પરમાત્મા પોતે જ પંચ મહાભૂતરૂપે પોતે બન્યા. એટલે
(૧) પૃથ્વીમાં ગંધરૂપે અને ક્ષમારૂપે પ્રભુ પેઠા. ભગવાનની શક્તિ પૃથ્વીમાં છે તેથી જળ પૃથ્વીને ઓગાળી તેનું પાણી કરી શકતું નથી.
(૨) જળમાં પ્રભુ સ્વાદરૂપે પેઠા છે. તેથી પ્રાણીમાત્રને જળ જીવન આપે છે.
(૩) પ્રભુ તેજમાં પ્રવેશ કરીને આંખને તેજ આપે છે અને જઠરને પ્રદીપ્ત કરે છે.
(૪) વાયુમાં પ્રવેશ કરી પ્રાણીમાત્રમાં પ્રાણ થઈને વર્તે છે.
(૫) આકાશમાં શબ્દરૂપે પ્રવેશ કરીને ભૂતોને વ્યવહાર કરવાની સગવડ આપે છે.
પંચમહાભુતોને પરસ્પર નિત્ય વૈર છે. કારણ કે તેઓ એકબીજાને ગળી જવા તૈયાર હોય છે. જળ પૃથ્વીને ઓગાળી નાખવા તૈયાર હોય છે. તેજ જળનો શોષ કરવા તૈયાર હોય છે. વાયુ તેજને ગાળવા તૈયાર હોય છે. વાયુને આકાશ ગળી જવા તૈયાર છે પણ પ્રભુ તે તમામમાં પેસી તેમને નિર્વૈર બનાવીને નચાવે છે.
આ દેવ બ્રહ્માંડમાં પુરુષરૂપે અને પિંડમાં જીવરૂપે ઓળખાય છે. પરમાત્મા પોતે અંતઃકરણમાં પ્રવેશ કરી, મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર રૂપે ઓળખાય છે. જીવ ઈશ્વરનો અંશ હોવા છતાં દેહમાં આત્મબુદ્ધિ દ્રઢ કરી પોતે પોતાને વિસારે છે. મન અતિ ચંચળ થઈને સંકલ્પવિકલ્પની જાળ પાથરીને ભય, શોક અને દુઃખના વાદળ દેખાડે છે. આ પ્રમાણે દશે ઇન્દ્રિયોમાં નારાયણ ચેતન પુરે છે. અને ક્રિયાશક્તિ આપે છે. તેથી જ કાન સાંભળે છે, આંખ દેખે છે અને જીભ ચાખે છે વગેરે. નારાયણ પોતે જ ભોક્તા અને ભોગ્ય બને છે. જેમ શેરડી રોપી હોય તો તે શેરડીરૂપે જ વધે અને તેની જુદી જુદી જણાતી કાતળીઓમાં એક જ રસ વહે તેમ તમામ ઇન્દ્રિયોને અને તેના તમામ વિષયોને એકસાથે ચેતન આપી જ્યોતિર્મય બનાવી નારાયણ પોતે જ જીવપણે વિષયોને ભોગવે છે.
જેમ માતાપિતા વગર સંતાન નહિ તેમ માયા વિના આ પથરાઇને રહેલો સંસાર નહિ. જે જે કઈ દ્રશ્ય તે માયા. જ્યાં નામરૂપ ત્યાં માયા. પરમાત્મા એક મટીને અનેક થયા એમ જે ગણાય છે તે પણ માયા છે.
प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया ॥
(શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા - ૪/૬)
અખિલ બ્રહ્માણ્ડમાં એક તું શ્રી હરિ. જુજવે રૂપે અનંત ભાસે