વેદાંત વિચાર

પંચકોષમાં અધ્યાસ

જીવભાવ એટલે પોતાના અસલી સ્વરૂપની વિસ્મૃતિ. હું અસલમાં "શું છું? કોણ છું?" તે નહીં જાણવાના કારણે બીજાના ધર્મોની પોતાનામાં કલ્પના કરવી તે જીવભાવ. આ દેહ મારે રહેવાનું સ્થાન છે. આ દેહમાં હું રહું છું, આ દેહનો હું માલિક છું તેમ માનવાને બદલે આ દેહ જ મારુ સ્વરૂપ છે. એ જાતની ખોટી માન્યતાને દેહાધ્યાસ કહેવાય છે. આ દેહાધ્યાસને લીધે જીવાત્મા દેહના ધર્મોને પોતાના ધર્મો માની બેઠો છે. દેહ જુવાન થયો, વૃદ્ધ થયો, નબળો થયો, રોગી થયો તેમ માની બેસે છે. જીવાત્મા તો પરમાત્માનો અંશ છે. સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપ છે, તે કોઈ દિવસ જુવાન, વૃદ્ધ, નબળો, રોગી થાય જ નહીં, પરંતુ દેહના ધર્મોને પોતાના ધર્મો માની બેઠો છે - અને દેહના સ્વરૂપમાં તદાકાર થઇ ગયો છે, તેને દેહાધ્યાસ થયો છે.

૧. અન્નમય કોષ

દેહને અન્નમય કોષ કહે છે. કારણકે દેહ અન્નનો બનેલો છે. માતા-પિતા જે અન્ન ખાય છે તે અન્નના રજ-વીર્ય બને છે. તે રજ-વીર્યના સંયોગથી જીવાત્માનો દેહ માતાના ગર્ભના આકાર લે છે. અને માતા જે અન્ન ખાય છે તેના રસકસ મેળવીને જીવાત્માનો દેહ માતાના ગર્ભમાં વિકાસ પામે છે. માતાના ગર્ભમાંથી બહાર નીકળ્યા પછી પણ અન્ન ખાઈ-ખાઈને આ દેહ મોટો થાય છે, વૃદ્ધિ પામે છે. જુવાન થાય છે, વૃદ્ધ થાય છે વગેરે. એટલે કે આખો દેહ અન્ન (દાળ- ભાત, રોટલી-શાક)નો લોચો છે. દેહ અન્નનો બનેલો છે અને અન્ન ખાઈને વિકાસ અગર વિકાર પામે છે. તેથી દેહને અન્નમય કોષ કહેવાય છે. આ દેહમાં બેઠેલો જીવાત્મા દેહથી બિલકુલ અલગ છે. દેહ જાડો, પાતળો, કાળો, ધોળો, ઊંચો, ઠીંગણો હોય છે અને તેવા હોવું તે દેહના ધર્મો છે, આત્માના નહીં. છતાં આ દેહમાં બેઠેલો આત્મા(કૂટસ્થ) પોતાનું અસલ સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપ ભૂલીને દેહના સ્વરૂપને પોતાનું સ્વરૂપ માની બેઠો છે. એટલે એ આ દેહમાં વ્યાપી રહેલા આત્માને અન્નમય કોષમાં દેહાધ્યાસ થયો છે. અને તેથી હું જાડો છું, પાતળો છું, કાળો છું, ધોળો છું, ઊંચો છું, ઠીંગણો છું, જુવાન છું, વૃદ્ધ છું, વાણિયો છું, બ્રાહ્મણ છું, ઇન્ડિયન છું, અમેરિકન છું, પુરુષ છું, સ્ત્રી છું એમ મિથ્યા માની બેઠો છે. તેથી તે આત્માને બદલે જીવાત્મા બની ગયો છે. પુરુષનો આકાર, સ્ત્રીનો આકાર, તે દેહના આકારો છે, આત્માના નહીં. આત્મા તો નિરાકાર છે. છતાં પોતાને દેહના આકારનો અધ્યાસ (મિથ્યાભાસ) થયો હોવાથી દેહના ગુણધર્મોને પોતાના ગુણધર્મો માને છે. તેથી તેને (આત્માને બદલે) જીવાત્મા કહેવાય છે. હું જાડો છું, ઠીંગણો છું, બહેરો છું, આંધળો છું વગેરે વાક્યો જીવાત્મા પોતાને દેહરૂપ માનીને બોલે છે. કારણ કે બોલનાર બહેરો નથી પરંતુ દેહ બહેરો છે. આત્મા આંધળો નથી પરંતુ દેહ આંધળો છે. લોઢામાં પડેલો અગ્નિ લોઢાને લાલચોળ ગરમ બનાવી દે છે. તેમ જડ દેહમાં પડેલો જીવાત્મા દેહને ગતિ આપી રહ્યો છે. અગ્નિ લાકડામાં પેસે છે તેથી તે લાકડું થતો નથી અને લાકડું અગ્નિ થતું નથી. બેઉના ધર્મ જુદા છે તેમ દેહમાં આત્મા રહે છે પરંતુ બંનેના ધર્મ જુદા છે. આત્મા દેહ નથી પરંતુ દેહને ચેતન આપનાર દેહથી તદ્દન જુદો છે, વિલક્ષણ છે.

