વેદાંત વિચાર

અત્યાર સુધી આપણે જોઈ ગયા કે શુદ્ધ ચૈતન્ય પરાત્પર બ્રહ્મ જે નિર્ગુણ અને નિરાકાર છે તેને આપણે પરમાત્મા (તમામ આત્માઓનો પણ આત્મા અને છતાં તમામ આત્માઓથી પર) કહીએ છીએ. આ પરમાત્મા જયારે પોતાની મરજીથી, સ્વેચ્છાથી માયાના ગુણોનો સ્વીકાર કરે છે એટલે કે જે બ્રહ્મ માયાવચ્છિન્ન ચૈતન્ય બને છે તેને આપણે ઈશ્વર કહીએ છીએ. આ ઈશ્વર જયારે માયાના ત્રણ ગુણો પૈકી મુખ્યત્વે રજોગુણનો સ્વીકાર કરીને જગતની ઉત્ત્પત્તિ કરે છે ત્યારે તે બ્રહ્મા કહેવાય છે. જયારે તે મુખ્યત્વે સત્ત્વગુણનો સ્વીકાર કરીને જગતની સ્થિતિનું સંચાલન કરે છે ત્યારે તે વિષ્ણુ કહેવાય છે અને જયારે તે મુખ્યત્વે તમોગુણનો સ્વીકાર કરીને જગતનો લય કરે છે ત્યારે તે મહેશ કહેવાય છે. આ શુદ્ધ સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ આત્માને જયારે કોઈ અદ્રશ્ય શક્તિને વશ વર્તીને પોતાના અસલ સ્વરૂપની વિસ્મૃતિ થાય છે અને અવિદ્યા (spiritual blindness)માં અટવાય છે ત્યારે તેને જીવાત્મા કહેવાય છે આ પ્રમાણે માયાવચ્છિન્ન ચૈતન્ય એટલે ઈશ્વર અને અવિદ્યાવચ્છિન્ન ચૈતન્ય એટલે જીવ.

ઈશ્વર અને જીવનો આ ભેદ દેખીતો છે, તેમ છતાં જુદાજુદા શાસ્ત્રકારોનો આ બાબતમાં જુદો જુદો મત છે. તે આપણે વિચારપૂર્વક સમજી લેવાની જરૂર છે.

જીવના સંબંધોમાં જેટલા મતમતાંતર છે એટલા કદાચ બીજા કોઈ વિષયમાં નહિ હોય. જીવની વ્યાખ્યા પણ ષડદર્શનો પૈકી જુદા જુદા દર્શનોમાં જુદા જુદા પ્રકારની કરેલી છે. તથા જીવ અને ઈશ્વરમાં ભેદ(દ્વૈત) છે કે અભેદ (અદ્વૈત) છે તે વિષયમાં પણ બહુ મતભેદો છે.

કેટલાક શાસ્ત્રકારો માને છે કે જીવ ઈશ્વરનો અંશ હોવાને લીધે ઈશ્વરરૂપ જ છે. ગોસ્વામીજી રામાયણમાં લખે છે:

ઈશ્વર અંશ જીવ અવિનાશી.

ચેતન(ચિત્ત) અમલ(સત) સહજ સુખરાશી(આનંદ).

તે જ પ્રમાણે શંકરાચાર્ય જેવા કૈવલાદ્વૈત સિદ્ધાંતમાં માનનારા સ્પષ્ટ રીતે "अहम् ब्रह्मास्मि" એટલે કે હું જ બ્રહ્મ છું તેવી ઘોષણા કરતા કહે છે:

जीवो ब्रह्मैव नापरः

જીવ બ્રહ્મ જ છે, બીજું કાંઈ નહીં

જયારે બીજા કેટલાક શાસ્ત્રકારો કહે છે કે જીવ અને ઈશ્વર બંને એક હોઈ શકે જ નહીં.

જીવ ઈશ્વરની તોલે ન આવી શકે કારણ કે જીવ અલ્પજ્ઞ છે અને ઈશ્વર સર્વજ્ઞ છે. જીવ અલ્પશક્તિમાન છે અને ઈશ્વર સર્વશક્તિમાન છે. જીવ અણુરૂપ છે અને ઈશ્વર સર્વવ્યાપક છે. ટૂંકાણમાં જીવ એક બિંદુ રૂપ છે અને ઈશ્વર સિંધુરૂપ છે.

