.

भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् |
व्यवसायात्मिका बुद्धि: समाधौ न विधीयते ||

તાત્પર્ય - લૌકિક બુદ્ધિ, વિચાર, તર્ક વગેરે પ્રદેશોને વટાવીને જીવાત્મા આગળ વધે તો જ કૈવલ્યપદની પ્રગતિના પહેલા પગથિયે પગ મૂકી શકે, એટલે પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયોના કાર્યપ્રદેશમાં જ આપણા જ્ઞાનની સીમા આવી જતી નથી. આપણે જ્ઞાનેન્દ્રિયોના કાર્યપ્રદેશને વટી શકીએ છીએ.

"મારી બુદ્ધિમાં આવે એ જ ખરું બાકી બધું ખોટું" એમ કહેનારા બુદ્ધીવાદીઓ આજકાલ ઘણા લોકો છે. “ખાવું-પીવું અને મોજમજા કરવામાં જ મનુષ્યદેહની સફળતા છે, બાકી સ્વર્ગ અને અપવર્ગની ચિઠ્ઠીઓ કોઈને ઘેર આવી નથી. આવી હોય તો મને બતાવો." એમ બોલનારા પણ ઘણા છે.

ચૂલા પર મુકેલી તપેલીને અગ્નિનો સંગ થવાથી ભાત પાકી જાય છે તેમ દેહમાં રહેલા આત્માને ગુણોની અસર થાય છે એમ કદી સમજવું નહીં. કારણ કે ભાત જડવસ્તુ છે. જીવાત્મા તેથી વિલક્ષણ ચેતનવસ્તુ છે. સ્ત્રીનો વેશ પહેરનારને નાટકમાં ઉતરેલા તેના પતિ તરફ પતિવ્રતનો ભાવ પેદા થતો નથી. આંધળાનો પાઠ ભજવનાર આંધળો થતો નથી તેમ ગુણના સંગમાં રમનાર આત્મા ગુણી થતો નથી, પણ નિર્ગુણ જ રહે છે. અરીસો મેલો થતા પ્રતિબિંબ મેલું દેખાય છે, બરાબર દેખાતું નથી. તેમ અંતઃકરણ કાયાદિ દોષોથી મેલું થતા જીવાત્મા કંગાળ જેવો દેખાય છે. અંતકરણની શુદ્ધિ થતા, પ્રતિબિંબ (જીવાત્મા) શુદ્ધ સ્વરૂપમાં જણાય છે.