૨. પ્રાણમય કોષ

ભૂખ લાગવી, તરસ લાગવી, તે પ્રાણના ધર્મો છે, આત્માના નહીં. છતાં આ આત્માને પ્રાણમય કોષમાં અધ્યાસ (મિથ્યાભાસ) થવાથી તે જીવાત્મા (અસલમાં પરમાત્માનો અંશ આત્મા) પોતે ભૂખ્યો છું, તરસ્યો છું એમ બોલતો માર્યો માર્યો ફર્યા કરે છે. તે વખતે ખુદ શંકરાચાર્ય આવીને સમજાવે કે "અરે જીવડાં ! તું ભૂખ્યો નથી, તું તરસ્યો નથી તું તો ભૂખ-તરસથી રહિત સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપ છો". તો પણ પ્રાણમય કોષમાં અધ્યાસ હોવાને કારણે જીવાત્મા આ વાત માનવા તૈયાર નથી.

૩. મનોમય કોષ

મનોમય કોષમાં અધ્યાસ થવાને લીધે, મનોમય કોષમાં તદાકાર થવાને લીધે, જીવાત્મા મનના ગુણધર્મોને અજ્ઞાનવશ પોતાના ગુણધર્મો માની બેઠો છે. સુખ થવું, દુઃખ થવું, રાજી થવું, નારાજ થવું, ચિંતા કરવી, સંકલ્પ-વિકલ્પ કરવા, તે મનના ધર્મો છે; આત્માના નહીં. પરંતુ જીવાત્મા (અસલમાં આત્મા સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપ હોવા છતાં) મનના સ્વરૂપને જ પોતાનું સ્વરૂપ માની લઈને અનેક જાતના સંકલ્પ કર્યા કરે છે. અને તેનાથી (પોતે અસલમાં આનંદસ્વરૂપ હોવા છતાં) અનેક પ્રકારે સુખી થાય છે, દુઃખી થાય છે, રાજી થાય છે, નારાજ થાય છે, ચિંતા કરે છે અને તે રીતે મનની ચંચળતામાં પોતાના સ્વરૂપને (સ્થિર હોવા છતાં) અસ્થિર અને ડામાડોળ સ્થિતિમાં દેખે છે. સુખ અને દુઃખ તો आगमापायिनः अनित्या: - આવનજાવન કરનાર અને અનિત્ય છે. જયારે આનંદ તો શાશ્વત અને નિત્ય છે. પોતાના શાશ્વત નિત્ય આનંદસ્વરૂપની વિસ્મૃતિ થવાથી અને મનના સુખદુઃખ આદિ ગુણધર્મોમાં અજ્ઞાને કરીને અધ્યાસ થવાથી આત્મા શાશ્વત આનંદસ્વરૂપ હોવા છતાં સુખદુઃખાદિનો ભોક્તા એવો જીવાત્મા બની જાય છે.