એક કવિ લખે છે:

आदम को ख़ुदा मत कहो, आदम ख़ुदा नहीं,

लेकिन ख़ुदा के नूर से आदम जुदा नहीं |

ઉપરોક્ત અધ્યાત્મવિષયક મતમતાન્તરમાં, ખોટા વાદ-વિવાદ અને તર્કમાં ઊતર્યા વગર કોઈ એક વાદમાં હઠાગ્રહ અગર દુરાગ્રહ છોડીને સારગ્રાહી અને સરલબુદ્ધિથી વિચાર કરવાની જરૂર છે.

જીવ અને ઈશ્વરનો ભેદ સમજાવતા ગોસ્વામી તુલસીદાસજી માનસ રામાયણમાં કહે છે:

જ્ઞાન અખંડ એક સીતાવર, માયા (અવિદ્યા) વસ્ય જીવ સચરાચર.

જો સબકે રહ જ્ઞાન એકરસ, ઈશ્વર જીવહિં ભેદ કહહુ કસ

માયા (અવિદ્યા) વસ્ય જીવ અભિમાની, ઈશવસ્ય માયા ગુન ખાની

પરબસ જીવ સ્વબસ ભગવંતા, જીવ અનંત એક શ્રીકંતા

મુધા ભેદ જદ્યપિ કૃત માયા, બિનુ હરિ જાઈ ન કોટી ઉપાયાં

હરિ માયા બસ જીવ જડ સંતત ફિરહી ભુલાન

માયા (અવિદ્યા) બસ પરિચ્છિન્ન જડ, જીવ કી ઈશ સમાન

ગીતામાં પણ ભગવાન કહે છે:

दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया ।
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥

ખરેખર તો તમામ કર્મોનો કર્તા અને તે તમામ શુભ-અશુભ કર્મોના ફલરૂપ સુખદુઃખનો ભોક્તા નહીં હોવા છતાં પણ આત્મા મોહવશ થઈને "હું દેહ છું" એમ માનીને સ્વયં પોતે કર્તા-ભોક્તા બની જાય છે અને તે કારણથી તે "જીવ" કહેવાય. શિવરુપ અને ઈશ્વરરૂપ તેનો સ્વભાવ જ છે.

જે લોકો જીવ-ઈશ્વરમાં ભેદ માને છે તે પણ મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે અને જીવ ઈશ્વરમાં અભેદ (એકતા) માને છે તેને પણ મુક્તિ મળે છે, એવું આપણા શાસ્ત્રો કહે છે એટલા માટે જીવ અને ઈશ્વરમાં અભેદ (એકતા) છે તેમ કહેવું તે જ સત્ય છે. અને ભેદ છે તેમ કહેવું અસત્ય છે. એવું કહેવું તે પણ દુરાગ્રહ કહેવાય. મનુષ્ય-મનુષ્યના સંસ્કારભેદથી બંને વાતો કહેલી સાચી છે અને તેટલા માટે સાધ્ય એક હોવા છતાં પણ સાધન અલગ અલગ હોય છે.

સિંધુ અને બિંદુનો દાખલો લઈએ. બિંદુ અને સિંધુમાં તત્ત્વે કરીને કોઈ ભેદ નથી. આખા સમુદ્ર-સિંધુના પાણીનું analysis - પૃથક્કરણ કરીએ તો તેમાં બે ભાગ હાઇડ્રોજન અને એક ભાગ ઓક્સિજન (H2O ) હોય છે. એટલે તત્વે કરીને કોઈ ભેદ નથી તેમ છતાં સિંધુ સમુદ્ર અત્યંત વિશાલ, અફાટ, વિરાટ છે જયારે તેનું એક બિંદુ તે સિંધુ સમુદ્રની તુલનામાં ઘણું જ નાનું છે. એટલે qualitatively there is no difference at all, but quantitatively there is a vast difference between a drop (બિંદુ) and the ocean(સિંધુ). એ જ પ્રમાણે જીવ અને ઈશ્વરમાં તત્ત્વે કરીને કોઈ ભેદ નથી. બંને સત્, ચિત્, આનંદ સ્વરૂપ છે, પરંતુ જીવ અલ્પજ્ઞ, ઈશ્વર સર્વજ્ઞ, જીવ પરતંત્ર, ઈશ્વર સ્વતંત્ર, જીવ અનેક, ઈશ્વર એક હોવાને લીધે ભેદ દેખાય છે.