૪. વિજ્ઞાનમય કોષ

આત્મા શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ હોવા છતાં વિજ્ઞાનમય કોષમાં અધ્યાસ થવાથી તે આત્માને બદલે (જીવભાવ પેદા થવાથી) જીવાત્મા કહેવાય છે. અને તે જીવાત્મા પોતાની જાતને જ્ઞાની, અજ્ઞાની, વિજ્ઞાની માનવા લાગે છે અને હું જ્ઞાની છું, અજ્ઞાની છું, વિજ્ઞાની છું, ગાંડો છું, ડાહ્યો છું, દોઢડાહ્યો છું એવો એને ભાસ થાય છે. અરે ભાઈ ! તું જ્ઞાની પણ નથી અને અજ્ઞાની પણ નથી અને દોઢ ડાહ્યો પણ નથી. તું તો શુદ્ધ સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ છે એ વાત ખુદ શંકરાચાર્ય આવીને સમજાવે તો પણ આ ભ્રમિત થયેલો જીવડો વિજ્ઞાનમય કોષમાં દ્રઢ અધ્યાસ થવાને લીધે માનવા તૈયાર નથી.

૫. આનંદમય કોષ

આ કોષ અત્યંત સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ કોષ છે અને તે કોષમાં જીવાત્મા પોતાના અહંકારને (Consciousness of one’s own existence) દ્રઢપણે વળગેલો હોય છે, જે કેમે કરીને ભગવદ્દ કૃપા સિવાય છૂટે તેમ નથી અને આ કોષમાં પ્રબળ અધ્યાસને કારણે અહંકારને વશ થઈને જીવાત્મા પોતાને પરમાત્માથી અલગ માની બેઠો છે પરમાત્માનો અંશ હોવા છતાં અહંકારમાં તદાકાર થવાથી હું અને મારુ, તું અને તારું એમ હુંકારમાં વ્યસ્ત થઇ ગયો છે, ખોવાઈ ગયો છે.

ઉપર જણાવેલ પાંચ કોષમાં ઘેરાયેલો હોવાથી જીવાત્મા (જીવભાવવાળો આત્મા) પોતાના અસલ (પરમાત્માના અંશરૂપ) આત્મસ્વરૂપને અનાદિ કાલથી ભૂલી ગયો છે. કોષ એટલે પડળ, ઢાંકણ, કોષ એટલે કવર(cover) ગલેફ વીંટાળવાની વસ્તુ - wrapper - ખોળિયું. જેમ ઓશિકા ઉપર ગલેફ ચડાવીએ અગર તો ગાદલા ઉપર ખોળિયું ચડાવીએ ત્યારે ઓશીકાનો અને ગાદલાંનો અસલ રંગ (original color) ઢંકાઈ જાય છે તેવી જ રીતે આ પંચકોષના આવરણને લીધે તેમાં અધ્યાસ, મિથ્યાભાસ થવાને લીધે આત્માનું પોતાનું અસલ સ્વરૂપ ઢંકાઈ જાય છે અને તેથી તેને માટે આત્માને બદલે જીવાત્મા એવો શબ્દ વાપરીએ છીએ. જો આ પાંચેય પડળ-આવરણ ખસી જાય તો તો જીવાત્મા પોતે જ આત્મા એટલે કે પરમાત્માનો જ અંશ છે તેની ખાતરી થઇ જાય. પરંતુ ઉપરોક્ત પંચકોશ, પાંચ પડળ, પાંચ આવરણ એટલા બધા કઠણ છે કે તેને ઉખાડવા બહુ જ મુશ્કેલ છે. એટલે માત્ર જીવાત્માના પોતાના પુરુષાર્થથી (ભગવદ્દકૃપા સિવાય) આ પડળ ઉખડે તેમ નથી. આંબલીના કચુકાનું ઉપરનું કાળું છોતરું ઉખાડવું ઘણું જ મુશ્કેલ છે, પરંતુ કચુકાને આગલે દિવસે રાત્રે પાણીમાં પલાળી રાખીએ અને આખી રાત પલાળી રાખ્યા પછી બીજે દિવસે અગ્નિથી ગરમ કરેલી કઢાઈમાં ગરમ રેતીમાં બરાબર શેકીએ તો કાળા છોતરા તરત જ ઉખડી જાય તેવી જ રીતે આત્મસ્વરૂપ ઉપર વળગેલા આ પાંચ છોતરા પડળ-આવરણ-પંચકોષ ઉખાડવા માટે જીવાત્માને પહેલા પવિત્ર એકાંતિક ભક્તિની ભીંજાશમાં બહુ કાળ સુધી ભીંજવવો પડે અને પછી તે પ્રબળ જ્ઞાનાગ્નિમાં શેકાય તો જ આ પાંચ પડળ ઉખડી શકે.