હિન્દ મહાસાગરમાં મોટા મોટા જહાજ તરી શકે પરંતુ એ જ હિન્દમહાસાગરનું પાણી એક તળાવમાં ભરેલું હોય તો તેમાં એક નાનકડી હોડી તરી શકે, જયારે એ જ હિન્દ મહાસાગરનું પાણી એક ખાબોચિયામાં ભર્યું હોય તો તેમાં કાગળની બનાવેલી નાની હોડી તરી શકે, આ પ્રમાણે ત્રણેયમાં એક જ પાણી હોવા છતાં ત્રણેયનું સાધન નાનું-મોટું હોવાથી વ્યવહારમાં તેની મર્યાદામાં ફેર પડે છે. તેવી જ રીતે આત્મા સત્ ચિત્ આનંદ સ્વરૂપ એક જ હોવા છતાં વ્યાસ, વસિષ્ઠ, વિશ્વામિત્ર, વાલ્મિકીમાં; હિટલર, મુસોલિની, ચંગીઝખાનમાં; ઘોડા, ગધેડા, વગેરે પશુઓમાં; પોપટ,ચકલી, મોર વગેરે પક્ષીઓમાં અને આંબો, મહુડો, રાયણ, લત્તા, વેલ વગેરે વનસ્પતિઓમાં ભિન્ન ભિન્ન સાધનમાં ભિન્ન ભિન્ન મર્યાદાઓ (limitations )વાળો પ્રતીત થાય છે. પરમાત્મા ઈશ્વર છે તો એક જ અને સર્વવ્યાપક છે પરંતુ જે જે આધાર(instrument)માં તે પ્રગટ થાય છે તે તે આધારનો આકાર અને સ્વભાવવાળો દેખાય છે. અલ્પ આધારમાં અલ્પજ્ઞ, અને અલ્પ શક્તિવાળો દેખાય છે. અને મોટા આધારમાં સર્વજ્ઞ અને સર્વશક્તિમાન દેખાય છે, અર્થાત આધારના ભેદના કારણે જીવ અને ઈશ્વર પૃથક જેવા માત્ર દેખાય છે છતાં પણ સ્વરૂપથી તો બંને એક જ છે.

અધ્યાત્મ રામાયણમાં કહ્યું છે:

स्थूल सूक्ष्म कारणाख्यं उपाधि निसयं चित्ते |

"एभिः विशिष्टो जीवः स्यात् विमुक्तः परमेश्वर ||

સ્થૂળ, સૂક્ષ્મ, અને કારણ નામના ત્રણ શરીર આત્માની ઉપાધિ છે. આત્મા જયારે શરીરનો સાથે એકાત્મતાનો અનુભવ કરે છે, શરીરને જ પોતાનું સ્વરૂપ માને છે અથવા પોતે સ્વયં શરીર જ છે એવો નિશ્ચય રાખે છે ત્યારે તે જીવ કહેવાય છે. પરંતુ જ્ઞાને કરીને જયારે તે પોતે પોતાને શરીરથી વિલક્ષણ સમજે છે, સ્વયં શરીરથી ભિન્ન છે એવું જાણી લે છે ત્યારે પરમેશ્વર પોતે છે જ. તેને પરમેશ્વર બનવું પડતું નથી. સ્વસ્વરૂપની વિસ્મૃતિ થઇ ગઈ હતી. (પોતે સિંહ હોવા છતાં પોતાને ભ્રમવશાત ઘેટું માનતો હતો) તે વિસ્મૃતિ જતાંની સાથે જ તેને પોતાના મૂળ સ્વરૂપની સ્મૃતિ થઇ જાય છે.

देहो देवालयः प्रोक्तः स जीवः केवलः शिवः

બીજું એક દ્રષ્ટાંત લઈએ.

જ્યાં અગ્નિ છે ત્યાં તત્ત્વે કરીને તે અગ્નિ એક જ છે, પરંતુ મોટા લાકડામાં તે મોટો દેખાય છે અને નાની દીવાસળીની સળીમાં તે નાનો છે.

अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव।

एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बाहिश्च ||

એક કપ દૂધ ગરમ કરવા માટે થોડા અગ્નિની જરૂર પડે છે. પરંતુ બે મણ દૂધનો દૂધપાક બનાવવા માટે મોટા તપેલાની નીચે મોટા લાકડામાં પ્રગટ થયેલો અગ્નિ કામ લાગે. જે અગ્નિ એક ચિનગારીમાં, એક નાની દિવાસળીમાં છે, હોળીના મોટા લાકડામાં છે, તે અગ્નિતત્વ દીવાસળીના રૂપમાં આખા પર્વતને બાળી મૂકે અને તે જ અગ્નિ સૂર્યરૂપ થઈને અનંત બ્રહ્માંડને ઉષ્ણતા આપે. તેમાં કોઈપણ અગ્નિમાં ભેદ નથી. પરંતુ નાનામોટા આધારના ભેદને લીધે અગ્નિ નાનોમોટો દેખાય છે.

એ જ પ્રમાણે ઈશ્વર એક જ છે, અખંડ છે અને સર્વવ્યાપક છે. પરંતુ તેને પ્રગટ થવાનો આધાર નાનોમોટો હોવાને કારણે તે નાનોમોટો દેખાય છે. કીડીના શરીરમાં ઓછો અને હાથીના શરીરમાં વધારે હોતો નથી. હિમાલયમાં તે કોઈ મોટા પરિમાણમાં નથી અને પરમાણુમાં તે અલ્પ પરિમાણમાં નથી. - अणोरणीयान् महतो महीयान् | વસ્તુતઃ જ્યાં ઈશ્વર પ્રગટ થાય છે ત્યાં પૂર્ણ સ્વરૂપમાં પ્રગટ હોય છે.

अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् |

ઈશ્વરમાં તમામ ભૂતોનો અંતરાત્મા છે તો પછી જીવ કયા પ્રકારે તેનાથી અલગ હોઈ શકે?

એક સંત કહે છે:

જીવ ઇશકા ભેદ તજ સબમેં વરતે આપ

મુઝસે ઈશ્વર દૂસરા યહી દ્વૈત સંતાપ

કહા ઇશતા જીવતા પૂરાં ચિદ્ ઘન ભાન

છોટી મોટી સબ લહર, જળ હૈ એક સમાન.

લાકડામાં પેઠેલો અગ્નિ જેમ લાકડાને લીધે જ નાશ, ઉત્ત્પત્તિ , નાનાપણું, મોટાપણું અને અનેકપણું પામે છે. પરંતુ નાશ, ઉત્ત્પત્તિ વગેરે ધર્મોથી તે ખરી રીતે મુક્ત હોય છે. તેમ દેહની અંદર રહેલો આત્મા પણ, દેહને લીધે જ નાશ, ઉત્ત્પત્તિ આદિ ગુણવાળો જણાય છે. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે આત્મા નાશાદી ધર્મોથી રહિત છે એટલે આત્મા - નિત્ય, અનાદિમુક્ત અને એક જ છે. જયારે દેહ - અનિત્ય, ઉત્પન્ન થયેલ, બદ્ધ અને અનેક છે; એટલે આત્મા દેહથી ભિન્ન છે.

જીવ અને ઈશ્વરમાં ભેદ છે તે પ્રમાણ પણ શાસ્ત્રોમાં મળે છે. અને અભેદ છે તેનું પ્રમાણ પણ શાસ્ત્રોમાં મળે છે તે પણ સાચું છે એટલા માટે કલ્યાણની ઈચ્છાવાળા મુમુક્ષુએ મુક્તિની સિદ્ધિ માટે જીવ-ઈશ્વરના ભેદ-અભેદની ભાંજગડમાં નહીં ઉતરતા સાધનમાં પ્રવૃત થવું હિતાવહ છે. જીવ અને ઈશ્વરની એકતા અને ભિન્નતાના વાદવિવાદની ભાંજગડમાં વિચાર નહીં કરીને તેનો સાક્ષાત્કાર કરવાનો યત્ન કરવો જોઈએ. આ વાત સમજાવવા માટે મહર્ષિ વસિષ્ઠ સ્પષ્ટ શબ્દોમાં લખે છે:

अस्मिन् विकारवलिते नियतिर्विलासे संसारनाम्नि चिरनाटकनाट्यसारे |

साक्षी सदोदितवपुः परमेश्वरोऽयम् एकस्थितः न च तथा न च तेन भिन्नः ||

આ સંસાર અનેક વિકારોથી ભરેલો છે, નિયતિ શક્તિના વિલાસવાળો છે અને વિકારોથી પૂર્ણ છે તેવા આ સંસાર નામના અનાદિ મહાનાટકમાં સર્વદા પ્રકાશમાં પ્રત્યાત્મરૂપ રાજા આ પરમાત્મા દ્રષ્ટા છે. વસ્તુતઃ આ રાજા નિયતિથી અગર સંસારથી (નટોથી અને નાટકથી) ભિન્ન નથી.

ગીતાના ૭માં અધ્યાયમાં પરમાત્મા પોતાની બે પ્રકારની પ્રકૃતિનું વર્ણન કરે છે:

૧. ભૂત પ્રકૃતિ - પૃથ્વી, પાણી, તેજ, વાયુ, આકાશ વગેરે પરમાત્માની ભૂત પ્રકૃતિ અગર અપરા પ્રકૃતિ.