સૌથી ઉપરનું પડળ-ખોળિયું તે અન્નમય કોષ - શરીર છે તેથી આપણે શરીરને ખોળિયું કહીએ છીએ. પ્રથમ તો આ અન્નમય કોષ-ખોળિયાનો અધ્યાસ છૂટવો ઘણો જ મુશ્કેલ છે. તો પછી તેનાથી પણ સૂક્ષ્મ પ્રાણમય કોષ છે. તેનાથી વધારે સૂક્ષ્મ મનોમય કોષ છે. અને વિજ્ઞાનમય કોષ તેનાથી અત્યંત સૂક્ષ્મ છે. અને આનંદમય કોષ તો સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ છે અને જ્યાં સુધી આ પાંચેય કોષોમાંથી અધ્યાસ છૂટે નહીં ત્યાં સુધી આત્માનું સ્વરૂપ જે પાંચ કોષમાં - પાંચ પડળમાં વીંટળાયેલું છે તેને સમજવું કેટલું મુશ્કેલ છે તેની કલ્પના કરો. આત્મસ્વરૂપને નિહાળવું તે ચણામમરાં ફાક્વા જેવું સુલભ નથી.

આપણું શરીર - ખોળિયું જે અન્નમય કોષ કહેવાય છે તેના સંબંધના સ્ત્રીપુત્રાદિક, બંગલો, મોટર, વગેરે જે દેહથી અલગ છે તેમાંથી જ માણસનો અધ્યાસ (આત્મીયતા) છૂટવો ઘણો મુશ્કેલ છે. સ્ત્રી મરી જાય તો ઓ બાપ રે! હું મરી ગયો; દીકરો મરી જાય તો ઓ બાપ રે, હું મરી ગયો. બંગલો-મોટર જતા રહે તો ઓ બાપ રે, હું ભાગી ગયો - એમ રોકકળ કરનારો જીવાત્મા પોતાને સ્ત્રી-પુત્રાદિક-બંગલો-મોટરથી પણ અલગ માનતો નથી અને તેમાં રહેલો અધ્યાસ (આત્મીયતા આત્મબુદ્ધિ) છોડી શકતો નથી તો પછી આ પંચકોષનો અધ્યાસ કેમ કરીને છોડી શકે? માત્ર પોતાના પુરુષાર્થથી (ભગવદ્ કૃપા સિવાય) તે છૂટી શકે તેમ નથી. બંગલાના કમ્પાઉન્ડની દીવાલને કોઈ ભેંસ બરડો ઘસે તો પણ જીવાત્મા જાણે પોતાને ભેંસ બરડો ઘસતી હોય તેવી રીતે કકળી ઉઠે છે. બંગલાના કમ્પાઉન્ડની દીવાલ જે પોતાનાથી અલગ છે તેમાં જેને આટલો બધો અધ્યાસ છે તે જીવાત્મા શરીર અને શરીરના સંબંધી સ્ત્રીપુત્રાદિક મરી જાય તો જાણે પોતે જ મરી ગયો એવો કકળાટ કરી મૂકે એમાં શી નવાઈ?

પ્રથમ તો દેહાધ્યાસ, અન્નમયકોશનો અધ્યાસ, શરીર ખોળિયાનો અધ્યાસ છૂટવો જ અત્યંત મુશ્કેલ છે અને તેમાં અધ્યાસને લીધે જીવાત્મા પોતાને "હું સ્ત્રી છું, હું પુરુષ છું." એમ માનીને બેઠો છે. આ સંબંધી શ્રીમદ્ ભાગવતમાં વ્યસનારાયણે પોતાના જાતઅનુભવનું એક સુંદર દ્રષ્ટાંત આપેલું છે.