૨. જીવ પ્રકૃતિ - સૂક્ષ્મ પ્રકૃતિ અગર પરાપ્રકૃતિ - અગર જીવ પ્રકૃતિ જેનાથી આ જગત તેના સ્વરૂપમાં ચાલ્યા કરે છે.

प्रकृतिं विद्धि मे परां जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् |

जीवभूतां શબ્દનો ભાવ એ છે કે જે અસલમાં સ્વરૂપે કરીને જીવ ના હોય પરંતુ જીવ જેવું આચરણ કરે - તે જીવભુત કહેવાય. જીવ સ્વરૂપમાં જીવ નથી, પરંતુ જીવ જેવા આચરણ કરતો હોવાથી જીવભૂત (જીવાત્મા) કહેવાય છે.

તો પછી પ્રશ્ન એ થાય છે કે જો જીવ સ્વરૂપથી જીવ નથી તો તે સ્વરૂપથી શું છે? તેનો ખુલાસો પરમાત્મા ૧૫માં અધ્યાયમાં કરે છે:

મારો જ અંશ આ લોકમાં જીવ જેવું આચરણ કરે છે એટલે કે મારી માયાના કારણે જીવભાવને પ્રાપ્ત કરે છે. સ્વરૂપથી તો જીવ પરમાત્માનો અંશ છે, પરંતુ માયાના કારણે પોતાને જીવ માને છે અને તે પ્રમાણે આચરણ કરે છે (જેમ સિંહનું બચ્ચું પોતાના અસલ સ્વરૂપની વિસ્મૃતિને કારણે પોતાને ઘેટાનું બચ્ચું માની બેઠું છે અને ઘેટાના બચ્ચા જેવું આચરણ કરે છે તેમ.)

જીવ અનેક છતાં ચૈતન્યરૂપે એક જ છે. જીવ ચૈતન્યરૂપે એક છતાં દરેકની ઉપાધિઓ જુદી જુદી હોવાથી તે તમામ જીવ જુદા જુદા છે.

यथा एकस्मिन् घटाकाशे रजो धूमादिभिः भृते |

यः सर्वे संप्रयुज्यन्ते तथा जीवः सुखादिभिः।|

આકાશતત્ત્વ દરેક ઘડામાં પેસી ગયું છે આકાશરૂપે તે એક જ છે છતાં એક ઘડામાં રજ અને ધુમાડો પેઠા હોય તો તે દરેક ઘડામાં પેઠા છે એમ મનાય નહીં. તેમ એક જીવ પોતાના કર્માનુસાર દુઃખી હોય તેથી બધા દુઃખી છે એમ મનાય નહીં.

સૂર્ય એક જ છે પણ જળથી ભરેલા કુંડામાં તેના જુદા જુદા પ્રતિબિંબ પડે છે. જૉ એક કુંડુ ડોલે તો તેમાં પડેલું પ્રતિબિંબ પણ ડોલે. એક કુંડુ ફૂટી જાય તો તેમાં પડેલું પ્રતિબિંબ પાછું વળીને અસલ બિંબમાં સમાઈ જાય. પરમાત્માને સૂર્યરૂપે અને જીવાત્માને પ્રતિબિંબ રૂપે સમજવા. જે શરીર સુખદુઃખાદીથી ડોલે તે શરીરમાં રહેલો જીવાત્મા પણ ડોલે, જે શરીર તૂટી જાય (એટલે કે શરીરમાંથી આસક્તિ મટી જાય; દેહાધ્યાસ છૂટી જાય) તે શરીરનો જીવાત્મા પરમાત્માને મળી જાય. આસક્તિ મટતા જીવાત્મા મુક્તિપદ પામે. પરમાત્મા તો નિત્યમુક્ત છે. જીવાત્માઓ અનાદિ કાલથી અજ્ઞાનમાં છે તેથી બદ્ધ છે. દીવો આવતા અંધારું નાસે તેમ અનુભવજ્ઞાન (એટલે વિજ્ઞાન) પ્રાપ્ત થતા અજ્ઞાન નાસે અને બંધન તૂટી જાય.

તેજ એક જ છે અને અભિન્ન છે. પણ જુદા જુદા દીવારૂપે તેજ જુદું જુદું દેખાય છે. સુખડના કકડા જુદા પણ તે તમામમાં સુગંધ તો એક જ છે. કોડિયાંમાં બળતી બે જ્યોત એક થઇ શકશે પરંતુ બે કોડિયાં તો જુદા જ રહેશે. જડનો ભેદ તો રહે જ.

પરમાત્મા અને જીવાત્મા બંને એક જ શરીરમાં રહેલા છે તો પણ જીવાત્માનો ધર્મ શોક છે અને પરમાત્માનો ધર્મ આનંદ છે. જીવાત્મા પરતંત્ર છે અને પરમાત્મા સ્વતંત્ર છે. એટલે પરમાત્મા નિયંતાપણાથી રહેલો છે અને જીવાત્મા નિયમ્યપણાથી રહેલો છે. સેન્ટ્રલ જેલમાં કેદીઓ પણ રહે છે અને જેલર પણ જેલમાં જ રહે છે છતાં કેદીઓ પોતાને બંધનમાં માને છે જયારે જેલર એ જ જેલમાં રહેતો હોવા છતાં તે પોતાને સ્વતંત્ર માને છે. આનું એક સુંદર રૂપક મુંડક ઉપનિષદમાં વર્ણવતા ભગવતી શ્રુતિ કહે છે:

द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते।
तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति ॥

વૃક્ષમાં માળો કરીને જેમ બે પક્ષી રહે તેમ જીવાત્મા અને પરમાત્મા દેહરૂપી વૃક્ષના હૃદયરૂપી માળામાં રહેલા છે. આ બેઉ દેહરૂપ વૃક્ષ ઉપર રહ્યા છતાં આ બેઉ દેહથી ભિન્ન છે. જીવાત્મા અને પરમાત્મા ચૈતન્ય રૂપે સરખા છે અને સાથે જ રહેવાથી તથા મિત્રો હોવાથી પરસ્પર સરખા છે.

શ્રીમદ્ ભાગવત કહે છે:

विरुद्धधर्मिणोस्तात स्थितयोरेकधर्मिणि ॥ (11/11/5)

પરમાત્મા મુક્ત છે, જીવાત્મા બદ્ધ છે. બંને વિરુદ્ધ ધર્મવાળા હોવા છતાં एक धर्मिणि स्थितयोः - એક જ શરીરમાં રહ્યા છે. આ બેઉ શરીરરૂપી વૃક્ષ ઉપર શા માટે આવ્યા? તેના જવાબમાં શ્રીમદ્દ ભાગવત કહે છે:

यद‍ृच्छयैतौ कृतनीडौ च वृक्षे । (11/11/5)

દેહરૂપી વૃક્ષમાં તેઓએ અનાયાસે હૃદયરૂપી માળો કર્યો છે, કારણ પૂછો તો તેનો જવાબ માયા છે. માયા કેવી? તેનો જવાબ : માયા અનિર્વચનીય છે, વર્ણવી ન શકાય તેવી અટપટી છે. આ બેમાંથી જીવરુપી પક્ષી શરીરરૂપી વૃક્ષના ટેટાઓને (કર્મના ફળોને) ખાય છે એટલે સુખદુઃખ ભોગવે છે. બીજો ઈશ્વરરૂપી પક્ષી દેહરૂપી વૃક્ષના ટેટાઓને ખાતો નથી ત્યારે શું તે ભૂખ્યો રહેતો હશે? તેના જવાબમાં શ્રીમદ્ ભાગવત કહે છે:

अन्यो निरन्नोऽपि बलेन भूयान् (11/11/6)

ઈશ્વરરૂપી પક્ષી પોતાના આનંદથી જ તૃપ્ત રહે છે, તે પોતાની જ્ઞાનાદિક શક્તિઓથી જીવ કરતા વધારે પ્રબળ છે.

તૃતીય મુંડક ઉપનિષદના પ્રથમ ખંડમાં तत्त् અને त्वं પદાર્થનું નિરૂપણ છે. तत्त् એટલે પરમાત્મા અને त्वं એટલે જીવ. तत्त् त्वं असि - જે પરમાત્મા છે તે તું છે. અર્થાત જે તું છે તે જ તે પરમાત્મા છે. એક જ જ્વાળાના જુદા જુદા તણખા. એક જ સૂર્ય અને જીવરૂપી જુદા જુદા પ્રતિબિંબ, એક જ વૃક્ષ ઉપર હૃદયરૂપી માળામાં ઈશ્વર અને જીવરૂપી બે પક્ષી રહેલા છે. આ બે પક્ષીઓના ધર્મો અમુક બાબતમાં સરખા છે. અને અમુક બાબતમાં વિરોધી છે. એક જ દેહમાં બે ચેતન શક્તિઓ છે તેમ માનવું તે બાબત અટપટી છે. બ્રહ્મજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં રમનારા કહે છે:

जीवो ब्रह्मैव नापरः

"જીવ બ્રહ્મ જ છે અન્ય નથી" - જીવ અન્ય નથી તો પછી અન્ય શા માટે ગણવો? આ સંબંધમાં એક વાત ધ્યાનમાં રાખો કે રણમાં મરનાર કોઈ વીરપુરુષનું પૂતળું ઉભું કર્યું હોય અને તેની બે બાજુએ બે ઢાલ - એક સોનાની અને એક રૂપાની - રાખી હોય તો સોનાની ઢાલમાં રૂપાના ગુણ હોય. પૂતળું એક જ તેના પડખા બે, બંને પડખાને જુદા જુદા ગુણવાળા માનવા જ પડે. તેમ ચેતન એક જ; તેને બે પડખે રહેલી વિદ્યા અને અવિદ્યા બે શક્તિઓ જુદી જુદી છે.

બેઉને પક્ષી કેમ કહ્યા? પક્ષી જેમ એક વૃક્ષ પરથી બીજા વૃક્ષ પર બેસે તેમ આ બેઉ એક દેહનો નાશ થતા બીજા દેહ પર બેસે છે. આત્મા દેહથી ભિન્ન છે. દીવો અને પ્રકાશ એકત્ર થઈને જેમ કામજ કરે છે તેમ જીવ અને શિવ એકત્ર થઈને આ સંસાર ચલાવે છે. દુકાનમાં ભાગ રાખે તેને નફાતોટાની અસર થાય. દુકાને જે માત્ર બેસવા જ આવે, સાક્ષીરુપે બેસે તેને નફાતોટાની અસર થાય નહીં. જીવ દેહાધિકમાં મમતા બાંધે, શિવ બાંધે નહીં. મમતા બાંધે તે તેમાં બંધાય. મમતા રાખે નહીં તે મમતાથી મુક્ત રહે.

જીવ શિવના વિશેષ ધર્મો સંબંધી ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ ઉદ્ધવજીને કહે છે:

आत्मानमन्यं च स वेद विद्वानपिप्पलादो न तु पिप्पलाद: ।
योऽविद्यया युक् स तु नित्यबद्धो विद्यामयो य: स तु नित्यमुक्त: ॥ (11/11/7)

ઈશ્વર કે જે કર્મોના ફળોને ભોગવતો નથી (अपिप्पलाद : વૃક્ષના ટેટાઓને નહીં ખાનારો) તથા સર્વજ્ઞ છે તે પોતાને જાણે છે અને જીવને પણ જાણે છે. જીવ કે જે કર્મોના ફળને ભોગવે છે તે અલ્પજ્ઞ છે તે પોતાને યથાર્થ રીતે જાણતો નથી અને ઈશ્વરને પણ જાણતો નથી. આ પ્રમાણે જીવ કે જે અવિદ્યાથી જોડાયેલો છે (अविद्यावच्छिन्न ચૈતન્ય) તે અનાદિકાળથી બદ્ધ છે અને ઈશ્વર કે જે વિદ્યાથી (જ્ઞાનથી) જોડાયેલો છે તે સત્ત્વગુણના વધારાને લીધે સર્વજ્ઞ છે અને નિરંતર નિત્ય મુક્ત છે.

જીવભાવ એ જ બંધન અને શિવભાવ એ જ મુક્તિ. જીવભાવમાં સુખદુઃખના આંચકા સાચા લાગે અને શિવભાવમાં સુખદુઃખના આંચકા મૃગજળ જેવા લાગે.

જીવ જયારે સ્વપ્નાવસ્થામાં હોય ત્યારે જાગ્રતનાં દેહને તે તદ્દન ભૂલી જાય છે. સ્વપ્નાવસ્થાના સુખદુઃખાદિ તેને સ્વપ્નાવસ્થામાં સાચા ખરા લાગે છે. રાત્રે દૂધપાક-પુરી-મિષ્ટાન્ન વગેરે પેટ ભરીને જમીને સૂતો હોય છતાં આ જીવ રાતે સ્વપ્નાવસ્થામાં "હું ભૂખ્યો છું, ભૂખ્યો છું" એમ રોતો-કકળતો આખી રાત હાથમાં ચપ્પણિયું લઈને ભીખ માંગે, તે વખતે ખુદ શંકરાચાર્ય આવીને સમજાવે કે "અરે જીવ, તું ભૂખ્યો નથી, તું તરસ્યો નથી તું તો સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપ પરમાત્માનો અંશ છે." તો પણ સ્વપ્નાવસ્થામાં આ જીવ શંકરાચાર્યની વાત પણ ના માને. જયારે જાગ્રત અવસ્થામાં આવે ત્યારે આ જીવને સ્વપ્નાવસ્થાના સુખદુઃખાદિ મિથ્યા લાગે. અનેક શાસ્ત્રો અને સંતો પોકારી-પોકારીને કહે છે કે જાગ્રત અવસ્થાના સુખદુઃખાદિ મૃગજળવત્ મિથ્યા છે તો પણ અવિદ્યાથી ઘેરાયેલા જીવાત્માને આ વાત સાંભરે- સંભળાવે, વાંચે-વંચાવે તો પણ તેને કોઈ કાલે તેને ગળે આ વાત ઉતરે જ નહીં. એ તો જયારે જ્ઞાનાવસ્થામાં આવે ત્યારે જ (એટલે કે તેને પોતાના અસલ સ્વરૂપનું સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપનું જ્ઞાન અનુભવાય ત્યારે જ) તેને જાગ્રત અવસ્થાના સુખદુઃખાદિ મિથ્યા લાગે; ત્યાં સુધી નહીં.