વ્યાસનારાયણના દીકરા શુકદેવજીનો જન્મ થયો ત્યારે તે અઢાર વર્ષના યુવાન શરીર સાથે પ્રગટ થયા અને તુરત જ સંસારનો ત્યાગ કરીને જંગલમાં નાઠા તેમનું વર્ણન કરતા ભાગવતમાં अलक्ष्य लिंगो निजलाभतुष्ट: - એ પ્રમાણે કરેલું છે. આ શુકદેવજીને પાછા વાળવા માટે વ્યાસનારાયણ તેમની પાછળ દોડ્યા. આગળ અઢાર વર્ષના યુવાન શરીરવાળા શુકદેવજી દિગંબર (નગ્ન) સ્વરૂપે દોડતા જાય છે અને પાછળ તેમના વૃદ્ધ પિતા વ્યાસનારાયણ તેમને "પાછો વળ દીકરા, પાછો વળ" એમ બૂમો પડતા દોડે છે. રસ્તામાં એક સરોવર આવ્યું જેમાં કેટલીક યુવાન છોકરીઓ સ્નાન કરતી હતી. આ સ્નાન કરતી છોકરીઓ નગ્નસ્વરૂપે દોડતા યુવાન શુકદેવજીને જોઈને જરા પણ શરમાઈ નહીં, જયારે તેમની પાછળ આવતા વૃદ્ધ વ્યાસનારાયણને જોઈને શરમાઈને તેમણે કપડાં પહેરી લીધા. ત્યારે વ્યાસનારાયણને ખુબ આશ્ચર્ય થયું અને છોકરીઓને પૂછ્યું કે "નગ્નસ્વરૂપે મારો યુવાન દીકરો શુકદેવજી તમારી આગળથી પસાર થયો ત્યારે તમને શરમ આવી નહીં અને હું જે ઘણો જ વૃદ્ધ છું, મેં કપડાં પણ પહેરેલા છે, મારી દાઢીના અને માથાના વાળ બધા સફેદ પૂણી જેવા થઇ ગયા છે, જેનામાં કામ-વાસનાની-વિકારની કોઈ સંભાવના નથી તેવા વૃદ્ધ મહર્ષિને જોઈને તમે આટલી બધી શરમ અનુભવી અને ચડ઼પોચડપ કપડાં પહેરી લીધા, તેનું કારણ શું? તેના જવાબમાં તે છોકરીઓએ કહ્યું કે, "મહારાજ! આપના દીકરા શુકદેવજીને ખબર નથી કે તે પુરુષ છે અને તેની બ્રહ્મમય દ્રષ્ટિ છે, જયારે આપને તો હજુ પણ ખ્યાલ છે, દેહાધ્યાસ છે કે આપ પુરુષ છો અને અમે સ્ત્રીઓ છીએ. તેથી અમે આપથી શરમાઈ ગયા." આ વાતની સુંદર રજુઆત વ્યાસનારાયણ પોતે પોતાની કલમથી શ્રીમદ્ ભાગવતમાં કરતા કહે છે:

द‍ृष्ट्वानुयान्तमृषिमात्मजमप्यनग्नं
देव्यो ह्रिया परिदधुर्न सुतस्य चित्रम् ।
तद्वीक्ष्य पृच्छति मुनौ जगदुस्तवास्ति
स्त्रीपुम्भिदा न तु सुतस्य विविक्तद‍ृष्टे: ॥

(Srimad bhagavatam - 1/4/5)

એક નાનો છોકરો બે વર્ષનો બાળક ટગર ટગર સામે જોઈ રહ્યો હોય તો પણ તેના દેખતા તેની મા વિના સંકોચે કપડાં બદલતી હોય છે કારણ કે તે વખતે તે નાના બાળકને ખ્યાલ જ હોતો નથી - દેહાધ્યાસ નથી હોતો કે હું પુરુષ છું અને મારી મા સ્ત્રી છે. જયારે એ જ બાળક પચીસ વર્ષનો યુવાન થાય ત્યારે તેની મા તેના દેખતા કપડાં બદલતા સંકોચ અનુભવે છે. દેહમાં આત્મબુદ્ધિ એટલે દેહાધ્યાસ છૂટવો અત્યંત કઠિન છે. તો પછી તેની નીચેના બાકીના ચાર અત્યંત સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ કોષોમાંથી અધ્યાસ છૂટવાની તો વાત જ ક્યાં કરવી? ભગવદ્દકૃપા થાય તો જ પંચકોષમાંથી અધ્યાસ છૂટે અને ત્યારે જ જીવાત્મા પોતાના અસલ સત્-ચિત્-આનંદ સ્વરૂપને ઓળખી શકે. ત્યાં સુધી જીવાત્મા જીવાત્મા તરીકે જ જન્મ-મરણના ચક્કરમાં કૂટાતો રહે.