સ્વપ્ન અવસ્થામાંથી તે જીવ જાગે છે ત્યારે તેને સ્વપ્ન ખોટું લાગે છે. સ્વપ્નનો તમામ વહીવટ તેની સ્મરણ-શક્તિમાં રહે છે. તો પણ તે વહીવટને ખોટો માને છે. સ્વપ્નાવસ્થામાં જાગ્રત અવસ્થાનું સ્મરણ નહોતું. જાગ્યા પછી જાગ્રત અવસ્થામાં સ્વપ્નાવસ્થાનું સ્મરણ રહે છે. એટલા માટે જ સ્વપ્નાવસ્થા કરતા જાગ્રત અવસ્થા ઊંચી ભૂમિકામાં છે. જાગ્રત અવસ્થા કરતા જ્ઞાનાવસ્થા ઉંચી ભૂમિકા છે. જ્ઞાનાવસ્થામાં જાગ્રતનાં સંસ્કાર સ્મરણશક્તિમાં રહે છે પણ તે તમામ સ્વપ્નમાંથી જાગેલાંને જેમ સ્વપ્નના સંસ્કાર મિથ્યા લાગે છે, તેમ જાગ્રતમાંથી જાગેલા જ્ઞાનીને જાગ્રત અવસ્થાના (અવિદ્યા-અજ્ઞાન અવસ્થાના) સંસ્કારો મિથ્યા લાગે છે. ત્યારે જ્ઞાન થયા પછી તે તુરત મરી જાય છે? જાગ્રત અવસ્થાના દેહને છોડી દે છે? તેના જવાબમાં શ્રીમદ્ ભાગવતમાં વ્યાસજી કહે છે:

अदेहस्थोऽपि देहस्थ: || (11/11/8)

જીવન્મુક્ત થયા પછી પણ પ્રારબ્ધ કર્મ ભોગવવા આ દેહમાં તે રહે છે.

જાગ્રત અવસ્થામાં પણ જીવાત્મા ખરેખર તો મોહનિશામાં ઊંઘતો હોય છે. જાગ્રત અવસ્થામાંથી જીવ જાગ્યો (જ્ઞાનાવસ્થામાં આવ્યો) ક્યારે કહેવાય તે બાબતમાં ગોસ્વામી તુલસીદાસજી ખુલાસો કરે છે:

મોહનિશા સબ સોવનિહારા, દેખહિ સપન અનેક પ્રકારા.

એ હિ જગ જામીની જાગહિં જોગી, પરમારથી પ્રપંચ બીયોગી

જાનીય તબહિ જીવ જગ જાગા, જબ સબ વિષય વિલાસ વિરાગા.

હોઈ. વિવેક મોહ ભ્રમ ભાગા.

જીવાત્માને જયારે સંસારના તમામ વિષયોના વિલાસમાં વૈરાગ્ય પેદા થાય અને તમામ મોહભ્રમ દૂર થતા સત્ અને અસત્ ના ભેદ સમજાય ત્યારે જીવ જાગ્રત અવસ્થામાં જાગ્યો ગણાય, ત્યાં સુધી તે જાગ્રત અવસ્થામાં હોવા છતાં મોહનિશામાં ઊંઘતો જ ગણાય. જાગ્રત અવસ્થામાં જાગવું તેનું બીજું નામ સમાધિ. સતત આત્મસ્વરૂપનું અનુસંધાન. ઘાણીનો બળદ ઘણું ફરે પણ ત્યાંનો ત્યાં માયાના કુંડાળામાં. તેમ જીવાત્મા ઘણું સાંભળે - વાંચે પણ માયાના કુંડાળામાં.